Kornobis-Romanowska Dagmara, Europejska Konwencja Praw Człowieka w systemie prawa Wspólnot Europejskich

Przedmiotem badań tej książki jest miejsce Europejskiej Konwencji Praw Człowieka i Podstawowych Wolności (dalej: EK) w systemie prawa wspólnotowego. EK została podpisana w ramach Rady Europy 4 listopada 1950 r. w Rzymie, a jej stronami są państwa członkowskie Rady Europy, w tym Polska. Jednym z celów Rady Europy jest, zgodnie z jej statutem, zabezpieczenie i rozwój praw i wolności fundamentalnych. Wspólnoty Europejskie (dalej: WE) natomiast powstały na mocy Traktatów Paryskiego i dwóch Rzymskich jako organizacje międzynarodowe o charakterze gospodarczym. Stąd też ich pierwszoplanową funkcją było stworzenie reguł wspólnego rynku, a nie regulacja praw i swobód jednostek. Z czasem jednak nastąpiła ewolucja Wspólnot i pogłębienie integracji, tak że obecnie tworzą one główny filar Unii Europejskiej (dalej: UE). W myśl Traktatu o Unii zawartego w Amsterdamie w 1997 r., Unia ustanowiona jest na zasadach wolności, demokracji, poszanowania praw człowieka i podstawowych wolności oraz praworządności, na zasadach, które są wspólne dla państw członkowskich. WE i Unia coraz głębiej wkraczają w sferę praw jednostki, konieczne jest więc nie tylko określenie katalogu praw i podstawowych swobód, ale także prawne zagwarantowanie ich przestrzegania w toku działań podejmowanych przez organy wspólnotowe.

WE nie są stroną EK, ta więc nie może ich bezpośrednio wiązać. Powstaje więc pytanie, jakiego rodzaju więź prawna pomiędzy EK a Wspólnotami pozwala na stosowanie tej umowy w prawie WE i powoływanie jej jako podstawy prawnej wyroków Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości (dalej: ETS). Jakie jest miejsce EK wśród źródeł prawa wspólnotowego, pisanych i pozbawionych formy pisemnej, rangi konstytucyjnej i aktów niższego rzędu. Czy EK jako res inter alios acta jest źródłem praw fundamentalnych dla Wspólnot, a jeśli tak, to w jakim zakresie.

Odpowiedzi na powyższe pytania służy wstępna charakterystyka systemu prawa WE w ogólności, której celem jest usystematyzowanie jego prawnych źródeł. Najistotniejszym zagadnieniem w toku tych rozważań jest wyznaczenie miejsca zajmowanego w systemie prawa przez zasady ogólne prawa, prawa fundamentalne, umowy międzynarodowe oraz orzecznictwo ETS. Umożliwi to, w dalszej części tego opracowania, przeprowadzenie analizy pozycji EK w europejskim prawie wspólnotowym, tak pierwotnym, jak i wtórnym, ze szczególnym uwzględnieniem zmian wprowadzonych w konstytucyjnym prawie WE na mocy Traktatu Amsterdamskiego. Osobnym problemem prawnym jest tu także moc wiążąca aktów wydawanych przez organy WE w toku ich praktyki legislacyjnej, a więc skuteczność tych aktów podmiotów prawa WE, państw, organów wspólnotowych, jednostek oraz znaczenie tychże aktów dla Wspólnot i Unii.

Kolejny problem badawczy o koronnym znaczeniu dla tej pracy to prawo sędziowskie WE tworzone przez ETS w toku stosowania i interpretacji prawa wspólnotowego. Wśród orzeczeń Trybunału znajduje się bowiem znaczna liczba wyroków, w których Trybunał ten wypowiadał się o znaczeniu EK dla Wspólnot. Zasługują one na wnikliwe rozpatrzenie, bo bez nich podjęcie i przeprowadzenie rozważań będących tematem tej książki nie jest w ogóle możliwe.

Choć głównym celem niniejszego opracowania jest wskazanie miejsca zajmowanego przez EK w prawie wspólnotowym, to należy nakreślić także pochodny aspekt tego zagadnienia, którym jest rozważenie wszelkich za i przeciw przystąpienia WE do tej umowy międzynarodowej, szczególnie wobec aktualnie przeprowadzanych unijnych reform związanych z przyjęciem Karty Praw Człowieka UE. Skutek ewentualnej akcesji Wspólnot do EK zostanie przedstawiony głównie dzięki analizie orzecznictwa ETS. Clou tego przedmiotu badań jest bowiem zbieg kompetencji organów sądowych Wspólnot i Rady Europy w sprawach dotyczących naruszeń praw człowieka przez organy WE i wynikające stąd zagrożenie autonomii prawa wspólnotowego. ETS szeroko przedstawił swoje stanowisko w tej sprawie w opinii 2/94, na temat: "Czy przystąpienie Wspólnot Europejskich do Europejskiej Konwencji Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z 4 listopada 1950 r. jest zgodne z Traktatem ustanawiającym Wspólnotę Europejską?". Opinia ta, jej treść i znaczenie będą szeroko omówione w tej pracy. Na jej podstawie zostanie podjęta próba wskazania pobudek dla przyjęcia określonego w opinii stanowiska przez ETS, a także prawnych skutków oraz faktycznych następstw, jakie z niego wynikają.

Faktyczne następstwa przystąpienia WE do EK sprowadzają się do metody koordynacji funkcjonowania dwóch rozdzielnych dotąd systemów prawa, by obie strony wyniosły stąd korzyści kosztem jak najmniejszych ustępstw. Zagadnieniu temu poświęcono kilka uwag, mając wszakże na względzie, że choć formalne przystąpienie Wspólnot do EK jest efektem niewątpliwie pożądanym, to nie jest to skutek przesądzony, a nawet więcej, szansę na jego osiągnięcie w dającej się przewidzieć perspektywie czasowej są znikome. Niemniej jednak, co należy podkreślić już we wstępie, możliwość taka istnieje, nie jest bowiem prawnie wyłączona.

W opracowaniu starano się wyczerpać szeroki wybór materiałów dotyczących poruszanej problematyki. Wykorzystane są źródła prawa wspólnotowego, jak i międzynarodowego publicznego. Obok źródeł prawa, ważną rolę dla potrzeb tej pracy odgrywają akty pochodzące od głównych organów wspólnotowych, takie jak opinie, zalecenia, rezolucje, deklaracje, wnioski i inne. Dokumenty te są wprawdzie formalnie pozbawione mocy wiążącej, ale posiadają olbrzymie znaczenie polityczne i moralne.

Podkreślić należy, że analiza prawnego problemu będącego tematem tej książki nie byłaby możliwa bez szczegółowego zbadania orzecznictwa ETS. To właśnie dzięki judykaturze problem ochrony praw jednostki we Wspólnotach ujawnił się i został rozwinięty, a pozycja EK została utrwalona.