Hrycaj Anna, Jurysdykcja krajowa w sprawach o ogłoszenie upadłości objętych zakresem zastosowania rozporządzenia Rady (WE) Nr 1346/2000 w sprawie postępowania upadłościowego

Rozwój międzynarodowej współpracy gospodarczej oraz możliwość swobodnego przepływu osób, towarów i usług, gwarantowana jako tzw. swobody unijne , powodują, że coraz częściej stosunki prawne wykraczają poza obszar prawny jednego państwa. Dotyczy to również skutków ogłaszania upadłości. W dobie otwartych granic wszczęcie w jednym państwie członkowskim postępowania upadłościowego z reguły wywołuje skutki ponadgraniczne. Okoliczność ta ma istotne znaczenie dla rozwoju i prawidłowego funkcjonowania rynku wewnętrznego , co rodzi konieczność takiej koordynacji działań podejmowanych wobec majątku niewypłacalnego dłużnika, która zagwarantuje skuteczne i sprawne funkcjonowanie postępowań upadłościowych .

Pierwszym działaniem z zakresu tej koordynacji jest wskazanie państwa czy też państw, których sądy lub inne kompetentne organy są właściwe do rozpoznania sprawy o ogłoszenie upadłości, miejsce ogłoszenia upadłości ma bowiem zasadnicze znaczenie dla przebiegu postępowania upadłościowego, jego skuteczności i efektywności w zakresie realizowania podstawowego celu, jakim w większości systemów prawnych państw europejskich jest zaspokojenie wierzycieli i zachowanie, jeżeli jest to możliwe i celowe, przedsiębiorstwa dłużnika .

Państwa europejskie od dawna poszukiwały środków pozwalających na koordynację działań podejmowanych wobec niewypłacalnych i upadłych dłużników. W literaturze wskazuje się, że upadłość transgraniczna istnieje odkąd społeczeństwa i państwa zezwoliły swoim obywatelom na wchodzenie w relacje z przedstawicielami innych społeczeństw i państw . Transgraniczne postępowania upadłościowe były prowadzone już w czasach republiki rzymskiej, o czym świadczy ustawa lex Rhodia de iactu . W średniowiecznej Europie najgłośniejszy przypadek upadłości o transgranicznych skutkach dotyczył upadku toskańskiego Banku Ammanati w Pistoia, w 1302 r., którego skutki dotknęły terytorium Włoch, Hiszpanii, Anglii, Portugalii, Niemiec i Francji . Z kolei pierwszym znanym średniowiecznym aktem prawnym z zakresu międzynarodowego prawa upadłościowego była umowa pomiędzy Weroną a Trentem z 1204 r. W miarę rozwoju prawa gospodarczego i zwiększania wymiany gospodarczej pomiędzy podmiotami z różnych państw coraz częściej pojawiały się sytuacje kolizyjne dotyczące upadłości jednej ze stron stosunków gospodarczych. Powodowało to konieczność regulacji skutków ogłaszania upadłości na poziomie międzynarodowym . Dlatego też, zwłaszcza w XX w., państwa europejskie zawarły znaczną ilość dwu- i wielostronnych umów dotyczących upadłości transgranicznej . Jednocześnie dynamiczny rozwój prawodawstwa dotyczącego postępowań upadłościowych o transgranicznych skutkach wywołał dyskusję, której przedmiotem jest rozstrzygnięcie, czy zasadne jest wyodrębnienie międzynarodowego prawa upadłościowego jako działu prawa, który obejmuje całość norm prawnych odnoszących się do transgranicznych postępowań upadłościowych . Złożoność i różnorodność norm prawnych, które są potrzebne do tego, by w pełny i wyczerpujący sposób uregulować przypadki transgranicznych postępowań upadłościowych , wydaje się jednak przemawiać za tym, że normy te w dalszym ciągu pozostają genetycznie związane z tymi działami prawa, z których się wywodzą, co oznacza jednocześnie, że nie ma podstaw do wyróżnienia międzynarodowego prawa upadłościowego jako osobnej gałęzi prawa .

Obecnie, w systemie prawa unijnego, postępowania upadłościowego dotyczą następujące akty prawne: 1) rozporządzenie Rady (WE) nr 1346/2000 w sprawie postępowania upadłościowego, 2) dyrektywa 98/26/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 19 maja 1998 r. w sprawie zamknięcia rozliczeń w systemach płatności oraz w systemach rozliczeń papierów wartościowych , 3) dyrektywa 2001/24/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 4 kwietnia 2001 r. w sprawie reorganizacji i likwidacji instytucji kredytowych , 4) dyrektywa nr 2001/17/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 19 marca 2001 w sprawie reorganizacji i likwidacji zakładów ubezpieczeń .

Spośród wymienionych dokumentów aktem o najszerszym znaczeniu, obejmującym wszystkich dłużników (za wyjątkiem podmiotów wyraźnie wyłączonych w art. 1 ust. 2) jest rozporządzenie w sprawie postępowania upadłościowego. Nie tworzy ono ujednoliconych reguł merytorycznych czy procesowych dotyczących tego postępowania , lecz jedynie wprowadza "przejrzyste reguły zapewniające stabilność i spójność tak ważnym aspektom, jak jurysdykcja, prawo właściwe oraz uznanie i wykonalność orzeczeń" .

Logicznie najwcześniejszym, a więc w pewnym sensie najistotniejszym zagadnieniem regulowanym przez rozporządzenie jest kwestia właściwości międzynarodowej sądów poszczególnych państw członkowskich w sprawach objętych zakresem jego zastosowania. Problematyka ta obejmuje różnorodne kwestie badawcze, począwszy od zagadnień ogólnych, dotyczących rozumienia istoty jurysdykcji krajowej w sprawach o ogłoszenie upadłości, objętych zakresem zastosowania rozporządzenia, aż do zagadnień szczegółowych. Niestety w literaturze polskiej to niezwykle ważne dla praktyki orzeczniczej zagadnienie nie doczekało się do tej pory kompleksowego i wyczerpującego opracowania, które w szerokim zakresie obejmowałoby również zagadnienia procesowe. Jedyną na polskim rynku monografię w całości poświęconą tematyce jurysdykcji krajowej w sprawach upadłościowych stanowi publikacja M. Szydły Jurysdykcja krajowa w transgranicznych sprawach upadłościowych w Unii Europejskiej . Jednakże zarówno zakres tematyczny, jak i sposób ujęcia przedmiotu w powołanej pracy jest różny od prezentowanego w niniejszej rozprawie . Przede wszystkim prezentowana monografia podejmuje problematykę charakteru jurysdykcji krajowej w znaczeniu właściwości międzynarodowej w sprawach o ogłoszenie upadłości, szczegółowo analizuje poszczególne, przyjęte w rozporządzeniu łączniki jurysdykcyjne, przedstawia zagadnienia procesowe związane z charakterem jurysdykcji krajowej jako przesłanki procesowej postępowania upadłościowego, analizuje sposób badania jurysdykcji krajowej w postępowaniu upadłościowym, a nadto bada przyczyny, skutki i sposoby rozwiązywania powstałych na gruncie rozporządzenia pozytywnych i negatywnych konfliktów jurysdykcyjnych.

Potrzeba podjęcia przedstawionego na wstępie tematu w sposób wyżej wskazany wynika również z tego, że liczba spraw o ogłoszenie upadłości, w których podstawę właściwości międzynarodowej polskich sądów wyznaczają normy jurysdykcyjne rozporządzenia, stale się zwiększa. Przeprowadzone w tym zakresie badania wskazują, że na dzień 15 października 2009 r. w Polsce złożono co najmniej jedenaście wniosków o wszczęcie na podstawie przepisów rozporządzenia wtórnego postępowania upadłościowego . Również w sprawach o ogłoszenie upadłości coraz częściej pojawia się element zagraniczny, łączący sprawę o ogłoszenie upadłości zawisłą przed polskim sądem z innym państwem. Dłużnicy prowadzący międzynarodową działalność gospodarczą najczęściej posiadają zagranicznych wierzycieli i dłużników. Ponadto w coraz większej liczbie spraw część majątku niewypłacalnego dłużnika znajduje się poza granicami Polski. Przykładowo w Sądzie Rejonowym Poznań-Stare Miasto w Poznaniu w okresie od 1 stycznia 2009 r. do 20 lipca 2010 r. ogłoszono upadłość w 34 sprawach, z czego w 20 sprawach ujawniono istnienie związków przedsiębiorcy z zagranicą. Oznacza to, że w tym okresie sprawy z elementem zagranicznym stanowiły 58,83% spraw, w których ogłoszono upadłość. Coraz szersze uczestnictwo polskich przedsiębiorców w obrocie gospodarczym z zagranicą pozwala wysnuć przypuszczenie, że w kolejnych latach liczba postępowań upadłościowych o transgranicznych skutkach będzie jeszcze większa.

Podjęcie w ramach rozprawy naukowej problematyki jurysdykcji krajowej w sprawie o ogłoszenie upadłości objętej zakresem zastosowania rozporządzenia jest więc uzasadnione zarówno niewystarczającym stanem dorobku nauki polskiej w tym zakresie, jak i potrzebami praktyki.

Zasadniczym celem pracy jest teoretycznoprawna analiza jurysdykcji krajowej w sprawie o ogłoszenie upadłości objętej zakresem zastosowania rozporządzenia w sprawie postępowania upadłościowego jako instytucji służącej oznaczaniu zakresu właściwości międzynarodowej sądów lub innych organów właściwych zgodnie z prawem krajowym do rozpoznania wniosku o ogłoszenie upadłości dłużnika. Przedmiotem tej analizy są kwestie związane ze sposobem rozumienia istoty jurysdykcji krajowej na gruncie rozporządzenia, jej charakterem oraz miejscem w systemie instytucji prawa upadłościowego.

Punktem wyjścia dla zasadniczych rozważań jest przedstawienie różnorodności regulacji krajowych dotyczących postępowania upadłościowego, które powodują, że "nie byłoby praktyczne wprowadzenie jednolitego i uniwersalnego postępowania upadłościowego, które znalazłoby zastosowanie na obszarze całej Unii" . Ta różnorodność materialnego i procesowego prawa upadłościowego w poszczególnych państwach członkowskich jest istotnym tłem dla dalszych badań, w których wielokrotnie powoływane będą wydane na gruncie przepisów rozporządzenia orzeczenia sądów państw członkowskich Unii Europejskiej wszczynające krajowe postępowania upadłościowe.

W ramach zagadnień wstępnych zostanie również przedstawiony charakter rozporządzenia jako aktu prawa unijnego, a także podmiotowy, przedmiotowy, terytorialny oraz czasowy zakres jego zastosowania. Zakreślenie tych ram pozwoli na możliwie precyzyjne zdefiniowanie pojęcia "sprawa o ogłoszenie upadłości objęta zakresem zastosowania rozporządzenia" poprzez wskazanie, że jest to sprawa, która mieści się w podmiotowym, przedmiotowym, terytorialnym oraz czasowym zakresie jego zastosowania.

Zasadnicze z punktu widzenia celu i przedmiotu pracy rozważania zostaną przedstawione w rozdziale II, dotyczącym istoty jurysdykcji krajowej ukształtowanej normami rozporządzenia. Zasadne wydaje się również odnotowanie, że w analizach zawartych w tym rozdziale z konieczności często będą pojawiały się odniesienia do ogólnych rozważań dotyczących charakterystyki instytucji jurysdykcji krajowej w systemie cywilnego prawa procesowego. Zagadnienia te będą jednak przedstawiane jedynie w zakresie niezbędnym do prawidłowego i pełnego omówienia problematyki jurysdykcji w sprawach upadłościowych, która, jako instytucja procesowa postępowania cywilnego, została szczegółowo i wyczerpująco omówiona w monografii K. Weitza .

Dalsze rozważania będą dotyczyły łączników jurysdykcyjnych przyjętych w rozporządzeniu, a mianowicie istoty głównego ośrodka podstawowej działalności dłużnika, którego miejsce położenia wyznacza właściwość międzynarodową sądów do wszczęcia głównego postępowania upadłościowego oraz oddziału dłużnika, którego miejsce położenia jest łącznikiem jurysdykcyjnym w sprawie o wszczęcie ubocznego (samoistnego lub wtórnego) postępowania upadłościowego. W pierwszej kolejności będą przedstawione funkcjonujące w doktrynie i literaturze poglądy dotyczące rozumienia wskazanych wyżej pojęć, a następnie poglądy te zostaną skonfrontowane z orzecznictwem Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej oraz sądów powszechnych poszczególnych państw członkowskich.

W rozdziale IV zamieszczono zagadnienia związane z funkcjonowaniem omawianej instytucji procesowej w ramach postępowania upadłościowego. Przedmiotem badań będzie ustalenie, jak z perspektywy sądów polskich kształtuje się jurysdykcja krajowa w toku postępowania. Podjęte więc zostaną rozważania dotyczące sposobu i kolejności badania jurysdykcji przez sąd upadłościowy, aspektu czasowego badania jurysdykcji, w tym zagadnienia następczego odpadnięcia i zaistnienia podstawy jurysdykcji krajowej w toku postępowania oraz skutków stwierdzenia braku istnienia podstawy jurysdykcji.

Ostatnia część badań obejmie rozważania dotyczące konfliktów jurysdykcyjnych, w ramach których zostanie wyjaśnione pojęcie pozytywnego i negatywnego konfliktu jurysdykcyjnego, przedstawione będą przyczyny powstawania konfliktów na gruncie rozporządzenia oraz obecne i proponowane sposoby zapobiegania powstawaniu konfliktów, a także metody rozwiązywania konfliktów już zaistniałych.

Koncepcja pracy zakłada, że w ramach analizy zasygnalizowanej wyżej problematyki badawczej zostanie zaprezentowane omówienie i krytyczna ocena regulacji normatywnych prawa jednolitego oraz prezentowanych w doktrynie koncepcji teoretycznych. Ocena zarówno regulacji rozporządzenia, jak i poglądów doktryny zostanie dokonana w świetle przeglądu orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej oraz sądów powszechnych państw członkowskich. Przedstawiona w rozprawie krytyczna analiza orzeczeń pozwoli na dokonanie właściwej oceny obecnego stanu prawnego zarówno w odniesieniu do prawa jednolitego, jak i prawa polskiego.

Ocena rozwiązań dotyczących jurysdykcji krajowej będzie prowadzona przede wszystkim z perspektywy celów rozporządzenia. Chodzi mianowicie o udzielenie odpowiedzi na pytanie, na ile przyjęte przez prawodawcę europejskiego rozwiązania normatywne w zakresie jurysdykcji krajowej w sprawie o ogłoszenie upadłości pozwalają na realizację podstawowych celów rozporządzenia, takich jak zapewnienie szybkości i efektywności transgranicznego postępowania upadłościowego (pkt 2 i pkt 8 preambuły rozporządzenia), zapewnienie sprawiedliwego, równomiernego i maksymalnie pełnego stopnia zaspokojenia wierzycieli (pkt 19 i 21 preambuły) oraz ograniczenie zjawiska forum shopping (pkt 4 preambuły). Wnioski płynące z tak dokonanej oceny przyjętych rozwiązań normatywnych pozwolą na skonstruowanie kilku propozycji zmian rozporządzenia nr 1346/2000 w sprawie postępowania upadłościowego. Warto bowiem zauważyć, że zgodnie z jego art. 46 nie później niż dnia 1 czerwca 2012 r. (i następnie co pięć lat) Komisja składa Parlamentowi Europejskiemu, Radzie oraz Komitetowi Ekonomiczno-Społecznemu sprawozdanie w sprawie stosowania rozporządzenia. Sprawozdanie to w razie potrzeby powinno zawierać propozycje dostosowania rozporządzenia. Mając to na uwadze, należy poddać regulację rozporządzenia krytycznej analizie w celu zaproponowania takich zmian jego treści, które pozwolą na pełne zrealizowanie celów określonych w preambule.

Na zakończenie konieczne jest jeszcze przedstawienie jednej uwagi o charakterze ogólnym. Regulacja pkt 15 preambuły rozporządzenia, zgodnie z którą zasady jurysdykcji w nim zawarte ustanawiają tylko jurysdykcję, co oznacza, że określają one państwo członkowskie, którego sądy mogą wszcząć postępowanie upadłościowe, nie ogranicza charakteru i znaczenia norm jurysdykcyjnych zawartych w rozporządzeniu wyłącznie do określania właściwości międzynarodowej sądów lub innych uprawnionych organów poszczególnych państw członkowskich Unii Europejskiej w sprawach o ogłoszenie upadłości. Autorka niniejszej pracy zdaje sobie sprawę, że znaczenie tych norm oraz ich rolę w unijnym systemie prawa upadłościowego można rozpatrywać w znacznie szerszym zakresie, szukając odpowiedzi na pytanie, jaki jest zakres władzy jurysdykcyjnej przyznanej sądom danego państwa członkowskiego, którym zgodnie z dyspozycją odpowiedniej normy jurysdykcyjnej przysługuje jurysdykcja do wszczęcia postępowania upadłościowego. Chodzi w szczególności o to, czy normy jurysdykcyjne zawarte w rozporządzeniu przyznają sądom państw członkowskich jurysdykcję tylko do wszczęcia postępowania upadłościowego, czy również do dokonywania innych czynności w związku z tym postępowaniem, przy założeniu, że te inne czynności, mimo iż są dokonywane w związku z postępowaniem upadłościowym, mają niekiedy samodzielny charakter. W literaturze słusznie wskazuje się, że art. 3 rozporządzenia w sprawie postępowania upadłościowego nie określa wprost zakresu jurysdykcji . Jednocześnie, wbrew literalnemu brzmieniu pkt 15 preambuły, można przyjąć, że celem prawodawcy europejskiego było rozszerzenie zakresu zastosowania norm jurysdykcyjnych zawartych w rozporządzeniu również na wydawanie orzeczeń bezpośrednio na podstawie postępowań upadłościowych i ściśle związanych z takimi postępowaniami. Stwierdzenie takie znajduje bowiem wystarczające podstawy w treści pkt 6 preambuły. Wydaje się zresztą, że celem pkt 15 preambuły nie jest ograniczenie zakresu zastosowania zawartej w rozporządzeniu normy jurysdykcyjnej wyłącznie do wydawania orzeczeń o wszczęciu postępowania upadłościowego, ale raczej wyrażenie założenia, że przyjęte w tym akcie zasady jurysdykcji określają właściwość międzynarodową sądów, pozostawiając kwestie właściwości miejscowej regulacjom prawa wewnętrznego poszczególnych państw członkowskich. W żaden sposób nie można wywodzić z tego artykułu wniosku o ograniczeniu zakresu zastosowania normy jurysdykcyjnej wyłącznie do spraw o ogłoszenie upadłości. Zgodnie z tym założeniem w literaturze wskazuje się, że rozporządzenie w sprawie postępowania upadłościowego dotyczy wydawania orzeczeń w przedmiocie ogłoszenia upadłości, orzeczeń dotyczących przebiegu i zakończenia postępowania upadłościowego, orzeczeń w sprawach wynikających z upadłości i ściśle z nią związanych, orzeczeń dotyczących środków zabezpieczających i tymczasowych oraz innych orzeczeń . Zagadnienia dotyczące zakresu zastosowania zawartych w rozporządzeniu norm jurysdykcyjnych stają się szczególnie istotne w odniesieniu do postępowań, które są merytorycznie i aksjologicznie związane z postępowaniem upadłościowym, ale są z niego wyodrębnione strukturalnie . W tym zakresie konieczne jest udzielenie odpowiedzi na pytanie, czy normy jurysdykcyjne wskazane w rozporządzeniu mają zastosowanie również i do tych postępowań, czy też postępowania te, mimo ich genetycznego związku z upadłością dłużnika, podlegają postanowieniom rozporządzenia Rady (WE) nr 44/2001 w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych . Zagadnienia te stanowią odrębny problem badawczy, do tej pory nie podjęty w nauce polskiej. Z uwagi na zakres, odrębność i samodzielność tego problemu nie został on jednak przedstawiony w niniejszej rozprawie. Przedmiotem pracy są wyłącznie zagadnienia dotyczące jurysdykcji krajowej w sprawie o ogłoszenie upadłości objętej zakresem zastosowania rozporządzenia nr 1346/2000. Dla spraw upadłościowych zagadnienia te mają bowiem najistotniejsze znaczenie. Są one niejako punktem wyjścia do dalszych badań i dociekań dotyczących unijnej regulacji prawa upadłościowego.

Na potrzeby niniejszej pracy przeprowadzono badania, w ramach których dokonano analizy wybranych spraw upadłościowych. Celem badań było udzielenie odpowiedzi na następujące pytania: 1) w jakim procencie spraw, w których ogłoszono upadłość, pojawia się element zagraniczny; 2) w jakim procencie spraw element ten ujawnia się dopiero po ogłoszeniu upadłości; 3) w jakim procencie spraw prowadzonych na skutek wniosku wierzyciela element zagraniczny ujawnia się dopiero po ogłoszeniu upadłości; 4) jaki jest charakter elementu zagranicznego w sprawach upadłościowych; 5) czy polskie sądy upadłościowe określają w postanowieniu o ogłoszeniu upadłości podstawę jurysdykcyjną lub charakter wszczętego postępowania (główne czy uboczne). Badania te zostały ograniczone do analizy spraw, w których w okresie od 1 stycznia 2009 r. do 20 lipca 2010 r. w Sądzie Rejonowym Poznań-Stare Miasto w Poznaniu ogłoszono upadłość. Takie ograniczenie zakresu badań uzasadnione jest tym, że niniejsza praca nie ma charakteru badawczego, a wyniki przeprowadzonych badań mają jedynie znaczenie pomocnicze. Ich celem jest bowiem wyłącznie wskazanie, że poruszane w pracy problemy badawcze mają istotne znaczenie dla praktyki orzeczniczej, a zaproponowane rozwiązania są konieczne dla zapewnienia pełnej realizacji celów rozporządzenia w orzecznictwie sądów polskich. Wnioski płynące z analizy akt spraw upadłościowych pozwoliły dodatkowo na wzmocnienie argumentacji uzasadniającej stwierdzenie, że w każdej sprawie objętej zakresem zastosowania rozporządzenia, niezależnie od ujawnienia w stanie faktycznym sprawy, na etapie postępowania w przedmiocie ogłoszenia upadłości, elementu zagranicznego, jurysdykcja krajowa polskich sądów powinna być ustalana na podstawie norm jurysdykcyjnych rozporządzenia. Wnioski wynikające z przeprowadzonych badań zostały szerzej przedstawione w ramach rozważań zawartych w rozdziale IV, pkt 1.3 i 2.4.

W pracy uwzględniono stan prawny, literaturę oraz orzecznictwo według stanu na 1 listopada 2010 r.