Cudowski Bogusław, Dodatkowe zatrudnienie

Zjawisko podejmowania dodatkowego zatrudnienia występuje we wszystkich państwach, niezależnie od systemu politycznego i społeczno-gospodarczego. Jednak skala tego zjawiska jest w poszczególnych krajach bardzo zróżnicowana. W ostatnim okresie dodatkową pracę wykonywało ok. 12% Polaków. Jest to wskaźnik bardzo wysoki, gdyż w tym samym czasie więcej niż jedną pracę wykonywało w Wielkiej Brytanii 2,2%, w Niemczech 1,9%, w Holandii 2,9%, w Belgii 2,5% pracowników. Jak widać powyższy wskaźnik jest w Polsce znacznie wyższy niż w starych krajach Unii Europejskiej. Przyczyny tak dużej dyferencjacji wynikają przede wszystkim z bardzo dużej różnicy w wysokości wynagrodzeń. Dodatkowe zatrudnienie jest w Polsce podejmowane przez pracowników o wysokich lub bardzo wysokich kwalifikacjach zawodowych - prawników, lekarzy czy nauczycieli akademickich. Jest oczywiste, że nie zawsze są to osoby o bardzo niskich zarobkach. Często jednak nie wystarczają one do zaspokojenia potrzeb i aspiracji tych grup zawodowych w nowej rzeczywistości gospodarki wolnorynkowej. Inną grupą wykonującą dodatkowe prace są pracownicy o dosyć niskich kwalifikacjach i zarobkach, które nie pozwalają zaspokoić wszystkich życiowych potrzeb. Wspomnieć też można, że u schyłku epoki gospodarki planowej liczba osób dodatkowo zatrudnionych utrzymywała się na poziomie 250-300 tysięcy. Inną kwestią jest to, że występował wtedy permanentny niedobór pracowników, szczególnie w zawodach robotniczych. Nie jest wykluczone, że niebawem dojdzie do bardzo podobnej sytuacji. Jak widać, liczba osób wykonujących dodatkowe prace, w tym prowadzących działalność gospodarczą, jest bardzo duża. Nie wnikając w przyczyny i uwarunkowania tego zjawiska, można stwierdzić, że jest to istotny problem społeczny. Podejmowanie dodatkowego zatrudnienia przez pracowników stwarza niemałą liczbę problemów natury prawnej, zarówno ogólnych, jak i szczegółowych. Już tylko z powyższych względów podjęcie problematyki prawnej dodatkowego zatrudnienia jest z pewnością uzasadnione. Wspomnieć tu tylko można, że wykonywanie dodatkowego zatrudnienia może być rozważane w aspektach polityki zatrudnienia, socjologii, psychologii czy medycyny.

Kolejnym powodem podjęcia problematyki dodatkowego zatrudnienia są moje wieloletnie już zainteresowania naukowe. Ponadto istotną rolę odegrały też moje doświadczenia praktyczne. Przez wiele lat bowiem wykonywałem dodatkowe zatrudnienia w charakterze nauczyciela akademickiego i radcy prawnego. Nie ulega wątpliwości, że połączenie aspektów naukowych z praktyką pozwala często na lepsze rozpoznanie i rozstrzygnięcia wszelkich problemów natury prawnej.

Należy też zaznaczyć, iż problematyka dodatkowego zatrudnienia nie doczekała się do tej pory opracowania monograficznego. Wypowiedzi doktryny prawa pracy dotyczyły jedynie regulacji prawnych dodatkowego zatrudnienia na gruncie poszczególnych pragmatyk oraz niektórych uprawnień pracowniczych. O praktycznej wadze problemów związanych z podejmowaniem i wykonywaniem dodatkowego zatrudnienia świadczą też orzeczenia Sądu Najwyższego, Naczelnego Sądu Administracyjnego i Trybunału Konstytucyjnego. Identyfikacja poszczególnych problemów oraz ich omówienie wymaga jednak przede wszystkim systematyzacji i pogłębionych wywodów. Jest to więc kolejny argument świadczący o potrzebie kompleksowego podjęcia problematyki dodatkowego zatrudnienia.

Innego rodzaju problemem jest to, że regulacja prawna dodatkowego zatrudnienia znajduje się w bardzo wielu aktach prawnych. Ponadto wraz ze zmianą systemu zmieniło się również podejście do dodatkowego zatrudnienia, co skutkowało zmianą przepisów. Zasadniczą zmianą było skreślenie z kodeksu pracy art. 101, który zakazywał pracownikowi zatrudnionemu w pełnym wymiarze czasu pracy podejmowania dodatkowego zatrudnienia bez zgody zakładu pracy. Natomiast tradycyjną domeną ograniczeń dodatkowego zatrudnienia i innych zajęć pozostały pragmatyki służbowe. Problemy związane z dodatkowym zatrudnieniem są też zawarte w aktach wykonawczych, regulujących uprawnienia pracownicze. Większość kwestii dotyczących dodatkowego zatrudnienia nie jest uregulowana wprost w przepisach. W tych przypadkach mamy do czynienia z licznymi problemami interpretacyjnymi. W związku z tym można stwierdzić, że problematyka dodatkowego zatrudnienia nie jest łatwa do zidentyfikowania i systematyzacji.

W pracy niniejszej przyjęta została metoda dogmatyczno-indukcyjna. Tak więc podstawą rozważań będzie regulacja prawna związana z problematyką dodatkowego zatrudnienia. Złożoność poszczególnych zagadnień powoduje też przyjęcie za punkt wyjścia analizy problemów szczegółowych, która dostarczyłaby materiału do sformułowania ogólnych wniosków. Zamierzeniem jest więc taki dobór problematyki szczegółowej, który pozwoliłby na przedstawienie istoty poszczególnych problemów. Opracowanie niniejsze nie ma charakteru komentarza. Nie jest zatem zamiarem autora przedstawienie całości materii związanej z dodatkowym zatrudnieniem. Zresztą wyczerpujące omawianie wszystkich podobnych problemów i regulacji prawnych nie służyłoby jasności wywodu, a mogłoby jedynie prowadzić do ich większego skomplikowania.

Podstawowe problemy i wątpliwości dotyczyły również określenia przedmiotu niniejszej rozprawy. Jak niemal we wszystkich przypadkach istnieje wiele zagadnień związanych z wybranym tematem. W tym przypadku chodzi przede wszystkim o zakazy prowadzenia działalności gospodarczej, zajmowania określonych stanowisk i łączenia funkcji. Zakazy te dotyczą pracowników i często są przedmiotem regulacji jednej normy prawnej. Jednak zamieszczenie tych zagadnień zburzyłoby jednolitość omawianej problematyki, co przesądziło o rezygnacji z ich uwzględnienia. Nieco inaczej przedstawia się problematyka zakazu konkurencji. Działalność konkurencyjna jest bowiem w części kwalifikowaną postacią dodatkowego zatrudnienia. Jednak w istocie jest to problematyka odrębna i dosyć dobrze już przedstawiona w doktrynie, często też rozstrzygana przez Sąd Najwyższy. Z tych powodów zakaz konkurencji również nie został uwzględniony w tym opracowaniu. Nie ulega wątpliwości, że wykonywanie dodatkowego zatrudnienia powoduje istotne problemy na gruncie regulacji ubezpieczeniowych. Ta szeroka i skomplikowana problematyka wymagałaby osobnej analizy. W niniejszym opracowaniu zostaną więc uwzględnione jedynie niektóre wątki ubezpieczeniowe, które wiążą się z omawianymi problemami i mogą być pomocne w ich rozwiązaniu.

Najprostszym zabiegiem systematyzującym materię niniejszych wywodów byłoby omawianie problemów poszczególnych grup zawodowych, a więc i przepisów. Prowadziłoby to jednak do ogromnej liczby zbędnych powtórzeń tych samych kwestii i zagadnień. Podział został więc dokonany według poszczególnych problemów, które wynikają ze wstępnych założeń autorskich. Pomimo to należy stwierdzić, że ze względu na konstrukcję przepisów oraz wagę problemów konieczne będzie poruszenie niektórych wątków w kilku miejscach niniejszego opracowania.

Rozdział pierwszy jest poświęcony regulacji prawnej dodatkowego zatrudnienia. Zasadniczo chodzi w nim o przedstawienie przepisów regulujących ograniczenia w podejmowaniu dodatkowego zatrudnienia. Ponadto poruszony zostanie w nim szczególnie kontrowersyjny problem dopuszczalności wprowadzenia umownych zakazów dodatkowego zatrudnienia. Punktem wyjścia będzie tu zasada wolności pracy i przepisy Konstytucji RP, dopuszczające jej ograniczenie. Wywody tego rozdziału mają zaś służyć omówieniu najważniejszych regulacji prawnych związanych z dopuszczalnością i możliwością ograniczeń podejmowania dodatkowego zatrudnienia.

W rozdziale drugim zostaną omówione wybrane i najbardziej charakterystyczne regulacje ustawowe ograniczające podejmowanie dodatkowego zatrudnienia. Oprócz najliczniejszych przypadków regulacji dotyczących pracowników, szeroko rozumianej administracji publicznej, zostanie też omówiona regulacja pragmatyk sędziów i prokuratorów oraz nauczycieli akademickich. Charakterystycznym przypadkiem są również regulacje pragmatyk służbowych funkcjonariuszy i żołnierzy zawodowych. Zakazy dodatkowego zatrudnienia są w tych przypadkach regułą, a regulacje są znacznie rozbudowane. Z tego względu podejmowanie dodatkowego zatrudnienia przez funkcjonariuszy stanowi istotną część problematyki opracowania.

Rozdział trzeci dotyczyć będzie problematyki ograniczeń dodatkowego zatrudnienia w okresach ustania obowiązku świadczenia pracy. Rozważania zostaną oparte na najbardziej charakterystycznych przykładach, gdyż omawianie wszystkich możliwych zwolnień pracownika z obowiązku świadczenia pracy nie jest konieczne. W rozdziale tym poruszona zostanie też problematyka możliwości podejmowania dodatkowego zatrudnienia przez byłych pracowników, po przejściu na emeryturę, rentę i w stan spoczynku. Sygnalizacyjnie zostaną też wskazane problemy, które mogą pojawić się w przypadku uznania lokautu za dopuszczalny środek prowadzenia sporów zbiorowych.

Specyficzne problemy wiążą się z podejmowaniem dodatkowego zatrudnienia u tego samego pracodawcy. Odrębne omówienie wielości dodatkowego zatrudnienia u jednego pracodawcy ma więc pozwolić na identyfikację podstawowych problemów i bardziej czytelne ich przedstawienie.

Rozważania kolejnego rozdziału będą dotyczyły zakazów i innych środków ograniczających podejmowanie dodatkowego zatrudnienia. Wiadomo, że najczęściej spotykanym środkiem jest obowiązek uzyskania zgody. W przepisach występuje też sprzeciw, zawiadomienie czy bezwzględny zakaz podejmowania określonych dodatkowych zatrudnień. Środki te występują często łącznie. Wywody będą więc zasadniczo służyły ocenie oraz klasyfikacji środków i metod ograniczania dodatkowego zatrudnienia.

Funkcjonowanie zakazów i innych ograniczeń dodatkowego zatrudnienia powoduje konieczność omówienia odpowiedzialności za naruszenie tych obowiązków pracowniczych. Nie trzeba przekonywać, że stanowi to zasadnicze znaczenie, zarówno dla pracodawcy, jak i pracownika. Problemy związane z odpowiedzialnością i sankcjami za naruszenie zakazów zostaną omówione na podstawie odpowiedzialności regulowanej w kodeksie pracy oraz wybranych przykładach odpowiedzialności pracowniczej przewidzianej w pragmatykach.

Wykonywanie dodatkowego zatrudnienia wywołuje bardzo wiele zróżnicowanych skutków. W tym fragmencie opracowania konieczne będzie dokonanie próby rozróżnienia dodatkowego i podstawowego zatrudnienia. W dalszej kolejności przedstawiona zostanie problematyka uprawnień pracowniczych z rozróżnieniem na uprawnienia zależne i niezależne od stażu pracy. Rozważenia będzie też wymagał wpływ dodatkowego zatrudnienia na możliwość rozwiązania stosunku pracy. Nie będzie to dotyczyło rozwiązania z przyczyny dotyczącej naruszenia zakazu, co zostanie omówione wcześniej. I wreszcie przedstawiona zostanie problematyka kolizji obowiązków pracowniczych w związku z wykonywaniem więcej niż jednego zatrudnienia.

Jak w każdym większym opracowaniu przedstawione zostaną wnioski końcowe.

Oprócz typowych załączników, jak bibliografia, wykaz orzecznictwa i aktów prawnych, dołączone zostaną tezy najważniejszych orzeczeń dotyczących problematyki dodatkowego zatrudnienia. Zamieszczenie wybranych tez wydaje się uzasadnione pomimo powszechnej dostępności do publikatorów. Po pierwsze, niektóre z istotnych orzeczeń nie były publikowane lub były publikowane dawno czy w mało dostępnych miejscach. Po drugie, z tezy orzeczenia nie zawsze wynika istota rozstrzyganego problemu. W tych przypadkach tezy zostaną uzupełnione o fragmenty stanu faktycznego lub uzasadnienia.

Oddając niniejsze opracowanie pod osąd Czytelnika, pozwalam sobie żywić nadzieję, że może ono zainteresować nie tylko przedstawicieli doktryny, ale i praktyków zajmujących się problematyką prawa pracy.