Kubiak-Cyrul Agnieszka, Dobra osobiste osób prawnych

Zagadnienie ochrony dóbr osobistych osób prawnych należy do tych problemów współczesnego prawa cywilnego, które z jednej strony są przyczyną największych kontrowersji, a z drugiej strony najrzadziej poddawane są pogłębionym analizom. Bez wątpienia najczęściej kwestia ta rozważana jest w odniesieniu do osób fizycznych, niemniej jednak w ostatnich latach obserwować można również wzrastające zainteresowanie tematyką dóbr osobistych osób prawnych. Przełomowe znaczenie dla omawianej problematyki miała rozpoczęta pod koniec lat osiemdziesiątych transformacja polityczna i gospodarcza, która umożliwiła gruntowną modyfikację polskiego systemu prawnego w oparciu o demokratyczne wartości nowoczesnego państwa prawa. Punktem kulminacyjnym tych przeobrażeń było uchwalenie nowej Konstytucji i powrót do koncepcji opierających się na istnieniu pewnych niezbywalnych, chronionych praw jednostki. Przeobrażenia zachodzące w obrębie polskiego systemu prawnego wzmacniane były dodatkowo przez postępujące ujednolicanie prawa państw europejskich w zakresie standardów ochrony praw podstawowych, przenoszące siłę ciężkości ze stosunków wertykalnych na horyzontalne.

Nie pozostało to bez wpływu na tworzenie i stosowanie prawa polskiego także w odniesieniu do osób prawnych. W konsekwencji szczególnej intensyfikacji uległa ich rola i pozycja w obrocie prawnym. Jednostki organizacyjne prawa prywatnego stanowią nie tylko przeciwwagę i konkurencję dla państwa i państwowych osób prawnych w sferze ekonomicznej, ale również odgrywają coraz istotniejszą rolę w kształtowaniu stosunków społecznych. Status osób prawnych, takich jak spółka akcyjna, spółka z ograniczoną odpowiedzialnością, spółdzielnia itp., warunkuje bowiem możliwość rozwoju gospodarki rynkowej. Natomiast udział w życiu społecznym osób prawnych o charakterze non-profit, jak np. fundacji, stowarzyszeń, partii politycznych czy związków zawodowych, jest ważnym gwarantem prawidłowego funkcjonowania nowoczesnej demokracji.

Kolejnym istotnym czynnikiem wzrostu zainteresowania cywilnoprawną ochroną dóbr osobistych osób prawnych jest dynamiczny rozwój środków komunikacji masowej. Oddziaływanie mediów na funkcjonowanie tych podmiotów sprawiło, że pojawiła się potrzeba zapewnienia skutecznej ochrony ich dóbr osobistych przed bezprawną ingerencją. Wiąże się to z ogólnym wzrostem znaczenia wartości niematerialnych i niemajątkowych dla prowadzenia działalności, spotęgowanym jeszcze przez ogromną konkurencję. W związku z tym podkreślić należy, że w dobie rozwoju środków komunikacji masowej oraz ogromnej konkurencji znaczenie cywilnoprawnej ochrony dóbr osobistych wzrasta także w odniesieniu do osób prawnych.

Zasadniczo we wszystkich systemach prawnych Europy przyjmuje się, że osoba prawna jest podmiotem prawa o podobnym zakresie zdolności jak osoba fizyczna. Wyklucza się z tego zakresu jedynie prawa związane nierozerwalnie z człowiekiem lub te, których osoba prawna posiadać nie może ze względu na ograniczenia wynikające z jej własnej natury. Przypomnieć jednak należy, że początkowo dopuszczalna aktywność osoby prawnej polegała głównie na korzystaniu z prawa własności i praw obligacyjnych. Dopiero z czasem interesy osób prawnych wykroczyły poza prawa majątkowe, by ostatecznie sięgnąć po prawa fundamentalne, prawa człowieka i prawa osobiste. W konsekwencji tego rozwoju, współcześnie zarówno w tekstach traktatów międzynarodowych, jak i w wielu konstytucjach pojawiają się przepisy dotyczące wyraźnie osób prawnych jako podmiotów praw w nich gwarantowanych, bądź też sformułowane tak, by nie wykluczać możliwości ich zastosowania do tych podmiotów. Także w Polsce podmiotami niektórych praw i wolności konstytucyjnych są osoby prawne, przy czym wystarczającym uzasadnieniem tego stanu rzeczy jest posiadanie przez nie osobowości prawnej. Bez wątpienia ochrona niektórych z praw i wolności konstytucyjnych realizowana jest na gruncie prawa cywilnego za pośrednictwem przepisów chroniących prawa osobiste.

Praktyka pokazuje, że im wyższy stopień cywilizacyjnego rozwoju społeczeństw, tym większe znaczenie dla możliwości realizowania założonych przez podmioty prawa celów ma zagwarantowanie im ochrony interesów niemajątkowych. Podkreślić należy, że powyższe stwierdzenie aktualne jest tak w przypadku osób fizycznych, jak i osób prawnych. Wiąże się z tym ciągły wzrost znaczenia cywilnoprawnej ochrony niemajątkowych interesów podmiotów prawa. Charakteryzuje się ona bowiem znacznym stopniem elastyczności, co umożliwia uwzględnianie w procesie konkretyzacji praw osobistych zmian zachodzących w stosunkach społecznych oraz wpływu takich ogólnych i dynamicznych pojęć, jak prawo do informacji czy wolność prasy. W tym kontekście nie dziwi, że osoby prawne są zainteresowane w wykorzystywaniu środków ochrony praw osobistych gwarantowanych w prawie cywilnym. Stanowią one bowiem efektywny instrument ochrony ich autonomii, a przede wszystkim ich zdolności odróżniania się od innych podmiotów oraz poszanowania pozytywnego wizerunku wykreowanego w okresie istnienia w obrocie prawnym.

Dotychczasowy dorobek nauki prawa cywilnego nakazuje wszakże rozważenie dwóch poważnych argumentów przemawiających za szczególną ostrożnością w tak daleko idącym ujednoliceniu ochrony praw osobistych osób prawnych i osób fizycznych, a nawet przeciwnych takiemu działaniu. Po pierwsze, prawa i wolności gwarantowane w konstytucji, prawa człowieka, jak i prawa osobiste są głęboko zakorzenione w immanentnych cechach ludzkich, wobec czego ich ochrona ukształtowała się przede wszystkim w odniesieniu do nieposiadających swego odpowiednika potrzeb człowieka. Skoro więc u ich podstaw leżą wartości takie jak przyrodzona godność ludzka, nie istnieją powody, dla których dopuszczalne byłoby rozszerzenie podmiotowego zakresu stosowania ochrony tych praw na jednostki organizacyjne, które przecież zostały wyposażone przez ustawę w osobowość prawną. Po drugie, abstrakcyjny charakter osobowości prawnej jednostek organizacyjnych pozbawia zasadniczo omawiane prawa punktu odniesienia, jako że ich treść oraz możliwość korzystania z nich wynika z faktu realnie istniejącego, zdolnego do odczuwania organizmu ludzkiego. Wobec tego, według zwolenników tego poglądu, w przypadku osób prawnych nie może być mowy o naruszeniu dobra osobistego, jako że nie posiadają one fizycznych i psychicznych atrybutów, od których istnienia naruszenie owo jest uzależnione. Ponadto uważa się, że interesy niemajątkowe osoby prawnej posiadają już dostateczną ochronę wynikającą z różnorodnych regulacji prywatno- i publicznoprawnych odnoszących się do zwalczania nieuczciwej konkurencji, własności intelektualnej, dostępu do informacji czy ochrony przed nielegalnymi podsłuchami lub przeszukaniami.

Powyższe argumenty można jednak stosunkowo łatwo podważyć. Fakt, że koncepcja praw osobistych powstała dla ochrony człowieka nie oznacza, że nie będzie ona podlegała rozwojowi. Zwolennicy szerokiego zakresu osobowości osoby prawnej podkreślają, że pierwotnie wszystkie pojęcia prawne konstruowane były dla osób fizycznych. Dopiero w drodze pewnej ewolucji pozycji i roli społecznej osób prawnych stopniowo akceptowano powoływanie się przez te podmioty także na inne prawa. Do dziś za niedostępne dla tego typu podmiotów uważa się tylko prawa nierozerwalnie związane z osobą ludzką, takie jak: prawo do nietykalności cielesnej, prawo do wizerunku czy też prawa wynikające z relacji rodzinnych.

Wobec powyższego to, czy osoba prawna może być podmiotem praw takich jak prawa osobiste w głównej mierze zależy od tego, jaką ich definicję zaakceptujemy oraz jakie kategorie interesów uznamy za podlegające ochronie za ich pośrednictwem. Jeżeli jedynym celem ochrony przyznanej prawom osobistym będzie zagwarantowanie równowagi emocjonalnej ich podmiotom, przysługiwać będzie ona wyłącznie człowiekowi. Należy jednak zwrócić uwagę na fakt, że naruszenie praw osobistych powoduje nie tylko uszczerbki w sferze emocjonalnej, ale i w dającej się obiektywnie ocenić sferze postrzegania poszkodowanego przez innych uczestników obrotu prawnego. Z uwagi na to, w opinii autorki tej pracy, w zakres ochrony potencjalnie wchodzić będą takie interesy, które posiadać może również osoba prawna. Pewne ich aspekty mogą być chronione przez przepisy znajdujące się w ustawach szczególnych. Jednakże podstawową słabością tego typu ochrony jest to, że zasadniczo możliwość jej realizacji otwiera się po dokonaniu naruszenia, pozbawiając tym samym zainteresowanego możliwości oddziaływania o charakterze prewencyjnym. Wadą jest również fragmentaryczność tej ochrony. Zwykle też dostępne na podstawie szczegółowych ustaw środki pozwalają jedynie na usunięcie szkody majątkowej, pozostawiając uszczerbki niemajątkowe bez rekompensaty. Ponadto, większość z tych regulacji ma na celu naprawianie majątkowych uszczerbków powstałych w wyniku bezprawnych zachowań uczestników obrotu gospodarczego, co prowadzi do znacznego ograniczenia ochrony osób prawnych prowadzących działalność non-profit.

Należy zwrócić uwagę na jeszcze jeden argument przemawiający, w opinii autorki, za uznaniem osób prawnych za podmioty praw osobistych. Mianowicie wydaje się, że rozważania o osobie prawnej w kontekście praw osobistych będą mniej kontrowersyjne, gdy określi się podstawowe założenia, które legły u podstaw prawnej konstrukcji tego podmiotu. Przede wszystkim pierwotnie osoba prawna miała być formą współdziałania nieraz licznej rzeszy ludzi dla realizacji celów, których nie byliby oni w stanie osiągnąć działając w pojedynkę lub byłoby to bardzo utrudnione. Z tej perspektywy, uznanie osoby prawnej za podmiot stosunków cywilnoprawnych stanowiło raczej akceptację szerokiego zakresu zdolności osób fizycznych mogących realizować swoje zamiary nie tylko poprzez indywidualne uczestnictwo w obrocie prawnym, ale i za pośrednictwem powołanej przez siebie osoby prawnej. W rezultacie wszelkie atrybuty jej osobowości prawnej de facto pozostawały w nierozerwalnym związku z interesami osób fizycznych kryjących się za fasadą organizacyjną. Wobec tego, w rzeczywistości uznanie szerokiego zakresu zdolności prawnej osoby prawnej i przyznanie jej odpowiedniej ochrony prawnej pośrednio umożliwiało ochronę interesów jej członków. Należy jednak wyraźnie podkreślić, że powstał w ten sposób podmiot mający własne cele i interesy, nie do końca pokrywające się z interesami i celami poszczególnych tworzących go osób fizycznych. Natomiast z pewnością jego interesy i cele nie istnieją w oderwaniu od interesów i celów grupy osób kryjących się za prawną fasadą tego podmiotu. W konsekwencji rozważania w niniejszej pracy prowadzone będą w oparciu o uznanie osoby prawnej za podmiot wprawdzie powstały na mocy przepisów prawa, ale realnie istniejący i nierozerwalnie powiązany z osobami fizycznymi go tworzącymi.

Współcześnie powszechność stosowania konstrukcji osoby prawnej w coraz liczniejszych dziedzinach życia społecznego stanowi wyraz uznania jej przydatności czy wręcz niezbędności dla realizowania ludzkich aspiracji. Pozostaje wobec tego rozważenie zakresu osobowości prawnej tego podmiotu w odniesieniu do sfery interesów niemajątkowych z perspektywy normatywnej. Osoba prawna uznana została przez ustawodawcę za podmiot prawa, którego osobowość prawna determinowana jest poprzez odwołanie do osoby fizycznej. Wobec tego tam, gdzie jest to możliwe, zdaniem autorki, uzasadnione jest zaakceptowanie uprawnień osoby prawnej analogicznych do praw osoby fizycznej. Analogicznych nie oznacza oczywiście identycznych, co szczególnie wydatnie ujawnia się w kontekście ochrony dóbr osobistych. Dlatego podczas analizy zakresów poszczególnych praw osobistych osoby prawnej wielokrotnie okaże się, że nie odbiegają one zbytnio od odpowiednich praw osób fizycznych. Pojawią się jednak przykłady, które wymagać będą całkowicie odmiennego podejścia. Zatem skoro ustawodawca uznał osoby prawne za podmioty prawa, konsekwentnie należy im się taka ochrona prawna, która pozwala im prawidłowo funkcjonować w czasie realizacji nałożonych na nie zgodnie z prawem zadań. Brak należytej ochrony w tym zakresie prowadzić może do ograniczenia możliwości prawidłowego funkcjonowania i rozwoju osoby prawnej, co podawałoby w wątpliwość sens stworzenia tego podmiotu prawa.

Oczywiste jest stwierdzenie, że ochrona niemajątkowych interesów osób prawnych istotnie warunkuje możliwość ich prawidłowego funkcjonowania. Wobec tego za celową uznać trzeba próbę analizy środków ochrony tych interesów, które oferuje Kodeks cywilny. Podstawową tezą pracy jest uznanie, że przepisy Kodeksu cywilnego o ochronie dóbr osobistych stanowią zasadniczo wystarczającą podstawę skutecznej ochrony osób prawnych w tym zakresie. Jednakże z uwagi na nieprecyzyjną treść, ciężar ich efektywnego stosowania w praktyce spoczywa na sądach. Ponieważ przepisy Kodeksu cywilnego dają szeroki zakres uprawnień sądowi orzekającemu w sprawie o naruszenie dóbr osobistych, należy się zastanowić, w jaki sposób może on je interpretować, gdy poszkodowanym jest osoba prawna. Celem pracy jest wykazanie, że nie należy konstruować dwóch całkowicie odmiennych koncepcji ochrony dóbr osobistych w zależności od tego, kto jest ich podmiotem. Przeciwnie, poniższa analiza wskazuje, że nie można prowadzić rozważań o dobrach osobistych osób prawnych w oderwaniu od dorobku doktryny prawa i orzecznictwa w zakresie ochrony dóbr osobistych osób fizycznych. Konstrukcja przepisów, którą ustawodawca wybrał dla tej cywilnoprawnej regulacji oraz istota i sposób funkcjonowania samej osoby prawnej uzasadniają podobny tryb i zakres ochrony dóbr osobistych osób fizycznych i osób prawnych. Nie wyklucza to wszakże istnienia odmienności, które są konsekwencją różnic w naturze obu podmiotów prawa. Kolejną tezą poniższego opracowania jest uznanie, że potencjalnie istotne znaczenie w kształtowaniu cywilnoprawnej ochrony dóbr osobistych osób prawnych posiadają uregulowania o charakterze publicznoprawnym. W szczególności analizie zostanie poddane w tym kontekście oddziaływanie Konstytucji RP oraz Europejskiej Konwencji Praw Człowieka i Podstawowych Wolności.

W opracowaniu zostanie więc określony charakter prawny i podstawowy katalog praw osobistych osoby prawnej oraz zasady stosowania środków ochrony prawnej przewidzianych w Kodeksie cywilnym. Tłem dla tych rozważań będzie analiza zagadnienia ochrony dóbr osobistych osób prawnych na przykładzie wybranych systemów prawnych. Z uwagi jednak na postępującą harmonizację prawa konieczne będzie odwołanie się również do uregulowań o charakterze międzynarodowym, by określić istniejące na tej płaszczyźnie punkty odniesienia dla regulacji wewnętrznych.

Tak określone zadania narzucają pewną systematykę i metodologię pracy. Opracowanie podzielone zostało na cztery części. Pierwszą poświęcono prezentacji zasad ochrony dóbr osobistych osób prawnych w wybranych europejskich systemach prawnych. Jak już stwierdzono wyżej, ma ona służyć przede wszystkim jako tło do rozważań nad polskim prawem, a ponadto umożliwi ukazanie omawianego zagadnienia w szerszej perspektywie. Z uwagi na to, analizie zostanie poddane prawo szwajcarskie posiadające najbardziej zaawansowaną ustawową regulację ogólnej ochrony dóbr osobistych w Europie oraz będące w przeszłości wielokrotnie źródłem inspiracji dla polskiego ustawodawcy. Analiza tego zagadnienia zostanie również przeprowadzona na gruncie prawa angielskiego. Za tym wyborem przemawia całkowicie odmienna od polskiej tradycja w zakresie prawnej ochrony interesów niemajątkowych. Nie bez znaczenia jest również obserwowany obecnie raptowny rozwój tej dziedziny prawa angielskiego wymuszony przez wprowadzenie do wewnętrznego systemu prawnego Wielkiej Brytanii Europejskiej Konwencji Praw Człowieka i Podstawowych Wolności poprzez przyjęcie The Human Rights Act.

Drugą część pracy poświęcono problematyce charakteru prawnego dóbr osobistych osób prawnych w prawie polskim. Punkt wyjścia dla rozważań stanowić będą uwagi odnoszące się do teoretycznych problemów związanych z tym zagadnieniem, koncentrujące się wokół charakteru prawnego praw osobistych, samego pojęcia dobra osobistego oraz koncepcji monistycznej i pluralistycznej dóbr osobistych, a także subiektywności i obiektywności w ich ujmowaniu. Konieczne było także odróżnienie praw osobistych osób prawnych od praw na dobrach niematerialnych, które mogą one również posiadać. Wyniki powyższych analiz umożliwiły podjęcie próby określenia potencjalnego katalogu dóbr osobistych osób prawnych. Rozważania nad poszczególnymi kategoriami dóbr osobistych przeprowadzono zaczynając od określenia konkretnego przedmiotu ochrony, a następnie wskazania zachowań mogących stanowić naruszenie tych dóbr.

Praca ta nie byłaby pełna, gdyby nie wskazano instrumentów, za pomocą których poszkodowana osoba prawna może realizować przysługującą jej ochronę. Zagadnienie to jest przedmiotem trzeciej części niniejszego opracowania. Główne rozważania skoncentrowane są wokół środków przewidzianych w Kodeksie cywilnym, ale nie pominięto też ochrony przyznanej w ustawach szczególnych. Przeprowadzono analizę przesłanek odpowiedzialności za naruszenie dóbr osobistych osób prawnych ze szczególnym uwzględnieniem okoliczności wyłączających bezprawność naruszenia. Następnie przedstawiono środki ochrony majątkowej i niemajątkowej, na które może się powołać osoba prawna.

Na zakończenie w rozdziale czwartym poruszono problematykę wpływu prawa międzynarodowego na kształtowanie się cywilnoprawnych standardów ochrony dóbr osobistych. Podstawowym aktem poddanym analizie w tej części jest Europejska Konwencja Praw Człowieka i Podstawowych Wolności (dalej: Konwencja) oraz orzecznictwo wydane na jej podstawie przez Europejski Trybunał Praw Człowieka (dalej: Trybunał). Wybór ten uzasadniony jest przede wszystkim faktem, że osoby prawne posiadają prawo wnoszenia skargi do Trybunału na naruszenia ich praw gwarantowanych w Konwencji. Ponieważ zakresy przedmiotowe niektórych praw gwarantowanych w Konwencji pokrywają się z treścią praw osobistych osób prawnych chronionych przez przepisy Kodeksu cywilnego, orzecznictwo Trybunału może, zdaniem autorki, oddziaływać na kształtowanie się cywilnoprawnej ochrony w tym zakresie. Zaryzykować można nawet twierdzenie, że skarga, którą osoby prawne mogą wnieść do Trybunału, stanowi szczególny środek ochrony ich dóbr osobistych.

W przygotowaniu pracy zastosowano metodę dogmatyczno-prawną, opartą na analizie obowiązujących przepisów prawa i orzecznictwa sądów polskich. Ponadto wykorzystana została również metoda komparatystyczna dla określenia pozycji osoby prawnej w zakresie ochrony dóbr osobistych w prawie szwajcarskim i angielskim oraz francuskim i niemieckim. Podkreślić należy, że prezentacja wybranych systemów prawa obcego nie ma na celu formułowania postulatów co do ujednolicenia czy też harmonizacji cywilnoprawnej ochrony dóbr osobistych w Europie. Autorka zakłada, że intensywność i zakres ochrony przyznawanej przez prawo w tym zakresie uwarunkowana jest stopniem rozwoju cywilizacyjnego społeczeństwa. Wobec tego ewentualne ujednolicenie rozwiązań w państwach europejskich może się odnosić jedynie do ochrony dóbr osobistych na poziomie podstawowym. Zasadniczo część prawnoporównawcza ma stanowić jedynie tło dla omówienia rozwiązań przyjętych w prawie polskim tak, by następnie ukazać wspólne tendencje.