Pyrcak-Górowska Małgorzata, Detencja psychiatryczna orzekana jako środek zabezpieczający w świetle badań aktowych

Niniejsza monografia stanowi uzupełnioną wersję rozprawy doktorskiej obronionej na Uniwersytecie Jagiellońskim w lutym 2016 r. Dynamiczne zmiany w prawie sprawiły, że pierwotna wersja rozprawy musiała zostać w znacznym stopniu zaktualizowana przed oddaniem jej do druku.

Promotorem mojej rozprawy był prof. UJ dr hab. Włodzimierz Wróbel, a promotorem pomocniczym dr hab. Agnieszka Barczak-Oplustil. W tym miejscu chciałabym im serdecznie podziękować za pomoc oraz wsparcie, gdyż bez ich życzliwości i poświęconego czasu rozprawa ta nie miałaby obecnego kształtu, w którym mogę przekazać ją czytelnikom.

Podziękowania kieruję również do recenzentów – prof. dr. hab. Andrzeja Zolla oraz prof. UW dr. hab. Michała Królikowskiego. Dziękuję im za wszelkie uwagi, nie tylko te pozytywne, które sprawiły mi ogromną radość, ale także te krytyczne, które przyczyniły się do moich kolejnych refleksji oraz zmotywowały mnie do dalszych poszukiwań w mojej pracy naukowej.

Dziękuję również prezesom sądów rejonowych oraz przewodniczącym wydziałów karnych, którzy wyrazili zgodę na udostępnienie mi akt spraw będących przedmiotem moich badań, a także pracownikom sądów, którzy pomagali mi w ich przeprowadzeniu od strony organizacyjnej.

Wreszcie ostatnie w kolejności, ale nie najmniej ważne, podziękowania kieruję do mojego męża, bez którego wsparcia, cierpliwości i pomocy rozprawa ta być może nie powstałaby. Dziękuję również wszystkim tym, którzy naciskali, abym przekazała ją do druku. Dzięki wam mogę wreszcie zaprezentować rezultat swoich prac.

Małgorzata Pyrcak-Górowska

Choć instytucja środków zabezpieczających istnieje w polskim prawie karnym od dawna, to przez dłuższy czas nie była przedmiotem specjalnego zainteresowania doktryny. Po rezygnacji w k.k. z 1969 r. ze stosowania środków zabezpieczających, które nie miały leczniczego charakteru, a polegały na izolacji niektórych kategorii sprawców (tj. umieszczenia w domu pracy przymusowej uregulowanego w art. 83 k.k. z 1932 r. oraz umieszczenia w zakładzie dla przestępców niepoprawnych, o którym mowa w art. 84 k.k. z 1932 r.), ustawowy katalog środków zabezpieczających nabrał w zasadzie stabilnego charakteru. Do czasu wejścia w życie ustawy nowelizującej k.k. i k.k.w. z 1 lipca 2015 r. rozdział X k.k., który zawiera regulację dotyczącą środków zabezpieczających, był w swojej istocie bardzo podobny do analogicznego rozdziału k.k. z 1969 r. Przepisy prawa materialnego – z wyjątkiem wprowadzonego w 2005 r. , a następnie znowelizowanego w 2010 r. art. 95a k.k. – nie ulegały zasadniczym zmianom. Poza ożywioną dyskusją na temat stosowania środków o charakterze postpenalnym wobec osób z zaburzeniami preferencji seksualnych rozważania dotyczące środków zabezpieczających nie zajmowały uwagi głównego nurtu dogmatyki prawa karnego. Temat środków zabezpieczających poruszany był często przy okazji rozważań nad innymi instytucjami prawa karnego (np. przepisów prawa intertemporalnego, przedawnienia) i był przyczynkiem do sporów dotyczących charakteru i miejsca środków zabezpieczających w systemie prawa karnego. W większości przyjmowano, że środki zabezpieczające są instytucją jakościowo odmienną od kar. Traktowano je jako wyraz „dwutorowości” prawa karnego i uznawano za jeden ze środków reakcji państwa na popełnienie czynu zabronionego. Podkreślano, że ich stosowanie nie jest oparte na zasadzie winy, że nie są wymierzane po to, aby celowo zadać sprawcy dolegliwość, która może być co najwyżej skutkiem ubocznym ich stosowania, oraz że nie są odpłatą za popełnione zło – uzasadnieniem ich stosowania miało być zapobieżenie niebezpieczeństwu stwarzanemu przez sprawcę zaburzonego psychicznie, ich celem zaś ochrona społeczeństwa, a w dalszej perspektywie również wyleczenie sprawcy w stopniu, w jakim to możliwe. Szersza debata na temat leczniczych środków zabezpieczających odbywała się natomiast w środowisku psychiatrów i psychologów. Na potwierdzenie powyższych słów można wskazać, że środkom zabezpieczającym przez pierwsze 15 lat po wejściu w życie k.k. z 1997 r. poświęcono tylko jedno opracowanie o charakterze monograficznym . Równocześnie nie prowadzono żadnych szerszych badań empirycznych, które ukazałyby rzeczywisty obraz ich stosowania .

Zainteresowanie środkami zabezpieczającymi zwiększało się jednak stopniowo od kilku lat. Pewien wpływ na to miały zapewne prace nad projektem i wejście w życie ustawy z dn. 22 listopada 2013 r. o postępowaniu wobec osób z zaburzeniami psychicznymi, które stwarzają zagrożenie życia, zdrowia lub wolności seksualnej innych osób , a następnie orzekanie w przedmiocie zgodności tej ustawy z Konstytucją przez Trybunał Konstytucyjny . Media szeroko relacjonowały sprawy Krystiana B. oraz Feliksa M., zwolnionych po wielu latach z detencji psychiatrycznej przez Sąd Najwyższy . Dodatkowo 1 lipca 2015 r. weszły w życie zmiany wprowadzone ustawą nowelizującą k.k. i k.k.w., które należy uznać za niemalże rewolucyjne – diametralnie zmieniono bowiem katalog środków zabezpieczających, wprowadzając liczne środki o charakterze wolnościowym, na nowo określono katalog sprawców, wobec których można zastosować środek zabezpieczający, poszerzono możliwość wykonywania środków po wykonaniu kary pozbawienia wolności, a także wprowadzono możliwość orzeczenia środków zabezpieczających na etapie postępowania wykonawczego. Ze względu na duże zainteresowanie społeczeństwa powyższymi sprawami, kontrowersje, które towarzyszyły wejściu w życie tzw. ustawy o bestiach, oraz pojawiające się wątpliwości co do konstytucyjności przepisów rozdziału X k.k. w brzmieniu po 1 lipca 2015 r. temat środków zabezpieczających stał się jednym z szerzej dyskutowanych w nauce prawa karnego.

Przy rosnącym zainteresowaniu problematyką środków zabezpieczających równocześnie wiele fundamentalnych kwestii, które ich dotyczą, nie zostało dotychczas jednoznacznie przesądzonych. Dla przykładu, w literaturze często pojawiało się pytanie o to, czy ze względu na odmienności pomiędzy karami a środkami zabezpieczającymi gwarancyjne zasady prawa i procesu karnego dotyczące odpowiedzialności karnej należy odnosić i stosować także do środków zabezpieczających, czy też możliwe jest od nich odstępstwo. Jedynie w nielicznych przypadkach ustawodawca rozstrzygnął tę kwestię wprost, np. przesądzając, że środków zabezpieczających nie dotyczy pośredni zakaz reformationis in peius. Istotne wydaje się jednak także to, czego ustawodawca nie przesądził do końca w tekście ustawy karnej, a zatem np. to, czy do środków zabezpieczających należy stosować zakaz retroaktywnego stosowania ustawy surowszej. Zarówno za stanowiskiem przemawiającym za odstępstwami od zasad gwarancyjnych, jak i stanowiskiem przeciw takim odstępstwom w wypadku środków zabezpieczających można podnosić szereg argumentów, a znaczna część z nich będzie konsekwencją przyjętej optyki na cel i istotę środków zabezpieczających. Tymczasem ze względu na wejście w życie nowych przepisów rozdziału X k.k. problem stosowania do środków zabezpieczających art. 4 k.k. stał się problemem nie tylko teoretycznym, ale jak najbardziej praktycznym, i z tego powodu wymagającym pilnego rozstrzygnięcia.

Wszystkie powyższe czynniki sprawiają, że problematyka niniejszej pracy, w ocenie autorki, jest niezwykle aktualna. Ostatecznie nadany pracy kształt sprawia, że nie rości sobie ona pretensji do rozstrzygnięcia wszystkich pojawiających się problemów dotyczących środków zabezpieczających (to bowiem wymaga z pewnością dalszych, pogłębionych badań, w tym takich o charakterze prawnoporównawczym), ale ma stanowić przyczynek do dalszej dyskusji o kształcie systemu środków zabezpieczających, który – jak wydaje się wobec oczekiwań społecznych odnośnie do konieczności skutecznego zabezpieczenia przed niebezpiecznymi sprawcami – czekają w przyszłości nieuniknione zmiany.

W niniejszej pracy przyjęto założenie, że środki zabezpieczające stanowią reakcję na niebezpieczeństwo sprawcy, a nie na popełniony przez niego czyn zabroniony. Czyn zabroniony traktowany jest tu jako podstawa zastosowania środka zabezpieczającego, ale nie jego uzasadnienie. Takie spojrzenie wydaje się trafne ze względu na charakter zmian wprowadzonych ustawą nowelizującą k.k. i k.k.w. Wobec szerokich możliwości stosowania postpenalnych środków zabezpieczających – również w postępowaniu wykonawczym, a nie w wyroku skazującym – a także możliwości orzekania ich wobec sprawców z zaburzeniami osobowości nasuwa się pytanie, na ile tezę o tym, że środki zabezpieczające stanowią środek represji karnej, można utrzymać w aktualnym stanie prawnym. Wydaje się bowiem, że nowe przepisy są wyraźnym wyrazem odejścia od przekonania, że instytucja środków zabezpieczających należy do prawa karnego czynu, a nie sprawcy.

Regulacje prawne dotyczące środków zabezpieczających zostaną ukazane na przykładzie detencji (internacji) psychiatrycznej, rozumianej jako umieszczenie niepoczytalnego sprawcy czynu zabronionego w zakładzie psychiatrycznym – czyli środek zabezpieczający określony w art. 93a § 1 pkt 4 k.k., zastosowany wobec sprawców, o których mowa w art. 93c pkt 1 k.k., w sytuacji określonej w art. 93g § 1 k.k. Omówiony zostanie zatem jeden, uznawany za najbardziej klasyczny, środek zabezpieczający, ale zastosowany wobec najbardziej wrażliwej kategorii sprawców. W zamierzeniu analiza instytucji detencji psychiatrycznej ma być szeroka: dotyczy zarówno uregulowań materialnoprawnych, jak i przepisów prawa procesowego i wykonawczego. Takie podejście do problemu ma umożliwić kompleksowe zobrazowanie sytuacji sprawcy niepoczytalnego, który zostaje umieszczony w zakładzie psychiatrycznym na podstawie przepisów ustawy karnej. Równocześnie poza zakresem zainteresowania pozostają sytuacje, w których pobyt w zakładzie psychiatrycznym orzeczony zostaje wobec sprawców określonych w art. 93c pkt 2 i 3 k.k., w przypadkach opisanych w art. 93g § 2 i 3 k.k. Jednym z celów pracy było bowiem ukazanie funkcjonowania instytucji detencji psychiatrycznej w praktyce wymiaru sprawiedliwości, a zbadanie sposobu stosowania przepisów art. 93g § 2 i 3 k.k. nie jest jeszcze możliwe, ze względu na zbyt krótki okres ich obowiązywania. Ponieważ zasadniczo praca nie dotyczy również pozostałych środków zabezpieczających, uregulowanych w k.k. i w innych ustawach, a także regulacji prawnych, które zezwalają na przymusowe leczenie osób z zaburzeniami psychicznymi (jak np. przepisów ustawy o ochr. zdr. psych.), to nawiązania do nich będą pojawiać się w dalszych rozważaniach w ograniczonym zakresie, uzasadnionym tokiem prowadzonego wywodu.

Pierwsza część publikacji zawiera historyczne ujęcie problematyki związanej ze środkiem zabezpieczającym polegającym na umieszczeniu sprawcy niepoczytalnego w zakładzie psychiatrycznym. Ze względu na to, że rozwój koncepcji środków zabezpieczających został już szeroko omówiony w literaturze przedmiotu, ujęcie historyczne zredukowano do minimum, z szerokim odesłaniem do już istniejącego piśmiennictwa.

Druga część to rozważania dogmatyczne dotyczące aktualnej regulacji prawnej w zakresie orzekania i wykonywania detencji psychiatrycznej. Ta część jest w założeniu wyczerpująca (poza kwestiami związanymi ze stanem niepoczytalności, opiniami i rolą w postępowaniu o zastosowanie środka zabezpieczającego biegłych psychiatrów i psychologa, oraz szczegółowym omówieniem praw pacjenta szpitala psychiatrycznego – tutaj również zastosowano odesłanie do szerokiej literatury przedmiotu, a w wypadku opiniowania przez biegłych ograniczono się w zasadzie do kwestii o charakterze proceduralnym), jako że w czasie przygotowywania niniejszej rozprawy nie istniało jeszcze żadne opracowanie, które kompleksowo przedstawiałoby tę problematykę w świetle przepisów, które weszły w życie 1 lipca 2015 r. Wykorzystano piśmiennictwo oraz orzecznictwo sądów apelacyjnych i Sądu Najwyższego sprzed 1 lipca 2015 r. w takim zakresie, w jakim nie straciły one na aktualności. Chociaż bowiem uchylono art. 93 i art. 94 k.k., to jednak ich treść w zasadniczej mierze została przeniesiona do nowych uregulowań prawnych, co pozwala na korzystanie z dotychczasowego dorobku doktryny przy ich analizie. Tak szerokie omówienie aktualnych uregulowań prawnych dotyczących detencji psychiatrycznej stanowi wyraz przekonania, że nie można ograniczyć badań nad funkcjonowaniem danej instytucji w praktyce wyłącznie do opisania tej praktyki oraz że instytucję detencji psychiatrycznej można starać się zrozumieć i ocenić jedynie po przeanalizowaniu wszystkich jej aspektów. Osoba niepoczytalna, chora psychicznie lub upośledzona umysłowo nie jest zdolna samodzielnie należycie zadbać o własne interesy, stąd szczególną uwagę poświęcono zagadnieniu zagwarantowania niepoczytalnemu podejrzanemu jego praw procesowych, w szczególności prawa do obrony. Ponadto jednym z założonych celów przeprowadzonych badań empirycznych było określenie, czy praktyka stosowania detencji psychiatrycznej w wymiarze sprawiedliwości jest zgodna, czy też nie jest zgodna z jej modelowym obrazem. Aby jednak odpowiedzieć na tak postawione pytanie badawcze, należało najpierw stworzyć model orzekania oraz wykonywania detencji psychiatrycznej w oparciu o obowiązujące normy prawa, a także odnoszące się do nich orzecznictwo i piśmiennictwo.

Trzecia część książki to wyniki badań empirycznych dotyczących orzekania i wykonywania detencji psychiatrycznej, opracowane na podstawie akt niemalże 200 spraw prowadzonych w latach 2006–2011 w 13 sądach rejonowych w różnych miastach Polski. Wyniki badań zostały poprzedzone szczegółowym przedstawieniem ich metodologii. To w głównej mierze ta część pracy miała w założeniu stanowić przyczynek do dalszej dyskusji o sensie istnienia i kształcie regulacji dotyczącej środków zabezpieczających. Nie można bowiem prowadzić dyskusji o przepisach prawa odnoszących się do detencji psychiatrycznej bez wiedzy o tym, jak w praktyce one funkcjonują i czy spełniają swój cel. Tymczasem w polskiej nauce brak jest wyników aktualnych, szerokich badań naukowych na ten temat. Co wymaga wyraźnego podkreślenia, choć badania prowadzone były przed wejściem w życie ustawy nowelizującej k.k. i k.k.w., to ich wyniki także w nowym stanie prawnym pozostają aktualne. Materialnoprawne przesłanki stosowania detencji psychiatrycznej, o czym będzie szeroko mowa w drugiej części publikacji, nie uległy bowiem zmianie (zmianie uległ jedynie kontekst normatywny, w którym funkcjonują uregulowania prawne dotyczące detencji), a badania aspektów proceduralnych i wykonawczych internacji psychiatrycznej skupiają się na problemach, które będą występować także po 1 lipca 2015 r.

Na końcu drugiej części książki przedstawione zostały postulaty de lege ferenda dotyczące instytucji detencji psychiatrycznej, nasuwające się po analizie aktualnych uregulowań prawnych, a na końcu części trzeciej – wnioski z przeprowadzonych badań aktowych dotyczące funkcjonowania instytucji detencji psychiatrycznej w praktyce.

Na wstępie należy poczynić jeszcze kilka zastrzeżeń o charakterze terminologicznym: w odniesieniu do osoby niepoczytalnej, która popełniła czyn zabroniony, używane są określenia „podejrzany” lub „sprawca”. Jest to wyraz przekonania, że terminy „oskarżony” i „skazany” są w tym kontekście niewłaściwe z tego względu, że w stosunku do takiego sprawcy nie kieruje się do sądu aktu oskarżenia ani jego surogatu, a sprawca nie zostaje skazany, ale też dlatego, że określenia te nie przystają do pozycji osoby niepoczytalnej w postępowaniu prowadzonym w przedmiocie umorzenia postępowania karnego i zastosowania środka zabezpieczającego, mają one bowiem silne karnistyczne zabarwienie, a termin „skazany” zakłada negatywną ocenę zachowania sprawcy, wyrażoną w wymierzonej mu karze. Z tego też powodu mowa będzie o postępowaniu prowadzonym wobec osoby niepoczytalnej, a nie przeciwko osobie niepoczytalnej. W odniesieniu do sprawcy niepoczytalnego używane są określenia „osoba z zaburzeniami psychicznymi” lub „sprawca zaburzony psychicznie”. Z pełną świadomością faktu, że określenie „zaburzenia psychiczne” zostało zdefiniowane normatywnie w ustawie o ochr. zdr. psych., zdecydowano, że w niniejszej rozprawie będzie używane ono w innym, węższym zakresie – dotyczyć będzie wyłącznie osoby chorej psychicznie lub upośledzonej umysłowo, która z tego powodu miała wyłączoną zdolność rozpoznania znaczenia czynu lub pokierowania swoim postępowaniem. Użycie określenia „osoba z zaburzeniami psychicznymi” w takim właśnie znaczeniu usprawiedliwia brak innego, zbiorczego terminu, którym można byłoby określić osoby chore psychicznie i upośledzone umysłowo, ale już nie osoby wykazujące inne zakłócenia czynności psychicznych.

Na zakończenie należy zastrzec, że ze względu na sposób zakreślenia przedmiotu pracy tezy w niej sformułowane, a odnoszące się do środka zabezpieczającego w postaci pobytu w zakładzie psychiatrycznym sprawcy niepoczytalnego, nie powinny być w prosty sposób przekładane na inne środki zabezpieczające. Jak już była o tym mowa, w związku z zasadniczym przekształceniem regulacji dotyczącej środków zabezpieczających wymaga ona jako całość pogłębionej analizy, do której niniejsza praca może stanowić jedynie asumpt.