Kościółek Anna, Elektroniczne czynności procesowe w sądowym postępowaniu cywilnym

Niniejsze opracowanie jest poświęcone analizie jednej z najważniejszych instytucji prawnoprocesowych, jaką są czynności procesowe. Struktura postępowania cywilnego kształtowana jest przez rozmaite zdarzenia prawnoprocesowe, wśród których można wyróżnić zarówno zdarzenia będące czynnościami procesowymi, jak i te, które nie są tymi czynnościami (np. śmierć strony, zaginięcie lub zniszczenie akt sprawy). Nie negując znaczenia, jakie dla postępowania cywilnego mają zdarzenia niebędące czynnościami procesowymi, należy jednak stwierdzić, że to czynności procesowe stanowią kategorię najistotniejszą z perspektywy kształtowania przebiegu postępowania cywilnego. Czynności te wpływają na dynamikę postępowania cywilnego w dwojaki sposób. Po pierwsze, bezpośrednio – przez efekty skutecznego dokonywania poszczególnych czynności procesowych, które prowadzą do nadania postępowaniu określonego biegu lub wstrzymania tego postępowania. Po drugie, pośrednio – w konsekwencji całego łańcucha czynności procesowych podjętych przez podmioty postępowania, przekładającego się na osiągnięcie zasadniczego dla każdego postępowania skutku. Czynności procesowe stanowią zatem główne elementy składowe każdego postępowania cywilnego, dzięki którym dochodzi do powstania, rozwoju oraz zakończenia tego postępowania.

Wybór tematu rozprawy został podyktowany koniecznością wypracowania nowego spojrzenia na problematykę czynności procesowych w związku z przemianami technologicznymi przełomu XX i XXI w.

Nowoczesna technologia, wymagając nowych sposobów działania w wielu dziedzinach, stanowi obecnie jeden z głównych wyznaczników zachodzących zmian. Rozwój technologiczny wpływa na usprawnienie oraz udoskonalenie większości działań podejmowanych przez człowieka. Najdonioślejszą rolę w tym względzie odgrywa rozwój tzw. technologii informacyjnej, którą można zdefiniować jako połączenie zastosowań rozwiązań informatycznych – w szczególności sprzętu komputerowego oraz oprogramowania – z technologicznymi rozwiązaniami komunikacyjnymi w celu dostarczenia nowoczesnych mechanizmów umożliwiających dokonywanie działań związanych z przetwarzaniem danych. Rozwojowi technologii informacyjnej towarzyszą przede wszystkim dwa podstawowe procesy – komputeryzacja oraz informatyzacja.

Dynamiczna komputeryzacja oraz informatyzacja uwidacznia się w niemal każdej sferze działalności ludzkiej, obejmując oraz wyraźnie oddziałując chociażby na życie społeczne, gospodarcze czy polityczne. Użytkownicy światowej sieci komputerowej, tworzący ponad półtoramiliardową społeczność , efektywnie wykorzystują ogromne możliwości Internetu. W Polsce stale rosnąca liczba użytkowników Internetu przekracza obecnie 20 mln, co stanowi ponad połowę populacji polskiego społeczeństwa. Przy zachowaniu obecnego tempa wzrostu już za kilka lat będzie można mówić o objęciu ogólnoświatową siecią komputerową większości Polaków. Internet, jak również inne technologie mobilne, dające podstawy nowoczesnym kanałom dystrybucji informacji, w coraz szybszym tempie stają się zatem integralną częścią życia ludzkiego. Z dnia na dzień rozszerzeniu ulega zakres różnorodnych zastosowań środków komunikacji, opartych na nowoczesnych technologiach. Powyższa ekspansja obejmuje sukcesywnie także sferę prawa, a prawo cywilne procesowe nie stanowi w tym względzie wyjątku. Wydaje się, że dążenie do zastosowania technik teleinformatycznych w dziedzinie prawa cywilnego procesowego stworzyło nie tylko potrzebę, ale wręcz konieczność wprowadzenia nowych regulacji, jak również dokonania zasadniczego przeglądu tradycyjnych instytucji prawnych oraz zmiany leżących u ich podstaw poglądów.

Głównym zadaniem niniejszej rozprawy jest próba odpowiedzi na następujące pytania. Po pierwsze, czy zasadna jest zmiana regulacji prawnych dotyczących tradycyjnie pojmowanej kategorii czynności procesowych, umożliwiająca podejmowanie tych czynności z wykorzystaniem nowoczesnych rozwiązań technologicznych? Po drugie, czy i w jakim zakresie wprowadzenie nowoczesnych rozwiązań technologicznych w postępowaniu cywilnym wpływa na definicję czynności procesowych? Po trzecie, w jakim zakresie nowoczesne rozwiązania technologiczne powinny znaleźć zastosowanie w odniesieniu do podejmowanych w postępowaniu cywilnym czynności procesowych?

W opracowaniu staram się wykazać, że wykorzystanie nowoczesnych rozwiązań technologicznych w postępowaniu cywilnym jest aktualnie nie tylko konieczne, lecz również korzystne dla polskiego wymiaru sprawiedliwości i powinno objąć przede wszystkim podejmowane w tym postępowaniu czynności procesowe. Wydaje się bowiem, że zastosowanie nowoczesnych rozwiązań technologicznych w postępowaniu cywilnym powinno dotyczyć przede wszystkim działań związanych z jego inicjowaniem, podejmowaniem dalszych czynności w związku z toczącym się postępowaniem oraz jego finalizowaniem, a w konsekwencji powinno się wiązać właśnie z czynnościami procesowymi. Skoro bowiem dynamika postępowania cywilnego – a zatem zarówno wspomniane wyżej inicjowanie tego postępowania, wpływanie na tok wszczętego postępowania oraz jego zakończenie – jest kształtowana przede wszystkim przez czynności procesowe, to zastosowanie nowoczesnych rozwiązań technologicznych w postępowaniu cywilnym sprowadza się tak naprawdę do komputeryzacji oraz informatyzacji przede wszystkim tej kategorii procesowej. W związku z uznaniem zasadności modyfikacji tradycyjnie rozumianej kategorii czynności procesowych pojawi się również potrzeba zdefiniowania czynności procesowej w powiązaniu z nowoczesnymi rozwiązaniami technologicznymi. Zaproponowana w niniejszej rozprawie definicja została oparta na założeniu, że elektroniczna czynność procesowa w postępowaniu cywilnym to nic innego jak tradycyjnie definiowana czynność procesowa, dokonywana w nowej, elektronicznej formie.

Powiązanie tradycyjnie rozumianego pojęcia procesowego oraz nowoczesnych zdobyczy technologicznych prowadzi do powstania problematyki cechującej się wieloaspektowym charakterem. Wieloaspektowość poruszanej problematyki powoduje, że problem ten należy rozpatrywać nie tylko w płaszczyźnie nauk humanistycznych, w której mieści się prawo, lecz również w sferze nauk ścisłych, obejmującej swoim zasięgiem szeroko rozumianą informatykę . Dlatego też opracowanie poza uwagami, które lokują się przede wszystkim w obszarze prawa cywilnego procesowego, zawiera również konieczne uwagi natury technicznej. W związku z powyższym całokształt zawartych w rozprawie uwag można ulokować nie tylko w dziedzinie cywilnego prawa procesowego, lecz również w sferze tzw. prawa nowoczesnych technologii, traktowanego jako interdyscyplinarna dziedzina naukowa obejmująca cywilne, karne czy administracyjne aspekty zapisywania, przetwarzania i przesyłania danych elektronicznych .

Z uwagi na złożony charakter problematyki, powstałej z połączenia tradycyjnie pojmowanej kategorii procesowej z pojęciami technicznymi, udzielenie odpowiedzi na stanowiące trzon tej pracy zagadnienia wymagało zastosowania wielu metod badawczych wykorzystywanych w nauce prawa . Zastosowano następujące metody porządkowania czynności badawczych: formalno-dogmatyczną, kontekstową, porównawczą, historyczno-opisową oraz funkcjonalną .

Rozpatrywanie problematyki elektronicznych czynności procesowych w postępowaniu cywilnym wymagało przede wszystkim zastosowania metody formalno-dogmatycznej. Rozważania odnoszące się do wspomnianego tematu naturalnie muszą bowiem uwzględniać językowo-logiczną analizę przepisów przewidujących możliwość wykorzystania nowoczesnych rozwiązań technologicznych w związku z podejmowanymi w postępowaniu cywilnym czynnościami procesowymi. Metoda formalno-dogmatyczna pozwoliła również na dokonanie analizy innych niż cywilnoprocesowe przepisów, pomocnych w ramach rozważań nad wspomnianą problematyką.

Analiza problematyki elektronicznych czynności procesowych wiązała się także z wykorzystaniem metody kontekstowej. Metoda ta pozwala na kompleksowe ujęcie omawianych zagadnień, wskazując na konieczność określenia wszystkich istotnych kontekstów przez uwzględnienie nie tylko wspomnianej treści badanych przepisów, lecz również okoliczności ich powstania, ewolucji czy też powiązań z innymi gałęziami prawa. Pozwoliła ona w szczególności na wyodrębnienie czynników wpływających i przesądzających o potrzebie ewolucji dotychczasowej, tradycyjnie pojmowanej kategorii czynności procesowych. Z uwagi na zastosowanie metody kontekstowej, wymuszającej ukazywanie omawianej problematyki, oparte na szerszym tle i w powiązaniu z innymi problemami badawczymi, przedstawione w niniejszej pracy rozważania niekiedy wykraczają poza ramy elektronicznych czynności procesowych sensu stricto, aby uwzględnić powiązane z nimi inne, rozmaite aspekty, w tym również procesowe.

Osiągnięcie założonych celów badawczych wymagało zastosowania także metody porównawczej, która powinna towarzyszyć każdej analizie naukowej prowadzonej w obrębie nauk prawnych. W ramach rozważań zawartych w opracowaniu metoda prawnoporównawcza pozwoliła przede wszystkim sięgnąć do teoretycznego, jak i praktycznego doświadczenia innych krajów, w których została wprowadzona możliwość wykorzystania nowoczesnych rozwiązań technologicznych w związku z podejmowanymi w postępowaniu cywilnym czynnościami procesowymi. Metoda ta umożliwiła również odniesienie się do analogicznych regulacji funkcjonujących w polskim porządku prawnym, na gruncie innych niż prawo cywilne procesowe dziedzin.

W rozprawie posiłkowano się również metodą historyczno-opisową, która umożliwiła przedstawienie analizowanej problematyki w postaci ciągów chronologicznych, obrazujących kolejne stadia rozwoju norm przewidujących możliwość wykorzystania nowoczesnych rozwiązań technologicznych w związku z czynnościami procesowymi podejmowanymi w postępowaniu cywilnym. Należy oczywiście zaznaczyć, że metoda ta – wobec szczątkowego uregulowania omawianej problematyki w przepisach polskiej procedury cywilnej oraz ich dotychczas ograniczonej ewolucji – w stosunku do innych zastosowanych metod miała jedynie uzupełniający charakter.

W opracowaniu wykorzystano także metodę funkcjonalną, która w odróżnieniu od analiz skupiających się na prawie zawartym w tekstach prawnych, koncentruje się na badaniu prawa w działaniu. Znalazła ona zastosowanie przy okazji analizy wyroków i orzeczeń Trybunału Konstytucyjnego oraz Sądu Najwyższego.

Wspomnianym wyżej celom badawczym została podporządkowana struktura rozprawy. Składa się ona z czterech rozdziałów.

Rozdział 1 „Pojęcie czynności procesowych” ma na celu omówienie problematyki związanej z tradycyjnie rozumianymi czynnościami procesowymi podejmowanymi w postępowaniu cywilnym. Uprzednie sprecyzowanie tego pojęcia zostało bowiem uznane za niezbędne dla precyzyjnego ustalenia właściwego przedmiotu badań.

Rozdział 2 „Rodzaje czynności procesowych” został poświęcony wskazaniu oraz omówieniu poszczególnych kategorii czynności procesowych występujących w postępowaniu cywilnym. Szczegółowa analiza poszczególnych kategorii czynności procesowych właściwych dla postępowania cywilnego pozwala na wyodrębnienie w dalszej części pracy tych obszarów aktywności podmiotów postępowania, w ramach których warto się zastanowić nad wprowadzeniem możliwości wykorzystania nowoczesnych rozwiązań technologicznych.

Rozdział 3 „Pojęcie elektronicznych czynności procesowych” skupia się na przybliżeniu centralnego pojęcia niniejszej rozprawy. W pierwszej kolejności obejmuje on rozważania, których celem jest wykazanie zasadności wykorzystania nowoczesnych technologii w związku z czynnościami procesowymi podejmowanymi w sądowym postępowaniu cywilnym. W dalszym zakresie zajmuje się relacjami zachodzącymi między wprowadzeniem nowoczesnych rozwiązań technologicznych w postępowaniu cywilnym a definicją czynności procesowych.

Założeniem rozdziału 4 „Rodzaje elektronicznych czynności procesowych” jest wskazanie usystematyzowanego przeglądu możliwości, jakie nowoczesne technologie informacyjne stwarzają w postępowaniu cywilnym. Zaprezentowane tam rozważania koncentrują się na przedstawieniu aktualnych rozwiązań legislacyjnych w zakresie elektronicznych czynności procesowych oraz opracowaniu propozycji dalszego wykorzystania nowoczesnych technologii w związku z poszczególnymi czynnościami procesowymi podejmowanymi w postępowaniu cywilnym.

W zakończeniu zostały zawarte konkluzje odnoszące się do problematyki elektronicznych czynności procesowych w sądowym postępowaniu cywilnym. Na podstawie wyników przeprowadzonych analiz sformułowano wnioski, które pozwoliły ocenić zasadność modernizacji czynności procesowych, przybliżyć istotę elektronicznych czynności procesowych, jak również przedstawić propozycje zakresu zastosowania nowoczesnych rozwiązań technologicznych w postępowaniu cywilnym.