Zalcewicz Anna, Bank spółdzielczy. Aspekty prawne tworzenia i funkcjonowania

Monografie
Opublikowano: Oficyna 2009
Rodzaj:  monografia
Autor monografii:

Bank spółdzielczy. Aspekty prawne tworzenia i funkcjonowania

Autor fragmentu:

Wstęp

Banki spółdzielcze są najliczniejszą grupą banków działających w Polsce, a ich obecność na rynku trwa nieprzerwanie od ponad stu pięćdziesięciu lat. W ciągu tego okresu zarówno same banki, jak i ich działalność, podlegały przeobrażeniom, determinowanym przez warunki rynkowe oraz regulacje prawne, ewoluując i zmieniając się z małych podmiotów nastawionych na kredytowanie własnych członków w banki o uniwersalnym charakterze i coraz częściej wykraczające swoją działalnością poza obszar lokalny.

Początki bankowości spółdzielczej w Polsce sięgają okresu, gdy Polska była pod zaborami. Wówczas to na tworzenie i funkcjonowanie tzw. spółdzielni kredytowych wpływ miały regulacje państw zaborców i dopiero w dwudziestoleciu międzywojennym uchwalono pierwsze polskie regulacje. Musiały one, siłą rzeczy, uwzględniać wykształcone w okresie zaborów formy i zasady prowadzenia działalności przez te spółdzielnie, a także istniejącą tradycję. Siła tej tradycji w polskim społeczeństwie była bowiem znaczna. Przejawiało się to nie tylko w owym okresie, ale także i później. Działalność szeroko pojmowanych spółdzielni kredytowych (w tym banków spółdzielczych) prowadzona była w okresie II wojny światowej, ale i po jej zakończeniu społeczeństwo nawiązywało do tej formy aktywności tworząc nowe spółdzielnie. Rozwój działalności banków spółdzielczych zakłóciła jednak zmiana ustroju, jaka dokonała się w latach pięćdziesiątych dwudziestego wieku. Idee spółdzielcze uległy wówczas wypaczeniom, a banki spółdzielcze przestały realizować własne, samodzielne zadania i cele, stając się wykonawcami planów i zadań określanych przez państwo. Okres ten nie sprzyjał także poczuciu odpowiedzialności i więzi społeczności lokalnych, co zawsze było fundamentem działalności spółdzielni.

Szansą na ponowny rozwój bankowości spółdzielczej stało się przejście z gospodarki centralnie sterowanej na gospodarkę rynkową. W pierwszym okresie zmiana warunków gospodarczych i ustrojowych spowodowała jednak poważne załamanie gospodarcze w całym sektorze banków spółdzielczych tak, że konieczna stała się ingerencja państwa. Do tego celu wykorzystane zostały instrumenty ekonomiczne (dofinansowanie sektora) i prawne. Stworzone zostały regulacje umożliwiające działania restrukturyzacyjne (także je wymuszające) w całym sektorze banków spółdzielczych. Wprowadzone rozwiązania prawne nie okazały się jednak trwałe. Złożyło się na to wiele czynników, z których za najistotniejsze można uznać narzucenie bankom spółdzielczym rozwiązań niedostosowanych do polskich warunków oraz niespełnienie oczekiwań członków ani organów banków spółdzielczych. Same regulacje wprowadzane były pośpiesznie i tworzone na wymiar ówczesnych potrzeb. Po kilku latach ich obowiązywania konieczna stała się zmiana przepisów. Uchwalona została obecnie obowiązująca ustawa o funkcjonowaniu banków spółdzielczych, ich zrzeszaniu się i bankach zrzeszających .

Banki spółdzielcze są więc od wielu lat trwałym elementem polskiego sektora bankowego, co dowodzi, że są podmiotami posiadającymi takie cechy, które sprawiają, że potrafią one funkcjonować w różnych warunkach społeczno-gospodarczych, a ich istnienie powinny uzasadniać nie tylko uwarunkowania historyczne, ale także potrzeby społeczne i gospodarcze. Analizując działalność banków spółdzielczych z punktu widzenia historycznego, można wyraźnie zauważyć, że zachodzące w sektorze banków spółdzielczych zmiany nie zawsze prowadziły do rozwoju banków spółdzielczych. Bywały okresy, w których znajdowały się one w głębokim kryzysie, a nawet traciły swoją samodzielność, stając się podmiotami zależnymi od państwa. Niezależnie jednak od momentu historycznego, w którym przyszło działać bankom spółdzielczym, czynnikami determinującymi możliwości ich rozwoju były zawsze warunki gospodarcze oraz prawne. O ile jednak czynniki gospodarcze były i są tymi, które wymykają się spod kontroli państwa, bowiem warunkują je różne procesy ekonomiczne, o tyle regulacje prawne powinny być przejawem określonej polityki państwa, stanowiąc o możliwościach podejmowania i prowadzenia określonej działalności. Aspekt prawny jest więc bardzo istotny dla tworzenia, a następnie funkcjonowania każdego podmiotu prowadzącego działalność gospodarczą, w tym także banków spółdzielczych. Należy przy tym mieć na uwadze, że dokonujące się zmiany w obszarze regulacji prawnych powinny być zawsze skorelowane z zachodzącymi procesami gospodarczymi. W związku z tym, prawodawca, wprowadzając nowe regulacje prawne lub też dokonując modyfikacji istniejących poprzez nowelizację aktów prawnych, nie może czynić tego w oderwaniu od procesów gospodarczych zachodzących w danym państwie, ale i na świecie.

W ostatnich dwudziestu latach, w zmieniających się warunkach ekonomicznych i ustrojowych w Polsce przeobrażenia banków spółdzielczych i całego sektora są szczególnie intensywne. Dodatkowo wpływ na dokonujące się zmiany mają procesy zachodzące na całym świecie. Przede wszystkim postępujący proces globalizacji oraz wprowadzanie nowych rozwiązań prawnych wynikających z faktu przystąpienia, a następnie przynależności Polski do Unii Europejskiej. Spowodowało to konieczność uwzględniania w procesie stanowienia jak i stosowania prawa, norm prawnych pochodzących spoza polskiego porządku prawnego, związanych z procesami harmonizacji czy nawet unifikacji regulacji prawnych. Pogłębiająca się integracja europejskiego jednolitego rynku finansowego, wymusza w coraz szerszym zakresie standaryzację rozwiązań prawnych, a regulacje wspólnotowe mają wpływ na kształtowanie się tych rozwiązań także w odniesieniu do banków spółdzielczych.

Zmieniające się uwarunkowania gospodarcze oraz prawne wymuszają podjęcie dyskusji na temat miejsca, jakie powinny zająć banki spółdzielcze w polskim sektorze bankowym. Dotychczas banki spółdzielcze postrzegane były jako banki lokalne, co wynikało z tradycji i uwarunkowań ekonomicznych, społeczno-gospodarczych, i in., przy czym pojęcie lokalny w przypadku banków spółdzielczych, powinno być rozpatrywane w dwóch znaczeniach. Bank spółdzielczy jako bank lokalny to z jednej strony bank miejscowy , ograniczony w swojej działalności do określonego terytorium działania, z drugiej zaś podmiot działający na rzecz lokalnego środowiska, świadczący usługi na rzecz osób zamieszkujących na obszarze jego działania i dostosowujący do ich potrzeb własne usługi. Obecnie prawodawca nie stanowi wprost o lokalnym charakterze banku spółdzielczego . Powstaje więc pytanie jakie miejsce aktualnie wyznacza prawodawca bankom spółdzielczym w sektorze bankowym. Jaką rolę mają pełnić banki spółdzielcze? Co więcej, na tle zachodzących zmian społecznych, gospodarczych etc., powstają kolejne pytania: czy prawodawca tworzy warunki prawne sprzyjające tworzeniu i funkcjonowaniu banku spółdzielczego, a tym samym wpływa w ten sposób na stosowne, odpowiadające jego zamierzeniom, przeobrażenia w całym sektorze? Czy obecnie regulacje prawne umożliwiają bankom spółdzielczym wypełnianie zadań tradycyjnie związanych z tą formą organizacyjnoprawną prowadzenia działalności? Niniejsza praca jest próbą analizy tych zagadnień.

Prezentując w niniejszej monografii zagadnienia związane z tworzeniem i funkcjonowaniem banków spółdzielczych, pojęcie funkcjonowanie potraktowano szeroko . Biorąc po uwagę rozumienie językowe , kontekst stosowania tego terminu w aktach prawnych oraz uwzględniając znaczenie przypisywane temu pojęciu w doktrynie , przyjęto, że pojęcie funkcjonowania w odniesieniu do banków spółdzielczych obejmuje szeroko pojęte działanie banku, rozumiane jako prowadzenie działalności przez bank, wykonywanie właściwych mu czynności w określonych warunkach prawnych, z uwzględnieniem pewnych współzależności czynników wewnętrznych i zewnętrznych wpływających na tę działalność. Oznacza to, że omawiając zagadnienia dotyczące funkcjonowania banku spółdzielczego dokonano analizy nie tylko sfery dopuszczalnej działalności gospodarczej, ale także innych aspektów tej działalności, jak gospodarka finansowa, nadzór i kontrola nad tą działalnością, łączenie i zrzeszanie, od momentu utworzenia do momentu zakończenia działalności przez bank. Takie kompleksowe podejście do tematu daje możliwość uchwycenia zakresu oddziaływania norm prawnych na cały sektor banków spółdzielczych przez pryzmat ich wpływu na rozwój pojedynczego banku spółdzielczego, a także pozwala odpowiedzieć na pytanie o miejsce banków spółdzielczych w sektorze bankowym. Natomiast przyjęta w niniejszym opracowaniu koncepcja pozwoliła w ograniczonym tylko zakresie omówić regulacje dotyczące banku spółdzielczego działającego jako spółdzielnia europejska, służąc bardziej ukazaniu specyfiki i odmienności regulacji oraz funkcjonowania takiego banku, w porównaniu z pozostałymi bankami spółdzielczymi niż wyczerpującemu omówieniu problematyki jego regulacji. Tematyka ta jest bowiem obszerna i powinna być przedmiotem odrębnego opracowania.

W toku prowadzonych rozważań wielokrotnie wskazuje się na istotny problem regulacji zagadnień związanych z tworzeniem i funkcjonowaniem banku spółdzielczego. Dla banków spółdzielczych zasadniczymi aktami regulującymi te zagadnienia są: ustawa o funkcjonowaniu banków spółdzielczych, ustawa - Prawo bankowe , ustawa - Prawo spółdzielcze . Ponad to, oprócz powyższych aktów prawnych, zastosowanie będą miały także przepisy innych ustaw, jak chociażby ustawy - Prawo upadłościowe i naprawcze , regulującej zasady zakończenia działalności banku w przypadku jego upadłości . Pomimo, że powoduje to trudności w stosowaniu prawa, a także często prowadzi do kolizji norm prawnych, rozwiązanie takie należy uznać za uzasadnione, jeśli tylko zachowane zostają zasady stanowienia prawa. Złożoność źródeł regulacji prawnych dotyczących tworzenia i funkcjonowania banków spółdzielczych wynika bowiem z faktu, że samo, szeroko pojęte prawo bankowe jest rozbudowane. Dodatkowo zachodzi zaś konieczność stosowania przepisów zawartych w aktach prawnych należących do innych gałęzi prawa. Za wadliwą natomiast należy uznać technikę legislacyjną, kiedy wbrew jej zasadom stanowiącym, że ustawa powinna wyczerpująco regulować daną dziedzinę spraw, nie pozostawiając poza zakresem swego unormowania istotnych fragmentów tej dziedziny, prawodawca tego nie czyni. W ustawie o funkcjonowaniu banków spółdzielczych zasadnicze elementy dotyczące tworzenia, działania, zrzeszania, gospodarki finansowej banku spółdzielczego ustawodawca normuje w kilku aktach prawnych, przy czym wbrew zawartości merytorycznej ustawy tytułuje ją w sposób sugerujący całościowe ich ujęcie. Wadą obecnych regulacji jest także ich niespójność i nieprecyzyjność. Jest to wynik braku kompleksowej regulacji wskazanych zagadnień, normowania omawianej dziedziny wieloma ustawami, a co za tym idzie "rozchodzenia się" założeń poczynionych podczas stanowienia poszczególnych ustaw po dokonywaniu ich kolejnych nowelizacji .

W przygotowanej monografii podjęto próbę przedstawienia, w sposób całościowy w kontekście prawnym, specyfiki działalności banków spółdzielczych poprzez prezentację regulacji prawnych odnoszących się do zasad tworzenia i funkcjonowania tych banków Samo zagadnienie funkcjonowania banków spółdzielczych ma charakter interdyscyplinarny i można je rozpatrywać z punktu widzenia ekonomicznego, społecznego, jak i właśnie prawnego. Rozważania zawarte w niniejszym opracowaniu ograniczono, jak zostało to wskazane, uwzględniając jedynie aspekt prawny tworzenia i funkcjonowania banku spółdzielczego.

W pracy uwzględniono stan prawny na dzień 1 sierpnia 2009 r.

Autor fragmentu:

RozdziałI
Geneza i rozwój banków spółdzielczych w Polsce do 2008 r.

1.1.Uwagi wprowadzające

Obecny kształt regulacji dotyczących tworzenia i funkcjonowania banku spółdzielczego jest wypadkową doświadczeń historycznych, dokonanych przemian wymuszonych prawami rynku oraz regulacji prawnych, określających zasady funkcjonowania tego sektora i poszczególnych banków spółdzielczych.

Poszukując początków bankowości spółdzielczej można odwołać się do okresu Średniowiecza, kiedy to powstawały pierwsze organizacje realizujące ideę samopomocy. Były to organizacje poprzedzające powstanie spółdzielni (organizacje przedspółdzielcze , określane także we współczesnej literaturze mianem "przedsiębiorstw społecznych" ). Realizowały one ideę samopomocy finansowej, a ich działalność skierowana była do różnych grup społecznych. Z upływem czasu, wraz ze zmieniającymi się warunkami społecznymi i gospodarczymi, idea ta była rozwijana. Powstawały nowe organizacje mające realizować to samo zadanie, lecz w doskonalszej formie. Nosiły one nazwy gildii kupieckich, gwarectw, maszoperii rybackich, banków...

Pełna treść dostępna po zalogowaniu do LEX