Łukasiewicz Rafał, Dobro dziecka a interesy innych podmiotów w polskiej regulacji prawnej przysposobienia

Analiza relacji zachodzących między dobrem dziecka a interesami innych podmiotów w polskiej regulacji prawnej przysposobienia nie stanowiła dotychczas przedmiotu wyodrębnionych badań naukowych. Nie ulega wątpliwości, że uznanie a priori prymatu dobra dziecka nad interesami innych podmiotów nie powinno być kwestionowane. Instytucja przysposobienia gwarantować powinna istnienie instrumentów chroniących przede wszystkim niemajątkowe aspekty dobra dziecka przysposobionego. Niezwykle trudne jest wyważenie na tym obszarze odpowiednich proporcji. Z jednej strony nie zapewnia się wystarczającej ochrony małoletniemu tam, gdzie jest to niezbędne, z drugiej zaś strony absolutyzuje się dobro przysposobionego w nielicznych przypadkach, gdy konieczne jest uwzględnienie interesów również innych podmiotów. Ponadto ustawodawca nie zawsze prawidłowo rozstrzyga konflikt interesów między rodzicami a przysposabiającymi.

Podstawowymi kwestiami, które zostaną poddane analizie w niniejszej monografii, są – po pierwsze – kolizja dobra dziecka przysposobionego oraz interesów jego rodziców; po drugie– kolizja dobra dziecka przysposobionego oraz interesów przysposabiających; po trzecie – kolizja interesów rodziców przysposabianego oraz interesów przysposabiających.

W publikacji skoncentrowano uwagę jedynie na problemach dotyczących tzw. triady adopcyjnej, a więc rodziców dziecka, przysposabiających oraz przysposobionego. Punktem wyjścia jest dostrzeżona w literaturze obcej konieczność uwzględniania nie tylko dobra dziecka przysposobionego, ale również interesów rodziców oraz przysposabiających . Choć stosunek przysposobienia łączy jedynie przysposabiającego z przysposobionym, coraz powszechniej podkreślana jest także rola rodziców dziecka. Należy pamiętać, że prawo powinno być reakcją ustawodawcy na otaczającą go rzeczywistość. Ignorowanie interesów rodziców dziecka oraz przysposabiających bardzo często może bowiem prowadzić do zaistnienia sytuacji bezpośrednio godzących w dobro dziecka.

Ze względu na ramy opracowania pominięto problematykę kolizji interesów z uwzględnieniem szerszego kręgu podmiotów, których przysposobienie może dotyczyć, to jest rodzeństwa, dziadków oraz innych członków rodziny biologicznej przysposabianego dziecka czy innych członków rodziny przysposabiających.

W niniejszej monografii zawężono obszar badawczy do kolizji niemajątkowych aspektów dobra dziecka i interesów innych podmiotów w polskiej regulacji normatywnej przysposobienia. Wynika to z założenia, że realizacja zasady dobra dziecka w pierwszej kolejności wymaga ochrony jego potrzeb niemajątkowych. Kwestie związane z alimentacją czy dziedziczeniem mają tu zatem charakter drugorzędny.

Z zakresu badań wyłączono także problematykę przysposobienia międzynarodowego, zarówno w znaczeniu prawa rodzinnego, jak i prawa prywatnego międzynarodowego. Takie ujęcie wynikało z braku możliwości odniesienia się w sposób wystarczająco wnikliwy do takich kwestii, jak: różnorodność unormowań prawa właściwego dla przysposobienia, relacja między przepisami art. 57 i 58 ustawy z 4.02.2011 r. – Prawo prywatne międzynarodowe , zakres statutu adopcyjnego, rozstrzyganie kwestii wstępnych, zastosowanie klauzuli porządku publicznego, problematyka kwalifikacji czy procesu dostosowania .

W publikacji pominięto szczegółowe rozważania na temat opracowanego przez Komisję Kodyfikacyjną Prawa Rodzinnego przy Rzeczniku Praw Dziecka projektu Kodeksu rodzinnego, który przewiduje daleko idące zmiany prawa. Projekt Kodeksu rodzinnego zawiera regulacje dotychczas ulokowane w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym, Kodeksie postępowania cywilnego oraz przepisy wykonawcze. Określono w nim expressis verbis zasady prawa rodzinnego oraz wprowadzono słowniczek pojęć, w którym można znaleźć definicje legalne takich pojęć, jak dziecko, dobro dziecka czy rodzina. W projekcie Kodeksu rodzinnego przewidziano szereg nowych instytucji prawnych np.: adwokat dziecka, odpowiedzialność rodzicielska, piecza konsensualna, piecza równoważna, relacje osobiste, relacje rodzinne. W kontekście analizowanej w niniejszej monografii problematyki nie sposób odnieść się do wszystkich tych kwestii. Niemniej jednak w przypisach zasygnalizowano najbardziej istotne zmiany zaproponowane w projekcie Kodeksu rodzinnego, które bezpośrednio odnoszą się do instytucji przysposobienia.

Celem niniejszej monografii jest wskazanie obszarów, w których konieczna jest zmiana polskich przepisów prawnych dotyczących instytucji przysposobienia. Założeniem pracy nie jest zatem przedstawienie całości problematyki przysposobienia, a jedynie tych zagadnień, w których z największą intensywnością ujawnia się potrzeba nowelizacji aktów normatywnych. Część z nich stanowiła już przedmiot badań doktryny prawa cywilnego, inne natomiast nie zostały zauważone w polskiej literaturze prawniczej. Stanowiło to główne kryterium doboru aspektów przysposobienia poruszonych w niniejszej pracy.

Monografii nadano strukturę pięciu rozdziałów. Rozdział I obejmuje zagadnienia mające charakter wprowadzający do rozważań ujętych w dalszych rozdziałach. W pierwszej kolejności analizie poddana zostaje kwestia kształtowania się relacji dobra dziecka przysposobionego i interesów innych podmiotów w perspektywie prawnohistorycznej. Następnie przedmiotem badań uczyniono zagadnienie standardu prawnego ochrony dziecka przysposobionego w prawie międzynarodowym, w tym uniwersalne i europejskie dokumenty międzynarodowe. W ostatniej kolejności rozważono problemy natury terminologicznej, związane przede wszystkim ze stosunkiem pojęć dobra dziecka, interesu dziecka i najlepszego interesu dziecka. Uwagi dotyczą także kwestii dobra dziecka jako zasady prawa oraz klauzuli generalnej.

Rozdział II obejmuje rozważania dotyczące przesłanek oraz skutków przysposobienia. W pierwszej kolejności zostają poddane pod rozwagę określone przesłanki przysposobienia, takie jak: posiadanie odpowiednich kwalifikacji osobistych przez kandydata do przysposobienia dziecka, uzyskanie opinii kwalifikacyjnej oraz świadectwa ukończenia szkolenia prowadzonego przez ośrodek adopcyjny, odbycie w sposób niezakłócony okresu preadopcyjnego oraz zagadnienie zgody na przysposobienie. Szczególnie dużo uwagi zostało poświęcone problematyce przysposobienia ze wskazaniem, które wiąże się z szeregiem kontrowersji natury interpretacyjnej. W następnej kolejności rozdział II dotyczy wybranych skutków przysposobienia: kontaktów rodziców dziecka z przysposobionym w ramach przysposobienia niepełnego, utrzymania lub zmiany dotychczasowego imienia i nazwiska dziecka oraz – w najszerszym stopniu – tajemnicy przysposobienia, zwłaszcza zagadnienia podziału danych dotyczących rodziców dziecka na identyfikujące oraz nieidentyfikujące.

Rozdział III poświęcono postępowaniu preadopcyjnemu, przez które należy rozumieć postępowanie adopcyjne przed ośrodkiem adopcyjnym. Posłużenie się tym terminem ma na celu odróżnienie wyżej wskazanego postępowania od postępowania w sprawie o przysposobienie przed sądem opiekuńczym. Rozdział III obejmuje również analizę zdarzeń poprzedzających postępowanie o przysposobienie przed ośrodkiem adopcyjnym. Najwięcej miejsca poświęcone zostało jednak etapowi doboru przyszłych stron stosunku przysposobienia, w którym dochodzi do najdalej idących naruszeń realizacji zasady dobra dziecka.

W rozdziale IV poruszono problematykę postępowania w sprawie o przysposobienie. Pod rozwagę zostały wzięte takie kwestie, jak udział w postępowaniu przysposabianego, rodzica pozbawionego władzy rodzicielskiej oraz prokuratura, a także sytuacja złożenia co najmniej dwóch wniosków o przysposobienie tego samego dziecka. W najszerszym stopniu badania dotyczą sytuacji od złożenia wniosku o przysposobienie do uprawomocnienia się postanowienia w sprawie o przysposobienie, a zatem przywrócenia władzy rodzicielskiej oraz zakresu prawa do kontaktów z dzieckiem oraz władzy rodzicielskiej.

Rozdział V dotyczy rozwiązania przysposobienia. Po pierwsze, zostaje dokonana szczegółowa analiza komparatystyczna przesłanek rozwiązania przysposobienia. Po drugie, omówione zostają problemy związane z postępowaniem o rozwiązanie przysposobienia oraz problematyka wznowienia postępowania o przysposobienie. Wiele uwag odnosi się także do skutków rozwiązania przysposobienia.

W pracy posłużono się trzema metodami badawczymi. Podstawowe znaczenie ma metoda formalno-dogmatyczna, która znajduje zastosowanie przy analizie aktualnych rozwiązań normatywnych dotyczących instytucji przysposobienia. W dużym stopniu stosowana jest również metoda prawnoporównawcza. Szereg obowiązujących na gruncie prawa polskiego rozwiązań prawnych zostało porównane z konstrukcjami obowiązującymi w innych państwach, w szczególności w Stanach Zjednoczonych, w Niemczech oraz we Francji. Komparatystyka prawnicza okazuje się niezbędna dla zaprezentowania wniosków de lege ferenda w odniesieniu do takich zagadnień, jak rola ośrodków adopcyjnych w zakresie doboru przyszłych stron stosunku przysposobienia, tajemnica przysposobienia czy rozwiązanie przysposobienia. W najmniejszym stopniu skorzystano z metody prawnohistorycznej, która stanowiła podstawę analizy przeobrażeń przysposobienia na przestrzeni wieków ujętej w rozdziale I. Rozważania teoretyczne poparto analizą praktyki stosowania prawa. Służyły temu badania przeprowadzone w losowo wybranych sądach, konsultacje z Rzecznikiem Praw Dziecka, z pracownikami urzędów stanu cywilnego oraz ośrodków adopcyjnych.

W pracy termin „przysposobienie” jest stosowany zamiennie z terminem „adopcja”, co wynika między innymi ze względów historycznych oraz posługiwania się powyższymi terminami w literaturze prawniczej. Należy przy tym zauważyć, że ustawodawca nie pozostaje konsekwentny w zakresie stosowanej siatki terminologicznej, operując takimi pojęciami, jak: interwencyjne ośrodki preadopcyjne (m.in.: art. 112¹ § 1 pkt 1 k.r.o., art. 582¹ § 2 pkt 3 k.p.c., art. 2 ust. 3 u.w.r.), ośrodki adopcyjne (m.in.: art. 114¹ § 1 k.r.o., art. 578 § 2 k.p.c., art. 156 u.w.r.), procedury adopcyjne (m.in. art. 129 u.w.r.), postępowanie adopcyjne (tytuł działu V u.w.r.), czy wywiad adopcyjny (art. 156 ust. 1 pkt 7 u.w.r.) . Język prawny powinien być konstruowany w taki sposób, aby różne terminy miały odmienny zakres desygnatów. Dlatego właściwsze byłoby stosowanie w aktach normatywnych takich samym terminów do określania identycznych zakresów pojęciowych.

Niniejsza monografia stanowi zmodyfikowaną wersję rozprawy doktorskiej obronionej na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. W tym miejscu chciałbym w szczególności podziękować Promotorowi rozprawy Pani dr hab. Joannie Haberko, prof. UAM oraz Promotorowi pomocniczemu rozprawy Pani dr Annie Natalii Schulz za nieocenione wsparcie merytoryczne oraz życzliwość. Pragnę także podziękować Recenzentom rozprawy – Panu dr. hab. Piotrowi Mostowikowi, prof. UJ oraz Panu dr. hab. Piotrowi Telusiewiczowi, prof. KUL, jak również Recenzentom wydawniczym – Panu dr. hab. Januszowi Gajdzie, prof. UJK oraz Pani dr. hab. Annie Sylwestrzak, prof. UG za cenne uwagi, które pozwoliły uczynić niniejszą monografię bardziej wartościową. Słowa podziękowania należą się także: Panu prof. zw. dr. hab. Adamowi Olejniczakowi, Panu prof. zw. dr. hab. Tomaszowi Sokołowskiemu, Panu dr. hab. Markowi Andrzejewskiemu, prof. USz, Panu dr. hab. Henrykowi Haakowi, prof. USz, Panu dr hab. Władysławowi Mogilskiemu, prof. UR, Pani dr hab. Renacie Świrgoń-Skok, prof. UR, Panu dr. hab. Arturowi Łuszczyńskiemu, prof. UR, Panu dr. Marcinowi Niemczykowi oraz Pani dr Elżbiecie Ejankowskiej za wszelką pomoc udzieloną w czasie pisania niniejszej pracy. Na końcu chciałbym także podziękować Jego Magnificencji Rektorowi Uniwersytetu Rzeszowskiego Panu Prof. zw. dr. hab. Sylwestrowi Czopkowi oraz Dziekanowi Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Rzeszowskiego dr hab. Elżbiecie Feret, prof. UR.