Arkuszewska Aneta M., Informatyzacja postępowania arbitrażowego

Jakość życia i standardy cywilizacyjne w najwyższym stopniu determinowane są przez poziom rozwoju nauki i zaawansowanie technologiczne danej epoki. Obecnie mamy do czynienia z „rewolucją informacyjną”, której zasięg i wpływ na społeczeństwo można porównać z rewolucją przemysłową. Rewolucja ta doprowadziła do wykreowania „społeczeństwa informacyjnego”, które znajduje się na odpowiednio wysokim poziomie rozwoju technologicznego, dla którego informacja jest jednym z cenniejszych i powszechnie wymienianym dobrem, intensywnie wykorzystywanym w życiu gospodarczym, społecznym, kulturalnym i politycznym, traktowanym jako szczególny zasób niematerialny, równoważny, a w niektórych przypadkach nawet cenniejszy od dóbr materialnych . Dla jego uczestników komputer, Internet i wszelkie techniki cyfrowe stają się jednym z najważniejszych aspektów funkcjonowania. Nowoczesna technologia, wymagająca nowych sposobów działania w wielu dziedzinach, stanowi obecnie jeden z głównych wyznaczników zachodzących zmian. Rozwój technologiczny wpływa na usprawnienie oraz udoskonalenie większości reakcji podejmowanych przez jednostkę. Najdonioślejszą rolę w tym względzie odgrywa rozwój tzw. technologii informacyjnej, którą można zdefiniować jako połączenie zastosowania rozwiązań informatycznych – w szczególności sprzętu komputerowego oraz oprogramowania – z technologicznymi rozwiązaniami komunikacyjnymi w celu dostarczenia nowoczesnych mechanizmów w umożliwiających dokonywanie działań związanych z przetwarzaniem danych. Rozwojowi technologii informacyjnej towarzyszą przede wszystkim dwa podstawowe procesy – komputeryzacja oraz informatyzacja .

Internet i zaawansowanie technologiczne w zakresie technologii informacyjno-komunikacyjnych znacznie zmieniły sposób prowadzenia działalności i doprowadziły do coraz powszechniejszego korzystania z elektronicznych środków komunikacji, ale i przechowywania danych w formie elektronicznej zamiast papierowej. Te rewolucyjne i innowacyjne aplikacje zostały w równym stopniu rozszerzone na system wymiaru sprawiedliwości w sposób, który transmutował pozasądowe techniki rozwiązywania sporów, aby zapewnić efektywność, uczciwość, szybkość, a także oszczędność procedowania. Ekspansja ta objęła również dziedzinę prawa, w tym prawo cywilne procesowe oraz sferę arbitrażu, wpływając i zmieniając, ale przede wszystkim usprawniając tradycyjne procedury arbitrażowe.

O ile dążenie do zastosowania technik teleinformatycznych w dziedzinie prawa cywilnego procesowego stworzyło potrzebę wprowadzenia nowych regulacji, o tyle źródłem informatyzacji postępowania arbitrażowego jest autonomia woli (wolność wyrażania woli) stron tego postępowania, które mogą same ustalić taki sposób prowadzenia postępowania.

Autonomię woli - prawo do podejmowania decyzji przez jednostkę, należy z jednej strony rozumieć jako ograniczenie ingerencji państwa w postępowanie poszczególnych obywateli inaczej niż przez wyraźny ustawowy zakaz czy nakaz, a z drugiej – jako pełne poszanowanie przez państwo wolnej woli czy też działań obywateli, które nie są objęte wyraźnymi zakazami lub nakazami (zgodnie z normami bezwzględnie obowiązującymi czy wymuszającymi swoje zastosowanie).

Autonomia stron, na której opiera się arbitraż, nie oznacza zupełnej dowolności działania stron, ale jest to swoboda w granicach wyznaczonych przez ustawodawcę. W sytuacji braku uzgodnienia między stronami takiego sposobu prowadzenia postępowania jego określenie ustawodawca przekazuje do dyspozycji sądu polubownego, który z zastrzeżeniem przepisów ustawy prowadzi postępowanie w taki sposób, jaki uzna za właściwy. W takim przypadku sąd polubowny musi posiadać odpowiednią infrastrukturę techniczno-informatyczną w celu zapewnienia prawidłowego, rzetelnego i opartego na równouprawnieniu stron procedowaniu. Założenie to wymaga dokonania zasadniczego przeglądu tradycyjnych instytucji arbitrażu, uwzględniając fakt, że zastosowanie nowoczesnych rozwiązań technologicznych w postępowaniu arbitrażowym będzie dotyczyło przede wszystkim działań związanych z jego zainicjowaniem, wykonywaniem czynności w związku z toczącym się postępowaniem oraz jego finalizowaniem. Wynika to z faktu, że przed ukształtowaniem określonej instytucji prawnej niezbędne jest dysponowanie odpowiednio szczegółowym katalogiem wszystkich kwestii wymagających rozstrzygnięcia.

W poruszanych zagadnieniach prawnych nawiązano do instytucji procesowych wykreowanych wskutek inicjatyw mających na celu informatyzację postępowania sądowego. Analiza w tym zakresie uwzględnia dotychczasowe doświadczenia związane z informatyzacją wymiaru sprawiedliwości. Podkreślić przy tym należy, że skuteczność i efektywność danych rozwiązań wyrażana jest przede wszystkim potrzebą uzyskania pożądanego standardu podejmowanych przez instytucję arbitrażową rozstrzygnięć oraz gwarancji umożliwiających rzeczywistą ochronę interesów podmiotów postępowania przez zapewnienie odpowiedniego zorganizowania ogółu czynności tego postępowania. Ingerencja w założenia strukturalne procesu arbitrażowego obliguje do dokonania analizy wartości instrumentalnych ustanawianych reguł i wskazania wpływu zastosowania nowych technologii również na założenia konstrukcyjne tego postępowania. Wymaga to zbadania interakcji, jaka zachodzi między wykorzystaniem nowoczesnych rozwiązań technicznych a modelem procesu arbitrażowego, w szczególności ustalenia, w jakim stopniu zmiany technologiczne kształtują oraz wyjaśniają poszczególne instytucje arbitrażowe, wyznaczają funkcje sądownictwa polubownego i implikują treść poszczególnych zasad oraz ich katalog.

Informatyzacja arbitrażu wiąże się z wykorzystaniem technologii informacyjno-komunikacyjnych, co pociąga za sobą potrzebę dookreślenia pojęcia „arbitraż elektroniczny” – terminu, który powszechnie występuje w literaturze przedmiotu, jednak jest różnie definiowany. Większość z nich ujmuje go wyłącznie od strony cybernetycznej (technicznej), prowadząc do mobilnego jego podejścia, że proces arbitrażowy, który wykorzystuje mniej lub bardziej elektroniczną komunikację, może być mniej lub bardziej elektroniczny. Jednak aby proces mógł zostać zakwalifikowany jako system arbitrażu elektronicznego, zastosowane technologie informacyjne i komunikacyjne nie powinny być wykorzystywane jako proste narzędzia pomocnicze w procesie arbitrażowym, ale powinny być zintegrowane i wbudowane w sam proces oraz niezbędne dla jego właściwego funkcjonowania i administrowania.

Upowszechnianie się zaawansowanych technologii rozciąga się na interpretację procesów informatycznych stanowienia, stosowania i wykonywania prawa. Związane jest to z informatyzacją prawa i elektronizacją obrotu prawnego, przy czym informatyzacja traktowana jest jako ta powstała wcześniej, która doprowadziła do elektronizacji. W szerszym sensie informatyzacja odnosi się do czynności realizowanych na podstawie, w ramach i dla potrzeb prawa, a elektronizacja jest ich efektem. W węższym sensie informatyzacja odnosi się do działania instytucji prawnych (np. sądów), a elektronizacja dotyczy procedur prawnych, w tym sądowych . Pojęcia „arbitraż elektroniczny”, „elektronizacja postępowania” lub „informatyzacja postępowania” stanowią jedną istotę, założenie tego postępowania i w konsekwencji sprowadzają się do wykorzystania środków komunikacji elektronicznej w procesie arbitrażowym.

Potrzeba przeanalizowania postępowania arbitrażowego, w którym wdraża się i wykorzystuje nowe technologie, wynika z braku kompleksowego spojrzenia w opracowaniach monograficznych na to zagadnienie przez pryzmat dyrektyw, funkcji i analizy konstrukcji w zakresie możliwości lub powinności przebiegu procesu arbitrażowego na poziomie wirtualnym. W polskiej nauce tematyka ta pojawia się w badaniach przyczynkarskich lub wąsko ujmujących ten temat opracowaniach monograficznych, gdy tymczasem literatura zagraniczna (głównie anglojęzyczna) znacznie intensywniej zajmuje się wskazaną problematyką.

Powiązanie tradycyjnie rozumianego arbitrażu oraz nowoczesnych zdobyczy technologicznych prowadzi do powstania problematyki cechującej się wielopłaszczyznowym charakterem, co powoduje, że zagadnienie to należy rozpatrywać nie tylko w dziedzinie nauk humanistycznych, w której mieści się prawo, lecz także w sferze nauk ścisłych, obejmującej swoim zasięgiem szeroko rozumianą informatykę. Dlatego też rozprawa poza uwagami, które usytuowane są przede wszystkim w obszarze postępowania cywilnego dotyczącego sądownictwa polubownego, ale i regulaminów sądów arbitrażowych, zawiera również konieczne uwagi natury technicznej. W związku z powyższym całokształt zawartych w dysertacji uwag można umieścić nie tylko w dziedzinie prawa, lecz także w sferze tzw. prawa nowoczesnych technologii, traktowanego jako interdyscyplinarna dziedzina naukowa obejmująca cywilne, karne czy administracyjne aspekty zapisywania, przetwarzania i przesyłania danych elektronicznych .

Badania teoretycznoprawne przedmiotu koncentrują się głównie na przepisach polskiego Kodeksu postępowania cywilnego. Niemniej jednak w celu dokładnego przeanalizowania omawianego zagadnienia należy odnieść się do źródeł prawa międzynarodowego, szczególnie konwencji nowojorskiej z 10.06.1958 r. o uznawaniu i wykonywaniu orzeczeń arbitrażowych oraz konwencji europejskiej z 21.04.1961 r. o międzynarodowym arbitrażu handlowym , a także uwzględnić unijne i krajowe regulacje prawne dotyczące alternatywnych metod rozwiązywania sporów (Alternative Dispute Resolution – ADR), w tym obejmujące internetowy system rozwiązywania konfliktów (Online Dispute Resolution – ODR), środków komunikacji elektronicznej i podpisów elektronicznych.

Poza źródłami prawa istotne znaczenie ma ustawa modelowa UNCITRAL o międzynarodowym arbitrażu handlowym, która w dniu 21.06.1985 r. została przyjęta przez Komisję Międzynarodowego Prawa Handlowego, stając się punktem wyjścia wielu rozwiązań ustawowych. Nie ma ona charakteru umowy międzynarodowej, jednak jej wartość była istotna dla kształtowania poszczególnych unormowań arbitrażu w regulacjach krajowych.

Uzasadnione jest również nawiązanie do regulaminów zagranicznych i krajowych stałych sądów polubownych lub też instytucji arbitrażowych, które odgrywają fundamentalną rolę, gdyż to na nich oparty jest cały mechanizm sądownictwa polubownego, ograniczając się jednak do tych, które przewidują w swoich regulacjach zastosowanie nowych technologii. Dokonano również analizy prawnoporównawczej, prezentując rozwiązania prawne, poglądy nauki i orzecznictwa w wybranych państwach europejskich (głównie kręgu germańskiego, romańskiego, ale i słowiańskiego), azjatyckich oraz systemu common law. Przy wyborze kierowano się przede wszystkim stopniem zainteresowania judykatury i doktryny analizą wykorzystania i wdrażania nowych technologii w procesie arbitrażowym.

Ze względu na złożony charakter problematyki, powstałej z połączenia tradycyjnie pojmowanej kategorii procesowej z pojęciami technicznymi, analiza zagadnienia z punktu widzenia metodologicznego ma charakter analityczny, dogmatyczny, kontekstowy oraz wskazany już wyżej porównawczy.

Prezentowana w niniejszym opracowaniu analiza obejmuje przede wszystkim normy składające się na regulację prawną krajowego postępowania cywilnego dotyczącą sądownictwa polubownego, a więc norm prawa procesowego cywilnego, pomimo założenia, że to strony postępowania kształtują wskazany model procedowania, niemniej muszą trzymać się norm bezwzględnie obowiązujących. Obrany przedmiot badań sprawił, że zasadne było również odniesienie się do analogicznych regulacji funkcjonujących w sądowym postępowaniu cywilnym, jako tych, na których – choćby w sposób pośredni – zbudowany jest fundament sądownictwa arbitrażowego. Należało ująć omawiane zagadnienia, wskazując również na konieczność określenia wszystkich istotnych kontekstów przez uwzględnienie nie tylko treści badanych przepisów, lecz także ich ewolucji czy też powiązań z innymi gałęziami prawa, co wymagało ukazania omawianej problematyki z szerszej perspektywy i w powiązaniu z innymi problemami badawczymi.

Charakter podjętych badań wymagał niejednokrotnie wykorzystania źródeł internetowych, uważanych wciąż jeszcze za niestandardowe i nienaukowe źródło danych empirycznych. O ile wiarygodność poszczególnych dostępnych w nich informacji jest wysoce zróżnicowana, to za miarodajne można uznać rekonstruowane na ich podstawie zjawisko zachodzące w elektronicznej przestrzeni prawnej. Obecnie coraz więcej spraw i działań jest przenoszonych do sieci i przez nią są one realizowane, nie mając odzwierciedlania w świecie realnym, np. w postaci drukowanych publikacji, tym samym nie powinny być dyskredytowane i traktowane jako mniej wiarygodne czy dyletanckie.

Zasadniczym celem pracy jest teoretyczna analiza pojęcia, funkcji, zasad oraz struktury postępowania arbitrażowego z wykorzystaniem instrumentów elektronicznych. Tak ujętym celom badawczym została podporządkowana kompozycja pracy, która składa się z dziewięciu rozdziałów.

Punktem wyjścia w niniejszym opracowaniu uczyniono uwagi poświęcone analizie pojęcia i ewaluacji sądownictwa arbitrażowego. Wymagało to zdefiniowania sądownictwa polubownego w ujęciu tradycyjnym, a na jego kanwie zbudowania pojęcia arbitrażu elektronicznego, które z uwagi na trudności definicyjne może być oparte jedynie na pewnej hipotezie. Dokonano również ewaluacji postępowania arbitrażowego, w tym elektronicznego postępowania polubownego, poprzez rozważenie, czy zaliczyć go do rodzaju postępowania sądowego, postępowania pozasądowego, alternatywnych metod rozwiązywania sporów (ADR), a w konsekwencji do coraz szybciej rozwijającego się ruchu internetowego rozwiązywania sporów (ODR). Online Dispute Resolution jest rozwiązywaniem i rozstrzyganiem sporów przeprowadzonych przez połączenie kompetencji przetwarzania informacji komputerów z sieciowymi urządzeniami komunikacyjnymi w Internecie. Stanowi zbiór procedur rozstrzygania sporów, w tym procedur przeprowadzanych przeważnie w Internecie i obsługiwanych przez Internet w różnym stopniu.

W kolejnym rozdziale omówiono funkcje sądownictwa polubownego w aspekcie jego informatyzacji. Wymagało to zdefiniowania pojęcia „funkcja” i określenia jej wymiaru, wyszczególniając funkcję ochronną sądownictwa polubownego, funkcję rozstrzygania konfliktów, wraz z jej podfunkcjami – funkcją konsensualną i funkcją kreacyjną, a także wyłonienia funkcji innowacyjnej (wraz z podfunkcjami - dokumentacyjną i selekcyjną) sądownictwa polubownego. Ta ostatnia przeważnie związana jest z funkcją organizacyjną, która polega na tworzeniu pewnych form życia zbiorowego i określaniu ich struktury, na zarządzaniu i organizacji różnych dziedzin życia społecznego, przyczyniając się do ładu i porządku w społeczeństwie.

Dla reguł postępowania arbitrażowego nie pozostaje bez znaczenia upowszechnianie się: elektroniki, informatyki jako dziedziny wiedzy i umiejętności dotyczącej projektowania i wykorzystywania kodowania informacji, komputerów jako maszyn cyfrowych oraz Internetu jako globalnej infrastruktury informacyjno-komunikacyjnej o poszerzającym się oddziaływaniu na każdą sferę ludzkiej aktywności. Prawo nie tylko stawia wymagania przed techniką, lecz także ją wykorzystuje do realizacji swoich celów. Sama zaś technika staje się formą sterowania zachowaniami jej użytkowników.

Ze względu na wielowymiarowość poruszanej tematyki, rozpatrywanej nie tylko w zakresie nauk humanistycznych, w której mieści się prawo, lecz także w sferze informatyki, konieczne jest spojrzenie na działania w arbitrażu w kontekście ich technicznej natury, dokonując analizy infrastruktury komunikacji elektronicznej w arbitrażu. W rozdziale III sprecyzowano zagadnienia dotyczące infrastruktury telekomunikacyjnej (elektronicznej), którą w szerokim rozumieniu określa zespół środków technicznych materialnych i niematerialnych (programowych) warunkujących funkcjonowanie nowoczesnego rynku komunikacji elektronicznej, telekomunikacyjnej i mediów elektronicznych. W wąskim ujęciu infrastrukturę utożsamia się z sieciami łączności elektronicznej, która odpowiada kategorii „środków komunikacji elektronicznej” występujących m.in. w sądownictwie polubownym. Określono pojęcie dostępu do sieci, a także ewolucji nowych technologii jako narzędzi sądownictwa polubownego – Internetu będącego strumieniem działań interaktywnych, tworzących nową jakość w arbitrażu. Dla działań podejmowanych przy zastosowaniu technologii informacyjno-komunikacyjnej istotne jest zachowanie bezpieczeństwa informacji. Wpisuje się w nią zarówno bezpieczeństwo pracy z komputerem, niebezpieczeństwa związane z dostępem do Internetu, uzależnienia, jak również zewnętrzne ataki na komputery w celu ich wykorzystania do działalności przestępczej czy zagrożenia ze strony złośliwego oprogramowania. Bezpieczeństwo informacji utożsamiane jest też z ochroną informacyjną, która polega na uniemożliwieniu i utrudnieniu zdobywania danych o fizycznej naturze aktualnego i planowanego stanu rzeczy i zjawisk we własnej przestrzeni funkcjonowania oraz utrudnienia wnoszenia entropii informacyjnej do komunikatów i destrukcji fizycznej do nośników danych. Bezpieczeństwo informatyczne jest związane zarówno z bezpieczeństwem samej informacji krążącej między węzłami sieci, jak też z bazami danych dostępnych za jej pośrednictwem .

Istotne znaczenie mają rozważania zawarte w rozdziale IV, a dotyczące wpływu informatyzacji na zasady, cechy i postulaty postępowania arbitrażowego. Rozdział ten wymagał odniesienia się do zasad postępowania cywilnego, aby na ich podstawie zbudować katalog zasad, cech (właściwości) i postulatów postępowania arbitrażowego.

Zasady procesowe pojmuje się w sposób dyrektywalny lub pozadyrektywalny (opisowy). Ten ostatni służy formułowaniu opisu systemu prawa procesowego, będąc dominującym sposobem ujęcia zasad procesowych w polskim systemie prawnym. Przekłada się on również na formułowanie zasad w postępowaniu arbitrażowym.

Płaszczyzną rozważań stały się te zasady, cechy i postulaty, na które wpływ ma informatyzacja postępowania arbitrażowego, stąd też skupiono się na analizie zasady równości stron w kontekście wykorzystania środków komunikacji elektronicznej, zasadzie bezpośredniości, ustności i pisemności oraz poufności. Formalizm (umiarkowany) w arbitrażu w swej istocie stanowi zaś wynikającą z określonego źródła właściwość (cechę) każdej działalności ludzkiej prawnie zorganizowanej, nie traktując jej jako zasady procesowej.

Do postulatów postępowania arbitrażowego zaliczono: szybkość, sprawność oraz jego efektywność. Informatyzacja postępowania arbitrażowego skłoniła do przyjęcia jeszcze dwóch postulatów tego postępowania: transparentność i intuicyjność systemów informatycznych, jako tych, które mają zapewnić jakość działania w procesach i orzekaniu szeroko pojętego ODR.

Podstawowe znaczenie mają uwagi odnoszące się do umów wykorzystujących środki elektroniczne w arbitrażu, którym poświęcono rozdział V. Badanie charakteru prawnego i aspektów formalnych zapisu na sąd polubowny, skupiło się na określeniu istoty zapisu na sąd polubowny i jego natury prawnej oraz przeanalizowaniu formy, w jakiej zapis na sąd polubowny może być sporządzony, tj. formy pisemnej, formy elektronicznej, formy dokumentowej z ograniczeniem zastosowania tej ostatniej, a także form następczych czynności zawartego zapisu na sąd polubowny oraz form ujętych w aktach prawa międzynarodowego. Rozważania objęły problematykę klauzuli arbitrażowej przez odesłanie oraz kwestię zapisu na sąd polubowny przez przystąpienie do wzorca umowy zamieszczonej na stronie internetowej, a także skutki niezachowania formy zapisu na sąd polubowny. Należało również zasygnalizować zagadnienie zautomatyzowanych umów arbitrażowych i podstawy prawnej ich występowania, a także istnienie umów fakultatywnych zawieranych przez strony postępowania arbitrażowego.

Przed dokonaniem analizy informatyzacji postępowania arbitrażowego obejmującej poszczególne jego etapy, od momentu zainicjowania, przez jego przebieg, aż do sfinalizowania, niezbędne było przyjrzenie się problematyce elektronicznych czynności w arbitrażu i dokonanie ich podziału, właśnie według wskazanej konsekutywności. Doprowadziło to do scharakteryzowania w rozdziale VII czynności elektronicznych inicjujących postępowanie przed sądem polubownym, na które składa się m.in. wskazanie momentu wszczęcia postępowania arbitrażowego.

Moment wszczęcia postępowania arbitrażowego nie zawsze należy łączyć z wniesieniem pozwu, ponieważ nieraz musi ono być poprzedzone licznymi czynnościami stron, co odróżnia arbitraż od cywilnego postępowania rozpoznawczego. Specyfika wynika z roli procesowej, którą wyznacza się wezwaniu na arbitraż, jeżeli chodzi o określenie tego momentu. Wezwanie na arbitraż i pozew arbitrażowy to dwa podstawowe pisma procesowe decydujące lub współdecydujące (wespół z umową o arbitraż) o zakresie podmiotowym i przedmiotowym postępowania arbitrażowego, tworząc swoisty model dwustopniowego inicjowania postępowania arbitrażowego .

Właściwe ustalenie chwili zainicjowania postępowania arbitrażowego ma istotne znaczenie ze względu na materialnoprawne i procesowe skutki tego zdarzenia. Dotyczy to przede wszystkim ustalenia, kiedy w ramach polubownego rozstrzygania sporu mamy do czynienia z postępowaniem przed sądem polubownym, by sprecyzować pierwszą czynność podejmowaną przez stronę przed tym sądem, która może być uznana za przerywającą bieg terminu przedawnienia. Z uwagi na formę dokonywanych czynności potrzebne było określenie formy pozwu, odpowiedzi na pozew i pozwu wzajemnego, a także ustalenie możliwości dołączania dokumentów elektronicznych do pierwszych pism. Omawiając elektroniczne pisma inicjujące postępowanie, należy wspomnieć o skardze wnoszonej poprzez internetową platformę ODR, która musi mieć postać elektroniczną (tj. elektroniczny formularz skargi).

W rozdziale VIII skoncentrowano się na omówieniu przebiegu elektronicznego postępowania polubownego.

Istotne okazało się ustalenie miejsca arbitrażu, w tym określenie siedziby arbitrażu w postępowaniu polubownym prowadzonym za pomocą środków komunikacji elektronicznej, z uwagi na dwie zasadnicze koncepcje w sprawie znaczenia miejsca arbitrażu. Pierwsza dotyczy miejsca arbitrażu rozumianego jako fikcyjna lokalizacja postępowania dokonana ze względu na konieczność powiązania postępowania arbitrażowego z określonym systemem prawa (lokalizacja prawna). Druga dotyczy faktyczno-technicznej natury arbitrażu (lokalizacja geograficzna), która sprowadza się do miejsca rzeczywistego dokonywania czynności w postępowaniu arbitrażowym. Problem jest istotny w postępowaniu arbitrażowym prowadzonym za pośrednictwem komunikacji elektronicznej, ze względu na jego zdekoncentrowanie, gdyż odbywa się w warunkach wirtualnych, a strony i arbitrzy znajdują się w różnych lokalizacjach.

Niezbędne było omówienie elektronicznej komunikacji w postępowaniu arbitrażowym, która podobnie jak ma to miejsce w sądowym postępowaniu cywilnym – może mieć charakter bilateralny. Sąd arbitrażowy występuje w postępowaniu polubownym nie tylko jako odbiorca, lecz także jako nadawca różnego rodzaju pism, co dotyczy pism wnoszonych przez strony postępowania, jak również pism, za pomocą których sam sąd polubowny kontaktuje się ze stronami postępowania. Dodatkowo pojawiła się kwestia relacji między sądem państwowym a sądem polubownym (działalność sądu państwowego w ramach współpracy z sądem polubownym i nadzoru nad jego działalnością), co wiąże się problematyką komunikacji elektronicznej między tymi sądami.

Istotne stadium każdego postępowania rozpoznawczego stanowi postępowanie dowodowe, na które składają się czynności (tzw. dowodowe) związane z zaofiarowaniem dowodów, dopuszczeniem dowodów, ich przeprowadzeniem za pomocą konkretnych środków dowodowych oraz utrwaleniem materiału dowodowego. Z punktu widzenia omawianej problematyki podstawowe znaczenie miało omówienie czynności dowodowych w arbitrażu, tj. przedstawienie i dopuszczenie dowodów, zawieranie umów dowodowych, przeprowadzenie dowodów za pomocą nowoczesnych kanałów komunikacji, tj. na odległość, a także wykorzystanie dowodów o charakterze elektronicznym, głównie dokumentu elektronicznego oraz innych nowoczesnych źródeł dowodowych pojawiających się wraz z rozwojem rynku usług elektronicznych i informatycznych, które pozwalają na coraz szersze utrwalanie zjawisk zewnętrznych i rzeczywistości.

Z przeprowadzaniem dowodów za pomocą środków komunikacji elektronicznej skorelowane jest zagadnienie wyznaczenia elektronicznego posiedzenia sądu polubownego i zastosowania elektronicznego protokołu, dzięki któremu utrwalanie przebiegu rozpraw za pomocą nagrań stanowić może jeden z przejawów uwzględniania oczekiwań stron co do kształtu postępowania arbitrażowego.

Postępowanie arbitrażowe może zakończyć się ważnym merytorycznym orzeczeniem (wyrokiem), jak też w sposób polubowny, którego konsekwencją jest wydanie postanowienia o umorzeniu postępowania lub też innym postanowieniem kończącym postępowanie w sprawie. W tym zakresie niezbędne stało się dokonanie w rozdziale IX analizy natury prawnej wyroku sądu polubownego oraz zakresu jego orzekania jednocześnie definiując wyrok sądowy i arbitrażowy, który będąc produktem końcowym, musi powstawać na bazie pewnych reguł, ale i sam musi odpowiadać pewnym wymogom. Samo wydanie wyroku poprzedzają czynności konwencjonalne w postaci obrad (narady) oraz głosowania nad zapadającym orzeczeniem.

Forma wyroku jest jego zewnętrznym przejawem, umożliwiającym jej uporządkowanie, komunikację, utrwalenie oraz oddzielenie danej treści od innych treści. W tym aspekcie konieczne było poddanie badaniu formy, w jakiej można sporządzić wyrok arbitrażowy, tj. formy pisemnej, jako wynikającej z przepisów kodeksowych oraz poczynienie rozważań w zakresie dopuszczalności formy elektronicznej wyroku w krajowym oraz zagranicznym porządku prawnym, co prowadziło do określenia konsekwencji prawnych niezachowania właściwej formy wyroku arbitrażowego.

Strony mogą zakończyć postępowanie przed sądem polubownym również w sposób polubowny, gdyż ugoda jest z wielu względów lepszym środkiem rozwiązania sporu niż orzeczenie sądu. W omawianym zagadnieniu istotna jest kwestia formy ugody arbitrażowej, która może być zawarta w protokole sporządzonym z przebiegu posiedzenia arbitrażowego (lub w odrębnym dokumencie stanowiącym część protokołu), a także przybrać formę wyroku, co jest specyficznym uregulowaniem, nieznanym postępowaniu cywilnemu w przypadku zawarcia ugody sądowej, ani postępowaniu mediacyjnemu, w sytuacji sporządzenia ugody przed mediatorem. Postępowanie arbitrażowe może również zakończyć się wydaniem formalnego (procesowego) orzeczenia.

W pracy uwzględniono stan prawny, dorobek nauki prawa i orzecznictwo na dzień 1.03.2019 r.