Zgoliński Igor, Dobrowolne poddanie się odpowiedzialności w prawie karnym skarbowym

Prawo karne skarbowe reguluje bardzo specyficzną sferę czynów nagannych i odpowiedzialność karną z nimi związaną. Jest to w istocie prawo pogranicza, łączące się ściśle z co najmniej kilkoma gałęziami prawa. Z najbardziej relewantnych należy wymienić: prawo podatkowe, prawo celne, prawo dewizowe, prawo hazardowe, prawo gospodarcze i - co oczywiste - prawo karne. Wymienione dyscypliny prawa, zwłaszcza sensu largo prawa finansowego, charakteryzują się określoną, wzmożoną dynamiką w zakresie ustawodawstwa, korelującą ze zmieniającym się obrazem społeczno-gospodarczym. Dynamika ta rzutuje w konsekwencji na zakres odpowiedzialności karnej. Z tych też względów, jak można wnosić, w bibliografii polskiego prawa karnego skarbowego nie ma zbyt wielu opracowań monograficznych, odmiennie niż to ma miejsce w powszechnym prawie karnym. Można nawet pokusić się o stwierdzenie, że problematyka prawa karnego skarbowego jest podejmowana przez nieliczną grupę autorów, chociaż ze stałą tendencją do jej poszerzania się, wnoszących jednak niezwykle cenny wkład w upowszechnianie, doskonalenie i rozwój.

Mając na uwadze istniejący stan rzeczy, celowe wydaje się podejmowanie dalszych prób dotyczących szczegółowej systematyzacji, omówienia i analizy poszczególnych instytucji występujących w prawie karnym skarbowym. Na kanwie takiego przekonania powstało niniejsze opracowanie monograficzne. Dotyczy ono specyficznej i ugruntowanej w polskim porządku prawnym instytucji, jaką jest dobrowolne poddanie się odpowiedzialności, wcześniej określane mianem dobrowolnego poddania się karze. Instytucja dobrowolnego poddania się odpowiedzialności przedstawiona w niniejszej pracy, co warto odnotować, nie była dotąd przedmiotem gruntowniejszych opracowań ani bliższych badań naukowych, zwłaszcza w zakresie jej praktycznego funkcjonowania. Problematyka ta podnoszona była głównie w komentarzach do kodeksu karnego skarbowego, a także w kilku publikacjach artykułowych, jednak bez aspiracji do jej całościowego opracowania. Orzecznictwo sądowe również nie poświęciło tej instytucji zbyt wiele uwagi. Szeroki zakres stosowania dobrowolnego poddania się odpowiedzialności sprawia natomiast, że niewątpliwie warto pokusić się o szersze jego zaprezentowanie, tym bardziej że przez ponad osiemdziesiąt lat obowiązywania w polskim systemie prawnym nie doczekało się monografii.

Celem niniejszej pracy jest zatem jak najpełniejsze przedstawienie dobrowolnego poddania się odpowiedzialności, poczynając od powstania i wprowadzenia do polskiego systemu prawa karnego skarbowego tej instytucji, a kończąc na najnowszych zmianach legislacyjnych dokonanych w tym obszarze. W niniejszej książce starałem się dokonać możliwie pełnej analizy zagadnienia, nie zapominając o uwzględnieniu aspektów praktycznych, które są mi bliskie z racji pracy zawodowej sędziego. Rozważania, których dokonałem, dotyczą równocześnie innych zagadnień z dziedziny prawa karnego - zarówno skarbowego, jak i powszechnego, a także procedury karnej i karnej skarbowej. Były one w mojej ocenie nieodzowne przy kompleksowym omówieniu instytucji dobrowolnego poddania się odpowiedzialności. Dotyczyły one między innymi wielu kwestii zasadniczych, jak choćby teorii i postaci winy, form popełnienia czynu zabronionego, regulacji kary grzywny, przepadku przedmiotów, nadzwyczajnego obostrzenia kary, właściwości organów postępowania przygotowawczego, stron procesowych, ich przedstawicieli, instytucji interwencji, negatywnych przesłanek procesowych, problematyki posiedzeń sądowych, postępowania odwoławczego, w tym względnych i bezwzględnych przyczyn odwoławczych, a także nadzwyczajnego środka zaskarżenia w postaci kasacji. Stosownym rozważaniom poddałem także formy skazania bez rozprawy na gruncie powszechnego procesu karnego w relacji do istoty i przebiegu zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności.

Dokonując przeglądu kodyfikacji karnych państw europejskich, należy stwierdzić, że w zakresie prawa karnego skarbowego odchodzą one od umieszczania wszystkich norm w jednej, odrębnej ustawie na rzecz "decentralizacji" przepisów w licznych ustawach szczególnych. Nie podejmując w tym miejscu dyskusji o zasadności takiego rozwiązania, należy zaznaczyć, że poza Polską odrębny kodeks karny skarbowy istnieje obecnie w zasadzie w Szwajcarii oraz Austrii (Finanzstrafgesetz). Państwa ościenne, jak Niemcy, Czechy czy Rosja, a poza nimi także szereg innych, jak choćby Węgry, przyjęły już odmienne rozwiązanie. Opiera się ono na regulacjach norm materialnego prawa karnego skarbowego zawartych w ustawach szczególnych. W razie ich naruszenia wdrażana jest procedura przewidziana w powszechnych kodeksach postępowania karnego. W konsekwencji sprawcy przestępstw i wykroczeń o charakterze powszechnym mają takie same obowiązki i uprawnienia, jak sprawcy przestępstw i wykroczeń skarbowych i są osądzani na tych samych zasadach. Z podanych względów nie było niestety możliwe dokonanie w opracowaniu pełnej komparatystyki norm prawa karnego skarbowego.

Omówienie instytucji dobrowolnego poddania się odpowiedzialności nie byłoby kompletne, gdyby nie zawierało pewnych ustaleń w zakresie jej praktycznego funkcjonowania. Z przyczyn oczywistych nie było możliwe zbadanie praktyki stosowania zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności w skali całego kraju, w pracy zostały jednak przedstawione wyniki badań dokonanych w jednym z większych polskich miast - Bydgoszczy, w którym funkcjonuje urząd celny, cztery urzędy skarbowe, a funkcje jurysdykcyjne pełnią dwa wydziały sądu rejonowego. Tak szeroki wachlarz podmiotów zajmujących się omawianą problematyką pozwolił, moim zdaniem, na rzetelne zbadanie aspektów praktycznych i poczynienie ciekawych ustaleń.

Mając na względzie właśnie aspekt praktyczny, a zwłaszcza nieobce mi z racji pracy zawodowej problemy, jakie rodzi stosowanie norm prawa karnego skarbowego, tak w toku postępowania przygotowawczego, jak i w toku rozprawy oraz wyrokowania, starałem się rzeczowo naświetlić wszelkie newralgiczne zagadnienia, w razie potrzeby z jednoczesną adaptacją dotychczasowych poglądów doktryny do aktualnego stanu prawnego.

Wyrażam nadzieję, że niniejsza praca wydatnie przyczyni się do szerszego i lepszego poznania zasad odpowiedzialności karnej skarbowej, a przede wszystkim specyfiki dobrowolnego poddania się odpowiedzialności i stanowić będzie istotną pomoc w rozwiązywaniu ewentualnych problemów pojawiających się na kanwie stosowania regulacji karnej skarbowej.

Pragnę serdecznie podziękować i złożyć wyrazy szacunku Pani prof. nadzw. dr hab. Violetcie Konarskiej-Wrzosek z Uniwersytetu Mikołaja Kopernika za inspirację, opiekę naukową, olbrzymią pomoc merytoryczną oraz sugestie i wskazówki, które znalazły odzwierciedlenie w treści i ostatecznym kształcie pracy. Dziękuję także recenzentom - prof. nadzw. dr. hab. Jerzemu Skorupce z Uniwersytetu Wrocławskiego oraz dr. hab. Leszkowi Wilkowi z Uniwersytetu Śląskiego za cenne uwagi i opinie, które umożliwiły udoskonalenie niniejszej książki. Dziękuję ponadto dr. Tomaszowi Oczkowskiemu z Uniwersytetu Mikołaja Kopernika za wydatną pomoc i umacnianie w przekonaniu o celowości moich działań. Podziękowania należą się również mojej najbliższej rodzinie, za codzienną wyrozumiałość i wsparcie redaktorskie.