Malinowski Andrzej, Błędy formalne w tekstach prawnych

Komunikacja pomiędzy prawodawcą i adresatem ma miejsce poprzez tekst prawny zamieszczany w oficjalnym organie promulgacyjnym. Mówiąc o tworzeniu tekstu prawnego, mamy na myśli sposoby wskazywania pożądanych zachowań adresatów tego tekstu oraz sposoby opisu tych zachowań w postaci zdań gramatycznych i tworzenia zbiorów tych zdań w postaci aktu prawotwórczego. Przygotowanie tekstu prawnego wymaga stosowania swoiście prawniczych i logiczno-językowych reguł konstrukcji wyrażeń przedstawiających normy postępowania. Poznanie tych reguł ułatwia konstrukcję tekstu o właściwej strukturze syntaktycznej, a zarazem tekstu spójnego, tekstu możliwie adekwatnie i jednoznacznie przekazującego informację o zakodowanych w nim normach postępowania. Odpowiednią jakość tekstu prawnego ma zapewniać zachowanie przez prawodawcę zasad techniki prawotwórczej.

Pojęcie zasad techniki prawotwórczej rozumiane jest szeroko i obejmuje nie tylko językowe i logiczne zasady formułowania wyrażeń tworzących tekst prawny, lecz także organizację różnego typu procedur postępowania z projektem aktu normatywnego. W ramach techniki prawotwórczej mieszczą się również niektóre bardzo szczegółowe wskazania dotyczące wysłowiania norm prawnych. Nie zapewniają one jednak w żadnej mierze słuszności i poprawności podjętych przez prawodawcę decyzji merytorycznych, umożliwiają wyłącznie poprawne metodologicznie przedstawienie reguły pożądanego postępowania adresata w sposób adekwatny do zamysłu prawodawcy. Pozwalają na tworzenie tekstów jasnych, jednoznacznych i zrozumiałych dla adresata. Technika prawotwórcza ułatwia przedstawienie merytorycznych decyzji podejmowanych przez prawodawcę w postaci właściwie skonstruowanego tekstu prawnego.

Zasady techniki legislacyjnej zostały przedstawione w formie rozporządzenia Prezesa Rady Ministrów z 20.06.2002 r. w sprawie „Zasad techniki prawodawczej” . „Zasady techniki prawodawczej” (ZTP) stanowią załącznik do tego rozporządzenia. Wśród regulacji zawartych w ZTP pewna ich część dotyczy zagadnień redakcyjnych i wyznacza standardy dla języka prawnego. Regulacje te wskazują sposoby tworzenia poprawnych aktów normatywnych i poprawnego systemu prawa.

Niedochowanie standardów wskazanych w ZTP może skutkować tylko wadliwością konstrukcyjną lub redakcyjną aktu normatywnego. Stosowanie zawartych w ZTP reguł poprawnościowych nie jest wymagane dla ważności czynności prawodawczej .

Zasadniczo tylko ZTP, akt normatywny o charakterze lex imperfecta, zawiera dyrektywy dotyczące redagowania tekstu prawnego.

W prawodawstwie, poza określonymi w ZTP, stosowane są również reguły poprawnościowe, które mają swoje źródło w stwierdzeniach formułowanych przez naukę i praktykę prawniczą na gruncie teorii i filozofii prawa, lingwistyki, a także w znacznym stopniu logiki.

Poprawne sporządzenie tekstu prawnego wymaga zatem uwzględnienia przez prawodawcę wielu dyrektyw poprawnościowych, w tym dyrektyw poprawności językowej właściwych dla wszystkich wyrażeń danego języka, poprawności pod względem logicznej struktury wypowiedzi, jak też szeregu dyrektyw specyficznych dla języka tekstów prawnych . Dyrektywy te mają na celu realizację norm językowych (tzw. norm języka prawnego), które powinien spełniać tekst prawny.

Na potrzeby niniejszej pracy niedochowanie przez wyrażenie tekstu prawnego normy języka prawnego określamy jako błąd formalny . W takim ujęciu błąd formalny jest rozumiany jako istotna niezgodność danego wyrażenia z określoną normą języka prawnego. Niezgodność taka występuje w sytuacji niespełnienia przez to wyrażenie któregoś z kryteriów poprawności, uznanych za ważkie z punktu widzenia realizacji określonej normy językowej. Poszczególnym kryteriom poprawności odpowiadają z kolei wyodrębnione własności tekstu prawnego, pod kątem których następuje analiza konkretnego wyrażenia mająca na celu jego ocenę jako spełniającego dane kryterium poprawności albo niespełniającego tego kryterium.

O formalnym błędzie legislacyjnym można mówić dopiero wtedy, gdy skonfrontuje się konkretną dyrektywę poprawnościową z jej realizacją w określonym tekście prawnym. W każdym przypadku należy w pierwszej kolejności przedstawić dyrektywę, a dopiero w następnej wskazać fragment lub fragmenty konkretnego tekstu prawnego, w którym nie została ona zrealizowana.

Błąd formalny odnosi się wyłącznie do formy tekstu prawnego i co do zasady nie dotyczy treści, stanowi jednak utrudnienie w wykładni. Pozostaje on również bez skutku dla ważności aktu. Powstaje najczęściej w wyniku niedbałości lub niewiedzy prawodawcy w odniesieniu do wspomnianych wyżej dyrektyw poprawnościowych.

Literatura dotycząca techniki prawotwórczej jest dosyć obszerna, obejmuje w pierwszym rzędzie szczegółowe i liczne komentarze do obowiązujących w tym zakresie regulacji prawnych (aktualnie do ZTP), jak i inne studia dotyczące zasad poprawnego redagowania tekstu prawnego, dotyczące pracy legislatora, prace naukowe rozważające własności języka prawnego i inne. Relewantne pozycje bibliograficzne odnoszą się do budowy aktu prawotwórczego, sposobów określenia tytułu, preambuły, układu i postanowień przepisów merytorycznych, przejściowych, dostosowujących, karnych i końcowych. Określają sposoby oznaczania przepisów i ich systematyzację, a także zasady budowy przepisów upoważniających, sposoby zmiany (nowelizacji) aktu, zasady opracowania tekstu jednolitego . Dużą przydatność mają również praktyczne publikacje Rządowego Centrum Legislacji, w szczególności szablony i instrukcje aktów czy „Dobre Praktyki Legislacyjne” (artykuły).

W związku z krytykowaną obecnie jakością prawa powstał pomysł napisania niewielkiej pracy wskazującej częste błędy popełniane przez prawodawcę przy formułowaniu tekstów prawnych – o ile to, co napisano dotychczas, wskazywało, jak być powinno, o tyle w niniejszej pracy położono nacisk na błędy w technice prawotwórczej popełnione przez prawodawcę i na wskazywanie istniejących nieprawidłowości. Przedmiotem badania jest wyłącznie strona poprawnościowa redagowania tekstów prawnych, stąd tytuł niniejszego opracowania: Formalne błędy legislacyjne w tekstach prawnych. Zarówno przywołane dyrektywy poprawnościowe, jak i podane przykłady błędów dotyczą polskich tekstów prawnych.

Zważywszy na wielość błędów redakcyjnych popełnianych przez polskiego prawodawcę, wybór przywołanych przykładów jest w znacznej mierze subiektywny i niewyczerpujący. Praca nie dotyczy też błędów językowych na poziomie języka ogólnego . Abstrahujemy przy tym całkowicie od strony merytorycznej decyzji prawodawcy ujętych w tekście prawnym, nie oceniamy ich w żaden sposób.

W pracy podjęto też próbę przedstawienia typologii bardzo zróżnicowanych , najczęstszych błędów popełnianych w polskich tekstach prawnych, aczkolwiek autor zdaje sobie sprawę z tego, że przedstawiony zbiór nie jest pełny i istnieją błędy nieujęte w opracowaniu. Zasadniczą ideą była edukacja poprzez wskazanie popełnianych błędów, zgodnie z maksymą bene facit, qui ex aliorum erroribus sibi exemplum sumit .

Autor wyraża nadzieję, że wiele z przedstawionych w niniejszym opracowaniu uwag i stwierdzeń wykaże swoją praktyczną przydatność przy redagowaniu tekstów prawnych.