Gajowniczek-Pruszyńska Katarzyna, Instytucja listu żelaznego w polskim postępowaniu karnym

List żelazny to tradycyjna instytucja polskiego procesu karnego. Polega na udzieleniu podejrzanemu lub oskarżonemu przebywającemu poza granicami Polski, który zdecyduje się wrócić do kraju, gwarancji odpowiadania w toczącym się postępowaniu karnym z tzw. wolnej stopy. Gwarancji tej udziela sąd okręgowy, jednocześnie określając warunki przyznania i obowiązywania listu żelaznego. Służyć mają one zapewnieniu prawidłowego przebiegu postępowania. W zamian osoba objęta listem żelaznym uzyskuje zapewnienie nietykalności osobistej aż do czasu prawomocnego zakończenia procesu.

Geneza listu żelaznego, zwanego inaczej glejtem, sięga średniowiecznych rozwiązań prawnych. We współczesnym postępowaniu karnym może on być postrzegany jako alternatywny sposób zabezpieczenia podejrzanego lub oskarżonego dla procesu. Jednak pomimo potencjalnych korzyści, jakie może przynieść jego powszechne stosowanie, nadal pozostaje instytucją niedocenianą i rzadko stosowaną. Jednocześnie charakter prawny listu żelaznego jest przedmiotem sporu. W dyskusji naukowej ścierają się różne poglądy, oscylujące wokół postrzegania go jako środka zapobiegawczego, środka przymusu bądź jako umowy sui generis między sądem a podejrzanym lub oskarżonym.

Do podjęcia pracy badawczej nad listem żelaznym w polskim procesie karnym skłoniły autorkę poczynione w trakcie wykonywania pracy zawodowej adwokata spostrzeżenia dotyczące niejednolitego sposobu stosowania listu żelaznego w praktyce orzeczniczej sądów powszechnych. Wiążą się one z zasadniczymi rozbieżnościami co do oceny podstaw odmowy albo udzielania listu żelaznego. Dotyczą zarówno przyczyn nieuwzględniania wniosku o wydanie listu żelaznego, jak też wpływu stosowania tymczasowego aresztowania, europejskiego nakazu aresztowania i ekstradycji na decyzję sądu orzekającego. Ostatnie zmiany przepisów ustawy karnoprocesowej przyczyniły się także do powstania potrzeby skomentowania ich znaczenia dla praktyki stosowania listu żelaznego.

List żelazny w zasadzie nie doczekał się dotąd monograficznego opracowania. Instytucję tę omawiali w swych publikacjach F. Prusak (List żelazny – instytucja z przyszłością, „Gazeta Prawnicza” nr 15 z 1.08.1983 r.) oraz A. Murzynowski (Glosa do uchwały Sądu Najwyższego Izby Karnej z 12.08.1996 r., I KZP 14/96, OSP 1996/11, poz. 214), jednak publikacje te dotyczyły stanu prawnego ukształtowanego na podstawie przepisów Kodeksu postępowania karnego z 1969 r. W późniejszym okresie o instytucji tej pisali także R.A. Stefański (między innymi w: List żelazny. Charakter prawny listu żelaznego [w:] R.A. Stefański, Tymczasowe aresztowanie i związane z nim środki przymusu w nowym kodeksie postępowania karnego. Kodeks postępowania karnego. Nowa kodyfikacja karna, Warszawa 1997) oraz T. Grzegorczyk (między innymi w: List żelazny w procesie karnym de lege lata i de lege ferenda [w:] Reforma prawa karnego, red. J. Tylman, Łódź 1994), a wyrażone tam poglądy w istotny sposób ukształtowały ocenę tej instytucji. W najnowszej literaturze procesowej odnotować należy natomiast publikacje autorstwa: K. Stockiej (Charakter prawny listu żelaznego, podstawy jego wydania oraz tryb postępowania [w:] Nowa kodyfikacja prawa karnego, t. 12, red. red. L. Bogunia, Wrocław 2003), M. Abramek (Kilka uwag o instytucji listu żelaznego w polskim postępowaniu karnym, „Wrocławskie Studia Sądowe” 2015/4), J. Znamierowskiego (O liście żelaznym słów kilka, „Przegląd Prawniczy UW” 2012/3–4), A. Kołodziejczyk (List żelazny – kilka uwag w sprawie stosowania tej instytucji, „Studia Iuridica Lublinensia” 2011/16), D. Drajewicza (Gwarancje listu żelaznego, Prok. i Pr. 2014/3 oraz List żelazny w polskim postępowaniu karnym, Warszawa 2020) oraz K. Eichstaedta ([w:] Kodeks postępowania karnego. Komentarz, red. D. Świecki, Warszawa 2013, 2015, 2019). W ostatnim czasie ukazał się kolejny tom Systemu Prawa Karnego Procesowego (t. 9, Środki przymusu, red. T. Grzegorczyk, D. Świecki, Warszawa 2021) zawierający szerokie opracowanie komentatorskie do przepisów regulujących instytucję listu żelaznego R.S. Stefańskiego. Wszystkie te opracowania koncentrują się na wybranych zagadnieniach szczegółowych, w tym między innymi na ocenie charakteru prawnego listu żelaznego, oraz praktycznych aspektach obowiązywania tej instytucji, również w relacji do tymczasowego aresztowania, europejskiego nakazu aresztowania czy ekstradycji.

Celem niniejszej publikacji jest analiza instytucji listu żelaznego, ze szczególnym uwzględnieniem jego charakteru prawnego, przesłanek jego stosowania oraz relacji do innych instytucji procesowych. Autorka koncentruje się na ocenie funkcjonowania listu żelaznego w polskim procesie karnym i zakresu stosowania tej instytucji przez sądy.

Na potrzeby niniejszej rozprawy przeprowadzono badania aktowe w wybranych sądach okręgowych w Polsce, dokonano także analizy orzecznictwa sądów powszechnych i Sądu Najwyższego oraz wykorzystano wyniki zestawień statystycznych uzyskanych z Ministerstwa Sprawiedliwości.

Badaniami empirycznymi objęto akta spraw o sygnaturach Ko i Kp za okres 2000–2017. Przeprowadzono je w kilku sądach w Polsce: w Sądzie Okręgowym w Warszawie, XVIII Wydział Karny, VIII Wydział Karny, XII Wydział Karny; w Sądzie Okręgowym Warszawa-Praga w Warszawie, V Wydział Karny; w Sądzie Okręgowym w Poznaniu, III Wydział Karny, XVI Wydział Karny; w Sądzie Okręgowym w Łodzi, XVIII Wydział Karny; w Sądzie Okręgowym w Katowicach, XVI Wydział Karny, V Wydział Karny, VI Wydział Karny. Wybór jednostek objętych badaniem podyktowany był chęcią uzyskania wiedzy o praktyce orzekania w przedmiocie stosowania listu żelaznego w Polsce. Łącznie analizie poddano 234 sprawy we wskazanych sądach, co w przekonaniu autorki pozwala na ustalenie faktycznego obrazu funkcjonowania tej instytucji w praktyce na przestrzeni 17 lat.

Analiza akt spraw sprowadzała się do oceny postępowań w przedmiocie wydania listu żelaznego, wynikającej także z treści uzasadnień postanowień oraz ze zgromadzonej w aktach dokumentacji. Wyłoniły się na tym tle następujące zagadnienia szczegółowe, które poddane zostały następnie analizie: powody odmowy wydania listu żelaznego, powody udzielenia listu żelaznego, etap postępowania karnego, na którym dochodzi do wydania listu, rola oskarżyciela publicznego oraz wpływ jego stanowiska na decyzję sądu, zastosowanie poręczenia majątkowego, znaczenie kwalifikacji prawej zarzucanych czynów, wpływ na decyzję sądu wydanego uprzednio postanowienia o zastosowaniu tymczasowego aresztowania połączonego z poszukiwaniem i wydanym postanowieniem o zastosowaniu listu gończego, europejskiego nakazu aresztowania lub ekstradycji, odwołanie stosowania listu żelaznego i przepadek poręczenia majątkowego oraz problematyka udzielenia listu żelaznego w przypadku więcej niż jednej sprawy karnej toczącej się wobec tego samego podejrzanego lub oskarżonego.

Zmierzając do realizacji założonych celów badawczych rozprawy, autorka sformułowała na wstępie następujące szczegółowe tezy badawcze:

Sformułowane powyżej tezy stały się przedmiotem szczegółowych rozważań zawartych w pracy i miały zasadniczy wpływ także na jej konstrukcję. Omawianym założeniom odpowiada także przyjęta struktura pracy.

Publikacja składa się z sześciu rozdziałów. Rozdział I poświęcony został genezie listu żelaznego, w tym jego historycznym uwarunkowaniom i ukształtowaniu w polskim systemie prawnym po 1945 r., a także elementom prawnoporównawczym z uwzględnieniem systemów prawnych państw niemieckojęzycznych, a także Francji i Hiszpanii. Zaprezentowano także specyfikę quasi-listu żelaznego. Rozdział ten zawiera również zwięzłe omówienie środków przymusu oraz podstawowych reguł ich stosowania. Najwięcej miejsca poświęcono instytucji tymczasowego aresztowania oraz poręczeniu majątkowemu, którego stosowanie związane jest ściśle z instytucją listu żelaznego. Dokonano także prezentacji poglądów naukowych na temat charakteru prawnego listu żelaznego w polskim systemie prawnym.

Rozdział II zawiera omówienie warunków i trybu wydania listu żelaznego, opis podmiotów ubiegających się o jego wydanie, ze szczególnym uwzględnieniem odrębności instytucji quasi-listu żelaznego, właściwości sądów i wpływu etapu postępowania oraz charakteru zarzutów i kwalifikacji prawnej czynu jako okoliczności wpływającej na wydanie listu żelaznego. Poruszono w nim także zagadnienie przesłanek wydania listu żelaznego, w tym pobytu oskarżonego poza granicami kraju, jego pisemnego oświadczenia, wpływu stanowiska oskarżyciela publicznego na decyzję sądu oraz promesy wydania listu.

Rozdział III poświęcony został instytucji poręczenia majątkowego i jej znaczeniu w procesie ubiegania się o wydanie listu żelaznego w praktyce. Poddano w nim analizie warunki wydawania poręczeń, ich wysokości i rodzaju. Omówiono także problematykę przepadku przedmiotów poręczenia, w tym przepadku częściowego.

Przesłanki odmowy wydania listu żelaznego zostały przedstawione w rozdziale IV. Szeroko omówiono granice uznaniowości sędziowskiej w kontekście postanowienia w przedmiocie wydania lub odmowy wydania listu żelaznego oraz kwestii wydania kilku listów wobec jednego podejrzanego lub oskarżonego. Szczególne znaczenie ma przedstawiona w tej części pracy problematyka współistnienia w obrocie prawnym postanowienia o tymczasowym aresztowaniu oraz listu żelaznego. W rozdziale IV omówiono także podstawowe reguły dotyczące stosowania przepisów o europejskim nakazie aresztowania i o ekstradycji oraz oceniono efektywność stosowania tych instytucji w oparciu o akta postępowań w przedmiocie wydania listu żelaznego oraz literaturę. Rozdział ten zamykają rozważania dotyczące zażalenia na postanowienie sądu okręgowego o odmowie udzielenia listu żelaznego oraz w przedmiocie wysokości poręczenia majątkowego.

Rozdział V poświęcono końcowemu etapowi stosowania listu żelaznego. Rozwinięto w nim analizę dotyczącą trybu i inicjatywy odwołania listu, a także możliwości wzruszenia tej decyzji. Przeprowadzono również rozważania nad problematyką utraty mocy listu żelaznego wobec prawomocności wyroku zapadłego w sprawie, w której został on wydany. „Reanimacja” listu żelaznego w kontekście uwzględnienia kasacji przez Sąd Najwyższy i uchylenia rozstrzygnięć sądów pierwszej lub drugiej instancji także na skutek skargi nadzwyczajnej, skargi na orzeczenie sądu drugiej instancji i wniosku o wznowienie stanowią przedmiot finalnych rozważań tego rozdziału.

Rozdział VI stanowi w całości szczegółowe sprawozdanie z badań empirycznych akt spraw za lata 2000–2017 w wybranych sądach w Polsce.

W podsumowaniu rozważań zaprezentowanych w niniejszej publikacji zrekapitulowano kluczowe zagadnienia i problemy związane z orzekaniem w przedmiocie listu żelaznego oraz przedstawiono propozycje de lege ferenda.

Publikacja niniejsza stanowi zmienioną wersję rozprawy doktorskiej obronionej w 2020 r. na Uniwersytecie Adam Mickiewicza w Poznaniu pod kierunkiem naukowym prof. dr. hab. Pawła Wilińskiego. Recenzentami pracy byli prof. dr hab. Ryszard Stefański oraz prof. dr hab. Kazimierz Zgryzek.

Wszystkim osobom, które przyczyniły się do powstania niniejszej publikacji, składam serdeczne podziękowania.