Srokosz Witold, Instytucje parabankowe w Polsce

Praca została napisana według metody dogmatyczno-prawnej i jest poświęcona regulacjom prawnym dotyczącym trzech różnych rodzajów instytucji finansowych w szerokim znaczeniu: spółdzielczym kasom oszczędnościowo-kredytowym, instytucjom płatniczym oraz instytucjom pieniądza elektronicznego. Każda z nich wyrasta z innego czasu i innej epoki. Idee i charakterystyczne rozwiązania prawne, które legły u podstaw regulacji spółdzielczych kas oszczędnościowo-kredytowych (dalej nazywanych kasami), pochodzą z XIX i początku XX wieku, instytucje płatnicze są ewidentnie dzieckiem gwałtownego rozwoju nowoczesnych sposobów płatności za dobra i usługi, który miał miejsce pod koniec XX wieku, a instytucje pieniądza elektronicznego tkwią korzeniami już w XXI wieku i mają służyć realizacji marzenia o idealnym pieniądzu pozwalającym na dokonywanie płatności w środowisku cyberprzestrzeni.

Już to pobieżne przedstawienie uwidacznia, że instytucje te muszą się znacznie między sobą różnić, a jednocześnie w najbardziej możliwy, ogólny sposób pokazuje, dlaczego bliżej jest instytucjom płatniczym do instytucji pieniądza elektronicznego (IPE) niż do kas. Jest jednak coś, co stanowi niejako "wspólny mianownik" tych trzech instytucji, coś, co pozwala kwalifikować je do tej samej grupy podmiotów. Jest to działalność depozytowa. Wszystkie te trzy podmioty wykonują działalność depozytową podobnie jak banki, lecz nie są bankami. Są instytucjami parabankowymi.

Należy zatem postawić pytanie, jak na prawną regulację tych podmiotów wpływa fakt, że wykonują one, podobnie jak banki, działalność depozytową? Jak bardzo regulacja ta wzoruje się na prawnych rozwiązaniach dotyczących banków? Które rozwiązania prawne są wyjątkowe i charakterystyczne dla kas, a które dla instytucji płatniczych czy też IPE?

Najistotniejsze pytanie, wyrażające w istocie podstawowy cel badawczy pracy, dotyczy tego, czy obecnie jest możliwa jedna wspólna regulacja prawna instytucji parabankowych, ewentualnie, czy taka regulacja będzie możliwa w najbliższej przyszłości.

Aby spróbować odpowiedzieć na te pytania, należy najpierw ustalić, co to jest działalność depozytowa, i określić podmioty, które ją wykonują; opisuje to rozdział 1. Następnie należy ogólnie scharakteryzować poszczególne instytucje parabankowe, uwzględniając również Krajową Spółdzielczą Kasę Oszczędnościowo-Kredytową (nazywaną dalej Kasą Krajową), w przypadku której można mieć uzasadnione wątpliwości, czy wykonuje taką samą działalność depozytową jak kasy i banki. Pełni ona jednak zbyt istotne funkcje w systemie SKOK, aby można ją było pominąć w niniejszej pracy. Nie można również pominąć biura usług płatniczych - stanowi ono naturalne i wymuszone przez praktykę uzupełnienie instytucji płatniczej. Ponadto jako instytucje parabankowe będą również uznane te instytucje kredytowe działające w Polsce, które nie są, według prawa państwa macierzystego, bankami.

Najważniejsza i kluczowa dla niniejszej pracy jest problematyka bezpieczeństwa wkładów powierzanych instytucjom parabankowym pod tytułem zwrotnym. Potrzeba zapewnienia takiego bezpieczeństwa jest charakterystyczna dla działalności depozytowej. To ze względu na zapewnienie tego bezpieczeństwa powstało wiele swoistych dla tej działalności instytucji prawnych, jest to także powód ograniczania swobody prowadzenia tego rodzaju działalności gospodarczej. Warto zatem zbadać, w jaki sposób regulacje prawne dotyczące poszczególnych instytucji parabankowych zapewniają bezpieczeństwo wkładów, z uwzględnieniem regulacji dotyczącej banków (rozdział 3). Z problematyką bezpieczeństwa wkładów ściśle wiąże się kwestia zakresu i rodzajów działalności instytucji parabankowych innych niż działalność depozytowa. Analiza tego zagadnienia zostanie dokonana w rozdziale 4.

Z uwagi na postępującą globalizację i unifikację rynków finansowych ważnym aspektem działalności instytucji parabankowych jest możliwość prowadzenia przez nie działalności w innych państwach członkowskich. Zastanawia, w jakim stopniu odpowiednia regulacja prawna - unijna i polska - nawiązuje w tym zakresie do rozwiązań przyjętych powszechnie w przepisach dotyczących instytucji finansowych w szerokim znaczeniu, a w szczególności do rozwiązań przyjętych dla instytucji kredytowych (rozdział 5).

Wydaje się, że rok 2011 to dobry moment na publikację pracy poświęconej instytucjom parabankowym. System SKOK wraz z Kasą Krajową i kasami jest u progu rewolucyjnych zmian. To, czy do takich niezbędnych (co ma zostać wykazane) zmian dojdzie, zależy obecnie od decyzji Trybunału Konstytucyjnego, do którego został zaskarżony przez Prezydenta projekt ustawy o spółdzielczych kasach oszczędnościowo-kredytowych. Dlatego też w niniejszej pracy podjęto się analizy przepisów dwóch ustaw dotyczących kas - "starej", obecnie obowiązującej i całkowicie nieodpowiadającej rzeczywistości systemu SKOK, ustawy o spółdzielczych kasach oszczędnościowo-kredytowych z 1995 r. oraz nowoczesnej, lecz posądzonej o niezgodność z Konstytucją, ustawy o spółdzielczych kasach oszczędnościowo-kredytowych z 2009 r. Kasy są nie tylko spółdzielniami, ale przede wszystkim instytucjami finansowymi, a wyraźnie widać to wówczas, gdy ustawy o spółdzielczych kasach oszczędnościowo-kredytowych zostaną porównane z odpowiednimi przepisami dotyczącymi instytucji płatniczych oraz IPE, a także z przepisami ustawy - Prawo bankowe. Rewolucję czeka również IPE - upłynął już termin implementowania nowej dyrektywy dotyczącej podejmowania i prowadzenia działalności przez IPE, a odpowiedni projekt ustawy nie trafił jeszcze do Sejmu. Zupełnie nowa jest natomiast regulacja prawna instytucji płatniczych - dyrektywa PSD wprowadza wiele nowych, wcześniej nieznanych pojęć i mechanizmów, a prace legislacyjne mające na celu implementację tej dyrektywy nie zostały jeszcze zakończone.