Ciepiela Iwona, Czynności bankowe jako przedmiot działalności banków

Państwo polskie urzeczywistnia gospodarkę rynkową. W tej formacji gospodarczej niezwykle ważną rolę odgrywa rynek finansowy, którego podstawowym elementem są banki. Zasady ich działalności określa przede wszystkim ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Prawo bankowe (tekst jedn.: Dz. U. z 2002 r. Nr 72, poz. 665 z późn. zm.). Instytucje te są bowiem w zasadzie jedynymi adresatami jej postanowień.

Banki wykonują tzw. działalność bankową, będącą szczególnym rodzajem działalności gospodarczej, podjęcie i wykonywanie której wymaga spełnienia całego szeregu normatywnie określonych wymagań, nie wyłączając obowiązku uzyskania stosownego zezwolenia Komisji Nadzoru Finansowego. Przedmiotem tej działalności są przede wszystkim tzw. czynności bankowe. Te formy aktywności wyznaczają więc podstawowy obszar działalności instytucji bankowej. Jednocześnie stanowią jeden z elementów prawnej definicji banku, służą do określenia niektórych nałożonych na ten podmiot obowiązków oraz umożliwiają mu skorzystanie z przewidzianych prawem przywilejów. Jako takie czynności bankowe stanowią niezwykle interesujący problem badawczy.

Pełna charakterystyka czynności bankowych bezwzględnie wymaga szczegółowej analizy poświęconych im regulacji prawnych, zwłaszcza zaś dookreślającego je art. 5 pr. bank. W doktrynie jego charakter jest bowiem zagadnieniem spornym. Rozstrzygnięcie narosłych na tle tego właśnie uregulowania wątpliwości wymaga wykorzystania różnych metod wykładni – przede wszystkim gramatycznej, uzupełniająco zaś wykładni logicznej, która umożliwia logiczno-językową analizę pojęcia czynności bankowych, oraz wykładni systemowej – w celu tak oceny sposobów jego rozumienia i stopnia zastosowania w innych przepisach, zwłaszcza zawartych w innych niż prawo bankowe ustawach, jak też wykazania, iż tak właśnie nazywane formy aktywności nie mają uniwersalnego katalogu.

Dla pełnej charakterystyki czynności bankowych, określenia ich roli i znaczenia niezwykle użyteczne będą też wykładnie historyczna oraz prawno-porównawcza, ze szczególnym uwzględnieniem prawa Unii Europejskiej, a także prawa niemieckiego, austriackiego i prawa Federacji Rosyjskiej, przy czym wybór ten nie jest przypadkowy. Zdaniem ekspertów bowiem niemiecki system bankowy należy do najbardziej rozwiniętych, nowoczesnych i bezpiecznych oraz – podobnie jak austriacki – od dawna funkcjonuje w warunkach rynkowych i jest dostosowany do standardów europejskich. System bankowy Federacji Rosyjskiej zaś dopiero zdobywa doświadczenia rynkowe, wciąż kształtuje się w nowych realiach gospodarczych. Jeszcze do niedawna przecież państwo to – podobnie zresztą jak i polskie – urzeczywistniało założenia gospodarki socjalistycznej. Mimo to transformację ustrojową zrealizowało nieco inaczej – tak w aspekcie czasowym, jak i jakościowym. Co więcej, w Federacji Rosyjskiej na kształt i przebieg procesu przeobrażeń gospodarczych nie miały wpływu tak silne jak w Polsce dążenia integracyjne.

Precyzyjna identyfikacja czynności bankowych wymaga też wyodrębnienia i krótkiego omówienia poszczególnych etapów ich rozwoju. Na tej podstawie można, a nawet trzeba podjąć wysiłek zmierzający do ewentualnego potwierdzenia relacji między kategorią czynności bankowych (ich zakresem, sposobem pojmowania, rozwojem) a obowiązującym w danym miejscu i czasie systemem gospodarczym oraz – ogólniej – między rozwojem czynności bankowych a rozwojem gospodarczym. Warty określenia jest także wpływ, jaki na rozwój czynności bankowych ma ewolucja form (postaci) pieniądza. Rozważania w tym kierunku prowokuje bowiem fakt wyodrębnienia i systematycznego upowszechniania tzw. pieniądza elektronicznego.

Z uwagi na dokonujące się w bankowości europejskiej i światowej przeobrażenia, które polegają na przejmowaniu działalności typowo bankowej przez instytucje nieposiadające prawnego statusu banku i które znajdują prawne odzwierciedlenie także w regulacjach polskiego prawa bankowego – jego art. 5 – liberalizującego przecież zasadę monopolu bankowego na wykonywanie podstawowych czynności bankowych na rzecz innych niż banki jednostek organizacyjnych mocą odrębnych ustaw uprawnionych do ich wykonywania, celowe, a nawet konieczne jest zbadanie dwóch kwestii. Po pierwsze należy rozważyć szersze, nieograniczające się tylko i wyłącznie (jak wynika z treści art. 4 ust. 1 pkt 17 pr. bank.) do podmiotów z siedzibą za granicą Rzeczypospolitej Polskiej na terytorium jednego z państw członkowskich Unii Europejskiej zastosowanie – stanowiącego jurydyczne podsumowanie wskazanych wyżej przemian – pojęcia „instytucji kredytowej”. Po drugie zaś – z tych samych powodów – nieodzowne staje się podjęcie próby określenia dalszych perspektyw dla przyjętego w polskich regulacjach bankowych terminu „czynność bankowa”.

Pojęcie czynności bankowych nie jest jedynym stosowanym na oznaczenie przedmiotu działalności banku. Nauka ekonomii w zakresie tym lansuje bowiem własne nazewnictwo, obecnie cieszące się ogromną popularnością. W owym kanonie terminologicznym funkcjonują pojęcia operacji bankowych, produktu bankowego, a także pojęcie usługi – w tym finansowej – ostatnio zyskujące na znaczeniu również w prawie wspólnotowym. Okoliczność taka rodzi więc uzasadnioną potrzebę dokonania charakterystyki przypisywanych tym nazwom znaczeń i określenia ich relacji wobec prawnego pojęcia czynności bankowych.

W monografii zastosowana została jako wiodąca metoda dogmatycznej egzegezy tekstów prawnych, którą uzupełniono analizą historyczną oraz elementami prawno-porównawczymi.