Ornowska Alicja, Kara ograniczenia wolności

Kara ograniczenia wolności żywo zajmuje umysły zarówno teoretyków, jak i praktyków prawa karnego. Mimo tego niesłabnącego zainteresowania kara ta nie doczekała się kompleksowych badań empirycznych, w których poddano by analizie praktykę jej wykonywania i zbadano jej efektywność.

Właściwym punktem wyjścia dla analizy kary ograniczenia wolności muszą być wady izolacji więziennej, gdyż to ich występowanie było uzasadnieniem do wprowadzenia omawianej kary jako nowatorskiego środka reakcji karnej. Uwięzienie jako sytuacja deprywacji prowadzi do powstawania niekorzystnych zmian w strukturze osobowości skazanego, a nawet do jej dezorganizacji. Stałe przebywanie przez skazanego w środowisku o znacznym nasileniu czynników kryminogennych zmniejsza jego siłę przystosowania do życia w środowisku otwartym, wpływa na zawiązywanie się nieformalnych podkultur dewiacyjnych, zwiększa proces prizonizacji. Te czynniki sprawiły, że kara pozbawienia wolności została zakwestionowana jako sankcja, która może skutecznie spełniać funkcję resocjalizacyjną. Jej negatywna prasa jest też spowodowana katastrofalnym przepełnieniem zakładów karnych, ogólną zapaścią systemów penitencjarnych szeregu państw, a także faktem, że kara pozbawienia wolności jest sankcją wysoce kosztowną. Obecność kar izolacyjnych w katalogu kar jest mimo to konieczna. Nie może jednak budzić zdziwienia dążenie do szukania alternatyw penologicznych, które miałyby zastąpić w szczególności krótkoterminową karę pozbawienia wolności. Zwięzłe nakreślenie kryzysu kary pozbawienia wolności ma wykazać więc, iż poszukiwanie kar, które mogłyby być alternatywą w szczególności wobec krótkoterminowej kary pozbawienia wolności, jest jak najbardziej zasadne. W świetle teorii i praktyki wykonywania środków prawnokarnych uważa się, iż kary wolnościowe bazujące na nałożeniu obowiązku świadczenia nieodpłatnej pracy na cele społeczne są sankcjami karnymi, które wiążą się ze skuteczniejszymi metodami korekcji społecznej niż izolacja więzienna.

W niniejszej pracy wychodzi się z założenia, że kara ograniczenia wolności należy do sankcji alternatywnych, mimo że w aktualnej literaturze prawnokarnej pojęcie sankcji alternatywnych jest kontestowane, zaś niektóre zarzuty wysuwane przeciwko temu terminowi należy ocenić jako słuszne. Hipotezą wymagającą empirycznego sprawdzenia jest jednak to, czy częstsze wymierzanie kary ograniczenia wolności może w ogóle prowadzić do skutku w postaci ograniczenia orzekania kar izolacyjnych. Jedynie bowiem jeżeli uda się stwierdzić, że wymierzanie tych sankcji karnych jest od siebie zależne, to można uznać, że kara ograniczenia wolności spełnia założoną przez ustawodawcę funkcję substytuowania krótkich kar pozbawienia wolności. Jeżeli zaś kara ograniczenia wolności nie ma w ogóle wpływu na udział kary pozbawienia wolności, to jest zbędnym środkiem penalnym i zamiast uzupełniać system środków reakcji karnej spolaryzowany między karami majątkowymi a izolacyjnymi, zaciemnia go tylko i komplikuje.

Trudno udzielić odpowiedzi na pytania o możliwości realizacyjne, dylematy praktyczne czy nawet legislacyjne niedociągnięcia, dotyczące kary ograniczenia wolności bez zaprezentowania wniosków z badań empirycznych. Rozważania teoretycznoprawne aktualnego stanu prawnego kary ograniczenia wolności są bowiem niepełne bez oceny praktyki wykonywania kary. Kluczową kwestią będzie analiza, czy kara ograniczenia wolności jest bardziej czy mniej efektywna od kary pozbawienia wolności. Przystąpienie do takiej analizy będzie możliwe jednak jedynie wówczas, gdy stwierdzi się, czy w ogóle kara ograniczenia wolności jest alternatywą dla kary pozbawienia wolności. Odpowiedź na to pytanie bazująca na wnioskach z badań empirycznych będzie niosła ze sobą istotne znaczenie poznawcze, gdyż w dużej mierze pozwoli na właściwe zrozumienie mechanizmów rządzących sądowym wymiarem kar pośrednich w polskim systemie prawnym. Ma ona tym większe znaczenie, że mimo iż kara ograniczenia wolności znajduje się w katalogu sankcji karnych od prawie pół wieku, badania empiryczne nad jej skutecznością były sporadyczne.

Pojęcie efektywności kary jako enigmatyczne i wieloznaczne podlegać będzie wstępnemu omówieniu zgodnie z tezą B. Russerla, który stwierdził, że pierwszym dylematem badacza powinno być zawsze jasne sformułowanie problemu, gdyż nic nie jest bardziej obfite w bezowocną kontrowersję niż zawiłe pytanie . W pracy efektywność kary ograniczenia wolności jest rozumiana jako skuteczność kary i utożsamiana z poprawą jurydyczną skazanego. Za miernik nieskuteczności obrana zostanie powrotność do przestępstwa, gdyż jest ona symptomem niepowodzenia procesu resocjalizacyjnego. Zjawisko recydywy jest powszechnie traktowane w penologii jako przejaw nieosiągnięcia celu wykonywanych środków reakcji karnej.

Nowelizacja kodeksu karnego i kodeksu karnego wykonawczego z 2009 r. miała urealnić ekonomiczność wykonywania kary ograniczenia wolności i zapewnić, by koszty przyjęcia do pracy skazanych nie przewyższały korzyści materialnych związanych z ich zatrudnieniem. Badania przeprowadzone w niniejszej pracy mają wykazać, na ile skutecznie postulaty te zrealizowano. Zakłada się bowiem, iż bez zapewnienia odpowiednich bodźców ekonomicznych kara ograniczenia wolności będzie jedynie "fasadową" , a nie realną sankcją alternatywną względem środków izolacyjnych.

W niniejszej pracy zostaną również zawarte sugestie, czy wykonywanie kary ograniczenia wolności można udoskonalić, a jeżeli tak - to w jaki sposób. Propozycje te są wynikiem uzyskania istotnych informacji w zakresie praktyki organizowania miejsc pracy dla wykonujących karę ograniczenia wolności.

Przyjętą hipotezą jest założenie, iż kara ograniczenia wolności stanowi karę skuteczniejszą i ekonomiczniejszą od krótkiej kary pozbawienia wolności. Założenie to jest generalnie przyjmowane w polskiej doktrynie jako wynik ogólnych rozważań teoretycznych, jak też pod wpływem wyników badań przeprowadzonych w innych krajach. Po wyborze i uzasadnieniu technik i metod badań nastąpi realizacja i weryfikacja materiału badawczego pod kątem trafności lub nietrafności proponowanego twierdzenia naukowego.

Poznanie i porównanie poziomu efektywności i kosztowności danych sankcji karnych warunkuje prawidłowy wymiar kary poprzez preferowanie i stosowanie sankcji cechujących się wyższą skutecznością. Doprowadzi to do większego ujednolicenia poglądów naukowych, ale ma też praktyczny wpływ na usprawnienie orzecznictwa. Oszacowanie efektywności i ekonomiczności kary na tle innej, która może być wymierzona w jej miejsce, pozwoli na ocenę funkcjonowania sankcji w dotychczasowym systemie karnym, a w konsekwencji na zbadanie przydatności sankcji oraz na przemyślenie ewentualnych ustawowych korektur kształtu normatywnego i wyciągnięcie propozycji ulepszenia modelu wykonywania analizowanych kar.