Dąbrowska-Kardas Małgorzata, Analiza dyrektywalna przepisów części ogólnej kodeksu karnego

Tytuł przedłożonej rozprawy doktorskiej prima facie wskazywać może przede wszystkim na związki przeprowadzonej w niej analizy z ogólną teorią prawa, dla której przepisy prawa karnego stanowią jedynie egzemplifikację. Zarówno praktyk, jak i teoretyk prawa karnego, poruszający się na co dzień w sferze sformalizowanych analiz dogmatycznych, co do zasady nie zadaje sobie pytania o dyrektywalny charakter lub też status przepisów stanowiących przedmiot podejmowanych czynności interpretacyjnych. Wedle powszechnego mniemania ustalenie tego statusu stanowić może co najwyżej interesujący, teoretyczny ozdobnik, który jednak pozostaje bez związku z procesem odkodowywania treści przepisów prawnokarnych, dla którego podstawowe znaczenie mają opracowane w teorii prawa konstrukcje dogmatyczne oraz praktyka orzecznicza.

Jednak nieco bardziej uważne przyjrzenie się istocie toczonych w piśmiennictwie sporów, mających swoje odzwierciedlenie w orzecznictwie sądowym, pozwala zauważyć, że zarówno praktyka orzecznicza, jak i wyrafinowane konstrukcje teoretyczne w wielu przypadkach nie ułatwiają jednoznacznego wyjaśnienia pewnych zagadnień konstrukcyjnych czy też problemów interpretacyjnych. Mimo iż polska dogmatyka prawa karnego przez lata nie wykazywała większego zainteresowania ustaleniami wynikającymi z analiz teoretycznoprawnych, od pewnego czasu w piśmiennictwie wskazuje się, że w sporach dogmatycznych, gdy żadne z prezentowanych w karnistyce stanowisk nie pozwala na jednoznaczne rozstrzygnięcie, pomocne może być odwołanie się do ustaleń z zakresu teorii prawa czy też analiz językowych. Powoływanie się w pracach dogmatycznych na konkretne koncepcje teoretycznoprawne jest przy tym często niepoprzedzone szerszą analizą i ma swoiście intrumentalny charakter.

Od początku lat 90. w polskiej dogmatyce prawa karnego wyraźnie zaznaczył się, zapoczątkowany pracami prof. A. Zolla, nurt rozważań nad istotą i treścią normy prawnokarnej. Jednocześnie związane z tą częścią dogmatyki analizy, opierając się na powszechnie przyjmowanym obecnie w prawoznawstwie rozróżnieniu przepisu i normy prawnej, ograniczają się do wyraźnego lub dorozumianego przyjęcia, że w obszarze prawa karnego istotne są dwie struktury normatywne, pozostające ze sobą w specyficznym związku funkcjonalnym: norma sankcjonowana i sankcjonująca. Zarazem jednak nie w każdym przypadku stanowiący przedmiot czynności interpretacyjnych przepis pozwala na powiązanie go z normą sankcjonowaną lub sankcjonującą. W zasadzie większość przepisów części ogólnej kodeksu karnego z płaszczyzną bezprawności (norma sankcjonowana) nie jest związana w ogóle, zaś z płaszczyzną karalności (norma sankcjonująca) związana jest pośrednio. W takim przypadku karnista porzuca analizy prowadzone na płaszczyźnie norm i powraca do klasycznej metody dogmatycznej, a czasami, gdy i ta nie w pełni może być adekwatna, wykorzystuje analizy odwołujące się do intuicji karnistycznych, ogólnych założeń filozoficznych lub aksjologicznych, preferencji ustawodawcy itp. Tak ukierunkowane analizy z zasady mają jednak mocno zsubiektywizowany charakter, zaś podnoszona argumentacja częstokroć pozbawiona jest elementów intersubiektywnych, opartych na kryteriach pozwalających obiektywizować i racjonalizować uzyskane wyniki interpretacyjne.

Okazuje się zatem, że istnieje pewna kategoria przepisów kodeksu karnego pozbawionych wyraźnego charakteru, niepowiązywalnych wprost z dwoma zasadniczymi strukturami normatywnymi w prawie karnym, których wykładnia nastręcza trudności, stanowiąc zarazem źródło poważnych kontrowersji teoretycznych. Owe trudności zdają się wynikać m.in. właśnie z nieokreślonego statusu tych przepisów, który utrudnia przesądzenie o ich funkcji. W nowszych pracach z zakresu dogmatyki prawa karnego w rozważaniach dotyczących najbardziej spornych kwestii dogmatycznych wskazuje się, że elementem pomocnym przy uzasadnieniu jednego z proponowanych rozwiązań może być wskazanie na status przepisu, w którym zakodowana jest dana instytucja karnistyczna. W ten sposób odczytywanie dogmatycznego sensu określonych regulacji oparte jest lub wspierane wskazaniem na charakter przepisu prawa karnego. Wskazania te dotyczą jednak tylko jednostkowych przypadków i w zasadzie ograniczają się do akcentowania znaczenia danego przepisu albo dla interpretacji normy sankcjonowanej, albo normy sankcjonującej. W pewnych bardzo wyjątkowych wypadkach wskazuje się, że określone przepisy prawa karnego mają charakter ustawowych dyrektyw interpretacyjnych.

Wszystko to prowadzi do wniosku, że warto pokusić się o próbę nieco inaczej zorientowanej analizy. Od uwag poświęconych charakterowi niektórych przepisów, które czynione są na marginesie rozważań dogmatycznych i z natury rzeczy pozbawione są szerszego uzasadnienia teoretycznego, bardziej przydatna może się okazać próba przedstawienia możliwych klasyfikacji przepisów prawa karnego z punktu widzenia ich roli i znaczenia dla odkodowania podstawowych norm tej dziedziny prawa. Ponieważ z dotychczasowych analiz dogmatycznych wzbogacanych elementami teoretycznoprawnymi wynika, że nie każdy przepis wyraża normę sankcjonowaną lub sankcjonującą, w pierwszej kolejności zasadne wydaje się przedstawienie możliwego spektrum charakterystyki przepisów prawnych. Tak postrzegana charakterystyka odnosi się do statusu dyrektywalnego przepisów, który obejmuje znacznie szerszą kategorię niż status normatywny. Ta perspektywa sprawia, iż praca, mimo wyraźnych związków z ogólną teorią prawa, wpisuje się w nurt prowadzonych od początku lat 90. w Katedrze Prawa Karnego UJ badań nad istotą i treścią normy prawnokarnej, których punktem wyjścia jest interpretowanie regulacji prawa karnego jako zespołu złożonych struktur normatywnych .

Podjęcie tak zakreślonej analizy zdaje się znajdować uzasadnienie nie tylko we wskazanym wyżej charakterze wypowiedzi dogmatyków prawa karnego na temat statusu interpretowanych przepisów, lecz przede wszystkim w tym, że w piśmiennictwie teoretycznoprawnym prezentowane są różnorodne koncepcje klasyfikacji przepisów, podziału i struktury norm i dyrektyw oraz modeli interpretacyjnych. Próba bliższego rozeznania się w gąszczu koncepcji teoretycznoprawnych wymaga długotrwałej analizy. Pomijając odmienność zakresową rozważań z zakresu ogólnej teorii prawa i dogmatyki prawa karnego, wskazać należy, że niejednokrotnie dogmatyk odwołujący się do ustaleń współczesnej teorii prawa staje przed koniecznością wyboru jednej z koncepcji, uzasadnianego także tym, że niektóre ujęcia teoretyczne zdają się co najmniej prima facie wykluczać możliwość powiązania ich z innymi koncepcjami. Dla dogmatyka prawa karnego, oprócz przedstawienia analizy odnoszącej się do przepisów prawa karnego, przydatne okazać się może także zestawienie i uporządkowanie koncepcji teoretycznych, zawierające bliższą charakterystykę najistotniejszych ich elementów oraz określenie zakresu możliwych aplikacji tych koncepcji na gruncie prawa karnego. Niektóre z koncepcji teoretycznoprawnych prezentowane były bowiem w teorii prawa w odniesieniu do innych niż prawo karne działów prawa, np. prawa konstytucyjnego, i nigdy wcześniej nie były wykorzystywane w analizach karnistycznych. Inne, mające z założenia uniwersalny charakter, stworzone zostały w systemie tak dalece różniącym się od systemu kontynentalnego, że ich recepcja na grunt rozważań dogmatycznych dotyczących systemu prawa stanowionego wydawać się może co najmniej utrudniona, o ile w ogóle możliwa. Zarazem już pobieżna analiza tych koncepcji wskazuje, że przynajmniej w pewnym zakresie ich aplikacja w rozważaniach dogmatycznych może okazać się bardzo owocna, zwłaszcza w zakresie poszukiwania podstaw argumentacyjnych uzasadniających określone wybory interpretacyjne.

Takie zakreślenie programu badawczego przesądza tym samym, że zakresem rozważań objęte być muszą zagadnienia związane z charakterystyką języka tekstów prawnych, dyrektyw i norm dekodowanych z przepisów, wreszcie - z charakterystyką samych przepisów. Praca stanowi zatem próbę teoretycznego opisu przepisów części ogólnej kodeksu karnego, odwołującego się do prezentowanych w piśmiennictwie teoretycznoprawnym podziałów norm, ich bliższej charakterystyki, wewnętrznej struktury, elementów treściowych, ewentualnych powiązań funkcjonalnych. Oczywistym uzupełnieniem kontekstu prowadzonej analizy są rozważania poświęcone prezentowanej w piśmiennictwie teoretycznoprawnym charakterystyce języka tekstów prawnych oraz procedurom kodowania norm w przepisach, wykorzystywanym na etapie stanowienia prawa.

Praca ma zatem w części metodologiczny charakter, odnoszący się przede wszystkim do sposobów interpretacji tekstu prawnego i przekładu przepisów na normy postępowania, a jej podstawowym celem jest analiza dyrektywalna przepisów prawnokarnych, w szczególności przepisów części ogólnej kodeksu karnego. Pojęcie analizy rozumiane jest przy tym szeroko, jako wszelkie czynności wyjaśniające i porządkujące, bez odwoływania się do jednej, konkretnej metody badawczej.

Trzeba w tym miejscu zaznaczyć, że mimo wyraźnego akcentowania w polskiej nauce teorii prawa tzw. wielopłaszczyznowej koncepcji badań , wydaje się, iż w rozważaniach prawniczych podstawowe narzędzie metodologiczne wciąż stanowią metody logiczno-językowe. Najprawdopodobniej wynika to z faktu, iż płaszczyzna logiczno-językowa skupia w sobie zarówno badania nad prawem jako systemem językowym, jak i językowe aspekty praktyki prawniczej. Obejmuje zatem takie zagadnienia jak znaczenie wyrażeń językowych, metodologiczna charakterystyka prawoznawstwa, uzasadnianie decyzji w procesach stosowania prawa, ogólne właściwości systemów prawnych, struktura normy prawnej . Ta zaś problematyka znajduje się przecież zarazem w centrum zainteresowania dogmatyki prawa. Dlatego w niniejszej pracy właśnie takie podejście metodologiczne będzie wyraźnie dominowało.

Zasadniczym założeniem pracy jest uporządkowanie problematyki struktur normatywnych zakodowanych w przepisach, przede wszystkim zaś próba przełamania dominującego w polskiej dogmatyce prawa karnego ujmowania tej problematyki, prowadząca do uzasadnienia twierdzenia, iż z przepisów prawa karnego odczytać można nie tylko normy prawne (sankcjonowaną i sankcjonującą), lecz także inne struktury dyrektywalne, których uwzględnienie jest dla właściwego odczytania tych przepisów niezbędne.

W świetle tak zakreślonego celu analizy w obrębie charakterystyki norm istotne jest wskazanie, że przepisy prawa karnego są źródłem dekodowania nie tylko norm merytorycznych, lecz także podstawą dekodowania normy kompetencyjnej, oraz określenie roli tej struktury normatywnej w sferze uzupełnienia treści zarówno normy sankcjonującej, jak i sankcjonowanej. W zakresie analizy dotyczącej opisu norm merytorycznych w pracy podejmowana jest próba uzasadnienia tezy, że obie te normy, tj. sankcjonująca i sankcjonowana, mają swe źródło w przepisach prawnokarnych, oraz wyjaśnienia, w jaki sposób normy te są w przepisach prawa karnego zakodowane oraz wzajemnie powiązane.

Już w tym miejscu, charakteryzując zakres rozważań przedmiotowych prowadzonych w dalszej części pracy, należy podkreślić, że analiza dyrektywalna przepisów części ogólnej nie może być prowadzona w oderwaniu od charakterystyki przepisów części szczególnej, bowiem - zwłaszcza gdy chodzi o normy prawne - ich zasadniczym źródłem są właśnie przepisy części szczególnej. Stąd też przy okazji charakterystyki przepisów prawnych (rozdział II) oraz zakodowanych w nich struktur dyrektywalnych (rozdział III) nie sposób było pominąć te przepisy, które zgodnie z poglądem wyrażonym w niniejszej pracy kodują zasadnicze zręby wzorców postępowania skierowanych z jednej strony do obywatela (norma sankcjonowana), z drugiej zaś do organów postępowania karnego (norma sankcjonująca), i które pozwalają odczytać strukturę normatywną treściowo i funkcjonalnie łączącą obie wymienione wyżej normy merytoryczne, a więc normę kompetencyjną.

Przedstawione wyżej założenia rzutują na strukturę opracowania, która zostanie poniżej pokrótce omówiona.

W rozdziale pierwszym przedmiotem analizy uczyniono język tekstów prawnych, z uwzględnieniem jego charakterystyki syntaktycznej, semantycznej i składniowej. Ta część pracy z jednej strony zawiera przegląd stanowisk prezentowanych w piśmiennictwie teoretycznoprawnym w tym zakresie, próbę oceny przydatności i możliwości ich aplikacji w procesie wykładni przepisów prawa karnego, z drugiej zaś - charakterystykę języka prawnego przepisów części ogólnej kodeksu karnego.

Rozdział ten poświęcony jest wyjaśnieniu charakteru języków związanych z prawem i podkreśla jednocześnie wagę oraz znaczenie świadomości charakterystyki tych języków dla zrozumienia treści normatywnej przepisów prawnych. W dogmatyce prawa karnego występuje pełno sporów dotyczących definiowania poszczególnych konstruktów czy instytucji prawnokarnych, począwszy od norm prawnokarnych, poprzez pojęcia takie jak "czyn", "bezprawność" czy "wina". Zakończenie tych sporów, a więc udzielenie odpowiedzi na pytanie o kształt tych konstruktów jurydycznych, uzależnione jest od tego, co uznamy za istotę danego pojęcia. Ich cechy istotne nie podlegają jednak badaniu empirycznemu. Przeciwnie, w naukach prawnych zgoła wszystko uzależnione jest od konwencji językowej. Konwencje nie są zaś ani prawdziwe, ani fałszywe, ponieważ niczego nie opisują, lecz ustalają znaczenie słów. Spór, jak się podkreśla, może tu dotyczyć jedynie użyteczności i funkcjonalności określonej konwencji .

Trzeba podkreślić w tym miejscu, iż punkt wyjścia dla badania jakiegokolwiek pojęcia zakorzenionego w ustawie stanowić musi analiza tego, co ono znaczy w tekście prawnym. Dla prawników nie istnieje bowiem istota jakiegoś pojęcia oderwana od tekstu prawnego. Jednocześnie zaś wzgląd na zasadę praworządności wymaga zgodności tez dogmatyki prawa z materiałem normatywnym, co musi znaleźć wyraz w zgodności terminologicznej twierdzeń dogmatyki z tekstami ustaw.

Przystępując do analizy jakiegokolwiek tekstu prawnego, nie sposób utracić z pola widzenia tego, że w naukach prawnych język współtworzy istotę badanych zjawisk, kreuje pewne normatywne stany rzeczy. Nie jest to zarazem jedyna rola języka prawnego w stosunku do otaczającej rzeczywistości. Uwzględnienie bowiem całego socjolingwistycznego kontekstu tego języka pozwala odtworzyć istotne dla prawnika sposoby myślenia o otaczającym nas świecie, np. określone doktryny czy instytucje dogmatyczne. Czynności interpretacyjne nie mogą zatem ograniczyć się do samego odtworzenia norm prawnych z przepisów; prawdopodobnie zresztą bez rozpoznania pewnych właściwości otaczającej nas rzeczywistości, którą odzwierciedla język tekstów prawnych, rekonstrukcja ta, a więc odtworzenie kreatywnej roli języka, nie byłaby możliwa .

Stąd też świadomość cech języka tekstów prawnych, jego lingwistycznej specyfiki, a także stosowanych przez ustawodawcę technik kodowania określonych pojęć w tekstach prawnych stanowić może interesujący punkt wyjścia dla dogłębnej analizy dogmatycznej czy teoretycznej w prawie.

Drugi rozdział stanowi natomiast odniesienie do tego, co w sposób oczywisty stanowić musi punkt wyjścia dla analizy dyrektywalnej, a mianowicie charakterystyki przepisów prawnych. Fakt bowiem, że stawia się tezę o różnych typach wyrażeń dyrektywalnych, musi znaleźć uzasadnienie w opisaniu również różnych typów przepisów. Z kolei ich adekwatna charakterystyka oczyszcza od razu przedpole dla rozstrzygania szeregu kwestii normatywnych.

Zasadniczą część niniejszej pracy, której treść odzwierciedla jej tytuł, stanowi rozdział III. Zawiera on charakterystykę wyrażeń dyrektywalnych zakodowanych w przepisach prawnokarnych, ze szczególnym uwzględnieniem przepisów części ogólnej kodeksu karnego.

Rozdział ten stanowi próbę uzasadnienia twierdzenia, że w przepisach prawnokarnych oprócz zasadniczych norm postępowania zakodowane są również wyrażenia o zgoła innym charakterze, bez których odkodowanie w pełni jasnych norm byłoby bardzo trudne, o ile w ogóle możliwe. Dzieje się tak dlatego, że wykładnia prawnicza, zarówno teoretyczna, jak i praktyczna, bardzo rzadko skoncentrowana jest na pojedynczym przepisie i najczęściej dotyczy całego szeregu przepisów skupionych nierzadko w różnych aktach normatywnych. Związane jest to z jednej strony z technikami legislacyjnymi wykorzystywanymi przez ustawodawcę, takimi jak kondensacja i rozczłonkowanie tekstu prawnego, które sprawiają, że różne elementy norm zakodowane są w różnych przepisach, czy też elementy wielu norm zakodowane są w jednym przepisie, z drugiej zaś - z ich instytucjonalnym kontekstem. Z całą pewnością interpretacja prawnicza czyniona czy to na użytek teoretyczny, czy praktyczny, nastawiona jest raczej na analizę przepisów pod kątem tego, jaką instytucję prawną one współtworzą. Adekwatne odczytanie treści konkretnego przepisu jest bowiem praktycznie niemożliwe bez świadomości kontekstu instytucjonalnego, w którym przepis ten funkcjonuje. Z kolei nie wszystkie przepisy współtworzące określone instytucje prawne kodują normy postępowania. Cały ich szereg zawiera w swej treści tzw. reguły sensu, a więc swoiste wyrażenia dyrektywalne definiowane bądź jako nakaz określonego rozumienia pojęć językowych, bądź jako tzw. reguły konstytutywne współtworzące czynności konwencjonalne. Przepisy zawierające te reguły to tzw. przepisy uadekwatniające wyjaśniająco, stanowiące specyficzne reguły interpretacyjne bądź dla określonych wyrażeń, bądź dla określonych czynności.

Reguły sensu mają szczególne znaczenie dla charakterystyki przepisów części ogólnej, albowiem to właśnie ta część ustawy karnej ma charakter szczególnie konwencjonalny i instytucjonalny. Mają też istotne znaczenie dla charakterystyki norm prawnokarnych, a mianowicie normy sankcjonującej i normy kompetencyjnej. Okazuje się bowiem, że jakkolwiek wszystkie normy prawnokarne pozostają w ścisłym funkcjonalnym związku, to jednak te dwie ostatnie normy zasadniczo różnią się od normy sankcjonowanej. O ile bowiem przedmiotem tej normy, będącej stosunkowo prostą normą postępowania, jest zawsze określone zachowanie naturalne, o tyle przedmiotem norm sankcjonującej i kompetencyjnej jest zawsze zachowanie konwencjonalne, a więc nieistniejące poza systemem reguł je tworzących. I tak np. nie ma mowy o stanie wyższej konieczności, usiłowaniu nieudolnym, warunkowym umorzeniu postępowania czy wymiarze kary pozbawienia wolności bez całego systemu reguł tworzących konwencje, w których te pojęcia funkcjonują, i norm regulujących poszczególne czynności na nie się składające. Innymi słowy, wspomniane stany rzeczy mogą zaistnieć tylko na gruncie kodeksu karnego (i kodeksu postępowania karnego).

Ta dystynkcja wydaje się kluczowa dla pełnej charakterystyki norm prawnokarnych, która stanowi istotną część rozdziału III. Określenie normy sankcjonowanej jako normy regulatywnej, a więc normy, której przedmiotem są zachowania istniejące niezależnie od ich unormowania, pozwala na oddanie całej jej specyfiki i jednocześnie prowadzi do wniosku, że norma ta również jest, obok normy sankcjonującej, normą prawnokarną, której źródła należy poszukiwać w przepisach prawnokarnych, nie ma bowiem poza systemem prawa karnego przepisów, które mogłyby stanowić źródło dla rekonstrukcji takiej normy.

Z kolei określenie normy sankcjonującej jako normy o charakterze konwencjonalnym, to znaczy normy, której przedmiotem nie jest zwykłe zachowanie psychofizyczne, ale czynność konwencjonalna, oddaje w pełni charakter tej normy, intuicyjnie przecież odmiennej i bardziej skomplikowanej od normy sankcjonowanej. Konstytutywny charakter tej normy powoduje, że z konieczności jest ona powiązana z szeregiem reguł konstytutywnych konstruujących czynność konwencjonalną będącą przedmiotem tej normy. Bez tych reguł odczytanie treści normy sankcjonującej jest po prostu niemożliwe.

W pracy tej prezentowana jest teza, że charakterystyka normatywna przepisów prawnokarnych nie ogranicza się do zdekodowania tych dwu wspomnianych powyżej norm, lecz staje się zupełna dopiero przy odczytaniu z nich trzeciej pełnokształtnej normy, a mianowicie normy kompetencyjnej. Także ta norma ma charakter konstytutywny, przy czym o ile dla normy sankcjonującej czynność konwencjonalna jest przedmiotem zakresu normowania, o tyle dla normy kompetencyjnej stanowi ona przedmiot zakresu zastosowania.

W konsekwencji typologia norm prawnokarnych przyjęta na potrzeby rozważań zawartych w niniejszej pracy, skonstruowana w oparciu o ich najbardziej istotne cechy, obejmuje trzy struktury normatywne: normę sankcjonowaną, normę sankcjonującą i normę kompetencyjną.

Norma sankcjonowana to nakaz określonego zachowania się skierowany do obywatela. Struktura tej normy jest stosunkowo prosta ze względu na jej regulatywny charakter - przedmiotem normowania jest określone zachowanie naturalne, brak więc w niej elementu konstytutywności, który czyni pozostałe dwie normy strukturami bardziej skomplikowanymi.

Norma sankcjonująca to powinność, której adresatem jest organ postępowania karnego. Dla tej normy, jak się wydaje, najważniejszy jest zakres zastosowania, jest on bowiem uściśleniem zachowania stanowiącego przedmiot zakazu/nakazu normy sankcjonowanej i zarazem poprzez określenie wzorca, który stanowi typ czynu zabronionego, charakteryzuje warunki karalności tegoż zachowania. Siłą rzeczy jest on znacznie bardziej skomplikowany od zakresu normowania normy sankcjonowanej, wzbogacony jest bowiem o szereg elementów konstytutywnych związanych z regułami sensu określającymi, obok wzorca karalności, takie elementy instytucjonalne jak karygodność czy zawinienie, a więc z kolei elementy instytucji, jaką jest przestępstwo. Natomiast zakres normowania normy sankcjonującej to nakaz dokonania, w przypadku zaktualizowania się tej normy, pełnej ewaluacji zachowania z punktu widzenia określonych na poszczególnych płaszczyznach wewnętrznej struktury przestępstwa przesłanek, realizowanej w ramach czynności konwencjonalnej prowadzącej do wydania przez organ procesowy określonej decyzji (niekoniecznie przyjmującej postać wymiaru kary, bowiem może to być decyzja w przedmiocie umorzenia czy też warunkowego umorzenia postępowania). Ponieważ treścią tego nakazu nie jest zwykła czynność psychofizyczna, ale skomplikowana czynność konwencjonalna, konieczne jest ustalenie warunków ważności tej czynności, innymi słowy, całej procedury jej dokonania. Ten z kolei element związany jest już z treścią normy kompetencyjnej, a konkretnie z zakresem zastosowania tej normy. Inaczej mówiąc, norma kompetencyjna stanowi dopełnienie, konkretyzację nakazu stanowiącego treść normy sankcjonującej. W tym sensie obie te normy są bardzo silnie związane, bowiem norma sankcjonująca bez normy kompetencyjnej byłaby niedookreślona.

Zakres normowania normy kompetencyjnej wyraża skierowany do zindywidualizowanego adresata normy sankcjonowanej nakaz zachowania się zgodnie z treścią decyzji organu procesowego. W ten sposób norma kompetencyjna łączy się funkcjonalnie z normą sankcjonowaną, wzmacniając niejako ogólny zakaz/nakaz określonych zachowań zawarty w tej normie w skierowany do podmiotu, który tę normę naruszył, by poddał się określonym w normie sankcjonującej konsekwencjom. Funkcjonowanie tej normy w przepisach karnych uzasadnia jednocześnie prawnokarny charakter normy sankcjonowanej, skoro bowiem adresatem normy kompetencyjnej jest podmiot, do którego skierowany jest nakaz poddania się decyzji organu procesowego wydanej na skutek aktualizacji normy sankcjonującej, to logicznie poprzedzać go musi powinność określonego zachowania, którego niedopełnienie aktualizuje normę sankcjonującą.

Na gruncie prawa karnego dochodzi zatem do swoistego nakładania się poszczególnych elementów norm sankcjonowanych, sankcjonujących i kompetencyjnych oraz ich treści normatywnych. To, co dla normy sankcjonowanej jest zakresem normowania, dla normy sankcjonującej jest zakresem zastosowania, który, jeżeli się ziści, aktualizuje dopiero powinność będącą treścią tej normy. Zarazem to, co jest zakresem normowania normy sankcjonującej, stanowi zakres zastosowania normy kompetencyjnej i jego ziszczenie się aktualizuje powinność będącą treścią tej normy, a więc obowiązek poddania się karze. W tym sensie następuje sprzężenie tych norm, przy czym nie, jak to się powszechnie twierdzi, dwu norm prawnokarnych, ale trzech.

Obok trzech wymienionych wyżej struktur normatywnych przepisy części ogólnej kodeksu karnego kodują szereg innych typów dyrektyw, pełniących szczególną rolę w szeroko rozumianym procesie określania podstaw odpowiedzialności karnej. Charakterystyka dyrektyw innych niż normy postępowania oparta została w zasadniczej części na założeniach instytucjonalnej teorii prawa, silnie akcentującej ich rolę w procesie wykładni. Z punktu widzenia prawa karnego szczególną rolę pełnią wskazywane już powyżej reguły sensu, dyrektywy interpretacyjne, dyrektywy celowościowe, dyrektywy porównawcze oraz dyrektywy poprawcze. Uświadomienie sobie faktu, iż znaczna część przepisów części ogólnej kodeksu karnego stanowi podstawę do dekodowania takich właśnie dyrektyw, pozwala odczytać ich normatywne znaczenie oraz określić pełnioną funkcję w perspektywie nieco innej niż przyjmowana w tradycyjnej dogmatyce prawa karnego.

Ostatnia część niniejszej pracy stanowi próbę aplikacji poczynionych ustaleń na gruncie ustawy karnej, a konkretnie wybranych dwóch przepisów części ogólnej kodeksu karnego. Przepisy te służą zatem egzemplifikacji, pomyślanej jako zobrazowanie metody ustalania statusu dyrektywalnego przepisów części ogólnej kodeksu karnego o uniwersalnym charakterze, pozwalającej odkodować dyrektywalny sens każdej jednostki tekstu prawnego zamieszczonej w tej części ustawy karnej. Wybór przepisów był oczywiście dowolny. Jedynym kryterium było wskazanie, aby jeden z nich pochodził z rozdziału poświęconego odpowiedzialności karnej, drugi zaś z rozdziału dotyczącego wymiaru kar.

Dokonanie wyboru spośród przepisów drugiego rozdziału było stosunkowo proste. Artykuł 53 kodeksu karnego (ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks karny, Dz. U. Nr 88, poz. 553 z późn. zm.) jest jego bodaj najbardziej znaczącym przepisem, jednocześnie zaś bardzo złożonym z punktu widzenia treści normatywnej, i z tego względu stanowi niezwykle ciekawy przedmiot analizy. Na jego przykładzie pokazać można właściwie wszystkie wyróżnione elementy dyrektywalne i ich wzajemne powiązania.

Jeśli natomiast chodzi o przepisy rozdziałów dotyczących odpowiedzialności karnej, wskazanie jednego z nich jako przedmiotu egzemplifikacji nastręczało poważnych trudności. Przepis art. 1 k.k., który prima facie jawi się jako oczywisty, przy nieco tylko bliższej analizie okazał się nie zawierać w sobie tych elementów, które stwarzałyby odpowiednią perspektywę dla analizy dyrektywalnej. Co prawda w piśmiennictwie karnistycznym przyjmuje się, że stanowi on podstawę do rekonstrukcji jednej z najbardziej podstawowych figur dogmatycznych, a mianowicie struktury przestępstwa, ale jednak okazuje się, że jest to przepis w znacznej mierze o charakterze definicyjnym, a więc jego główną rolą dyrektywną jest to, iż koduje reguły sensu.

Ponieważ zaś przepis art. 3 k.k. nie był wcześniej przedmiotem szczególnego zainteresowania, a na jego przykładzie pokazać można wagę owych nietypowych wyrażeń dyrektywalnych w prawie, wybór padł właśnie na niego.

Nietrudno zauważyć, iż oba przepisy kodują, a więc współokreślają treściowo normę sankcjonującą i kompetencyjną, nie mają jednak znaczenia dla odczytania treści żadnej normy sankcjonowanej. Jest to poniekąd związane z pewną ogólną cechą przepisów części ogólnej, a mianowicie z tym, iż w znaczącej części w ogóle nie odnoszą się one do norm sankcjonowanych.

Rozważania zawarte w ostatniej części pracy stanowią jedynie egzemplifikację ustaleń ogólnych przedstawionych w trzech poprzedzających rozdziałach. Ze względów oczywistych praca nie zawiera pełnej charakterystyki dyrektywalnej wszystkich przepisów części ogólnej kodeksu karnego. Nietypowe i zarazem kontrowersyjne przepisy uczyniono przedmiotem aplikacji tez ogólnych z nadzieją, że zaprezentowany model mutatis mutandis odnieść można do każdego przepisu. Tym samym pełna charakterystyka dyrektywalna przepisów części ogólnej kodeksu karnego stanowić może rezultat pracy wielu badaczy, wykorzystujących w jakimś, chociażby niewielkim zakresie, teoretycznoprawny model przyporządkowywania określonym jednostkom redakcyjnym ustawy karnej określonego statusu. Gdyby sugestie zawarte w niniejszej pracy okazały się pomocne w analizach dogmatycznych z zakresu prawa karnego w jakimś tylko zakresie, jej cel zostałby w pełni zrealizowany.