Kurosz Krzysztof, Artystyczne wykonanie utworu. Prawa osobiste i majątkowe aktorów, muzyków i innych wykonawców

Artyści wykonawcy to zazwyczaj osoby występujące przed publicznością celem prezentacji utworu. Znaczenie sfery wykonawstwa jest różne w zależności od rodzaju wypowiedzi artystycznej. W przypadku literatury, malarstwa i rzeźbiarstwa dzieła poznawane są z reguły bez pośrednictwa innych osób, jedynie za pomocą bezpośredniego obcowania z utworem. Z muzyką jest już inaczej. Jak to ujmuje R. Arnold, „większość osób nie jest w stanie przeczytać muzyki” i dopiero wykonanie utworu muzycznego jest w stanie przybliżyć publiczności jego walory estetyczne. Dla szczególnego rodzaju dzieła, jakim jest film, ów związek „tego co jest wykonywane”, z tym, co „jest rezultatem wykonania”, jest jeszcze silniejszy. Udział aktorów jest bowiem warunkiem koniecznym powstania i trwania większości dzieł filmowych.

W dziedzinie sztuki sfera wykonawstwa ma zatem istotne znaczenie tam, gdzie pojawia się potrzeba pośredniczenia między twórcą utworu a publicznością. Interpretacja spaja w całość relacje autora i odbiorców dzieł sztuki. O sile jej oddziaływania świadczą również obiektywne wskaźniki ekonomiczne. Jak wynika z raportu przygotowanego w 2013 r. na zamówienie Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, cena produktów muzycznych (plików z muzyką), jaką płacą konsumenci, w około 60% składa się z wynagrodzenia należnego producentom i artystom wykonawcom, a jedynie w 10% z wynagrodzenia twórców muzyki i słów .

Mimo to artyści wykonawcy długo oczekiwali na ustawowe udzielenie ochrony ich twórczości. Jedną z przyczyn tego stanu rzeczy była trudność w zdefiniowaniu na gruncie prawa pojęcia „wykonanie utworu”. W szczególności w prawie sporne było, czy efekt starań wykonawcy może być objęty tą samą konstrukcją teoretyczną co utwór autorski. Skierowanie ochrony artystycznych wykonań na grunt praw pokrewnych niewiele w tym zakresie wyjaśniało.

Kłopoty definicyjne wynikają z przedmiotu regulacji. Albowiem w szczególny sposób łączy się on z trudno uchwytnymi dla porządku prawnego pojęciami, takimi jak: sztuka, artyzm, działalność artystyczna, estetyka. Z uwagi na różnorodność dziedzin sztuki zbudowanie klasycznej definicji pojęcia „artystyczne wykonanie” opartej na wykładni literalnej tekstu ustawy wydaje się praktycznie niemożliwe. „Artystyczne wykonanie” jawi się raczej jako szczególny stan faktyczny rodzący określone prawo podmiotowe. W niniejszej pracy rozważania związane z estetyką i teorią sztuki służą jedynie jako punkt wyjścia i uzasadnienie dla szczegółowych, praktycznych wniosków. Zadaniem publikacji jest wykazanie, że ocena kontekstowa i całościowa zachowania osoby interpretującej utwór, mówiąc inaczej ocena prowadząca do ustalenia, że mamy (lub też nie mamy) do czynienia z artystycznym wykonaniem, może być przeprowadzona w toku procesu stosowania prawa za pomocą narzędzi dostępnych każdemu prawnikowi. Ustawodawca nie stawia sędziego w roli arbitra elegancji wydającego wyroki w zależności od własnych upodobań estetycznych.

Tym niemniej przy analizie interesującego nas zagadnienia nie da się uciec od ocen wartościujących. Rzecz jednak tkwi w tym, by ująć je w karby praktycznego stosowania prawa. O ile bowiem opisanie konstrukcji utworu autorskiego sensu stricto jest co do zasady możliwe w oderwaniu od estetyki, a szerzej od teoretycznych problemów związanych ze sztuką i kulturą jako jedną z dziedzin aktywności człowieka, o tyle w przypadku artystycznego wykonania sam tekst ustawy po prostu nie pozwala na zaniechanie tego typu ocen. W konsekwencji wykładnia pojęcia „artystyczny charakter wykonania” nastręcza wiele trudności. Jako przykład skomplikowania omawianej kwestii niech posłuży choćby dyskusja tocząca się na łamach prasy popularnej w 2008 r., a dotycząca praw autorskich do kazań i homilii wygłaszanych przez księży. Nie budziło wątpliwości, że należy traktować je jako szczególnego rodzaju formy literackie podlegające ochronie z wszystkimi tego konsekwencjami, jak np. zakaz plagiatu. Już jednak pytanie, czy wygłoszenie kazania (utworu) podczas mszy św. może skutkować powstaniem innego przedmiotu ochrony, a mianowicie tzw. artystycznego wykonania, mogła budzić i budzi zdziwienie. Intuicyjna i wstępna ocena prowadzi do wniosku, że w przedstawionej sytuacji nie znajdują zastosowania przepisy regulujące artystyczne wykonanie, ponieważ religia należy do zupełnie innej i specyficznej sfery aktywności człowieka, w której nie ma miejsca na kwestie związane z wykonawstwem utworu. Z drugiej jednak strony - jak wiadomo, uznanie odrębności sfery religijnej i kulturowej nie przeszkodziło i nie przeszkadza w traktowaniu kazań jako utworów autorskich. Podobne zagadnienia występują również na tle bardziej prozaicznych kwestii, kiedy to np. sąd rozstrzygający konkretną sprawę zmuszony jest ocenić zarzut braku artystycznego charakteru wykonania partii określonego instrumentu muzycznego, stanowiącego jedynie podkład głównej linii melodycznej.

Przy formułowaniu wniosków nie można również zapominać i o tym, że pozycja i status wykonawców są i były zmienne nie tylko w zakresie prawa, lecz także w życiu społecznym i kulturowym. Niewątpliwie tendencja do udzielania coraz szerszej ochrony wykonawcom występuje wówczas, gdy wzrastają możliwości ekonomicznej eksploatacji świadczenia wykonawcy i gdy rośnie ekonomiczna i społeczna rola artystów wykonawców w społeczeństwie .

Szczególne cechy artystycznego wykonania powodują, że prawa osobiste i majątkowe interpretatorów przedstawiają się w innym świetle niż prawa twórców. W szczególności np. trudno mówić o zakazie plagiatu w znaczeniu takim, jakie przyjmuje doktryna w wypadku autorów dzieł. Specyfika działalności artystycznej wykonawców wpływa również na prawo do integralności wykonania.

Z opracowania świadomie zostały wyłączone zagadnienia szczególne, związane z ochroną prawnokarną oraz z rolą organizacji zbiorowego zarządzania prawami pokrewnymi. Przepisy karne ustawy z 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (tekst jedn. Dz. U. z 2006 r. Nr 90, poz. 631 ze zm.) odsyłają do pojęć z części cywilistycznej ustawy. Z kolei rola organizacji zbiorowego zarządzania prawami autorskimi i pokrewnymi jest niewątpliwie znacząca we współczesnym świecie. Bez ich udziału trudno wyobrazić sobie sprawnie działający rynek dóbr kultury. Jednakże w działalności tych organizacji nie pojawiają się żadne szczególne trudności i problemy związane z tym, że chodzi o artystów wykonawców. Dokładne omówienie tych zagadnień przekraczałoby zatem ramy opracowania, przedstawienie zaś tylko w zarysie nie dałoby zadowalających rezultatów badawczych.

Niniejsza monografia stanowi zmodyfikowaną wersję rozprawy doktorskiej zatytułowanej Artystyczne wykonanie i granice jego ochrony, nagrodzonej w grudniu 2012 r. przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego w X edycji Konkursu na najlepszą rozprawę habilitacyjną i doktorską oraz pracę magisterską lub studencką na temat własności intelektualnej ogłoszonego przez Urząd Patentowy Rzeczypospolitej Polskiej.

***

Autor pragnie wyrazić szczególną wdzięczność Pani Profesor dr hab. Birucie Lewaszkiewicz-Petrykowskiej (Uniwersytet Łódzki), będącej promotorem pracy doktorskiej, za liczne rozmowy, wszechstronną pomoc, opiekę naukową i wsparcie.

Serdeczne podziękowania kieruje także do recenzentów - Pani Profesor dr hab. Elżbiety Traple (Uniwersytet Jagielloński) oraz Pana Profesora dr. hab. Jana Błeszyńskiego (Uniwersytet Warszawski) za ich cenne uwagi.