Juryk Anna, Alimenty w prawie prywatnym międzynarodowym

Sądy rozpatrujące sprawy alimentacyjne coraz częściej stają przed koniecznością odpowiedzi na pytanie: prawo którego państwa stosować jako podstawę rozstrzygnięcia? Sytuacje, w których wierzyciel i dłużnik zobowiązania alimentacyjnego mają odmienne obywatelstwa lub miejsca zamieszkania, są w praktyce organów stosujących prawo coraz częstsze. Jest to spowodowane większą integracją gospodarczą, kulturalną oraz prawną. Dziś szczególnie aktualne wydaje się stwierdzenie Cz. Sawicza z 1992 r.: „sprawy o alimenty należą do grupy spraw z elementem zagranicznym najczęściej występujących w praktyce sądowej” . Społeczna doniosłość zagadnienia alimentów w połączeniu z rosnącą z roku na rok liczbą spraw powoduje konieczność rozstrzygnięcia coraz większej ilości problemów wyłaniających się na tym tle. Z punktu widzenia prawa prywatnego międzynarodowego problemy te można, w dużym uproszczeniu, sprowadzić do konieczności ustalenia: jurysdykcji sądu, prawa właściwego oraz skuteczności zagranicznych orzeczeń na terytorium Polski. Dla praktyki i zainteresowanych stron ogromne znaczenie ma również kwestia wzajemnej współpracy państw w dochodzeniu roszczeń alimentacyjnych.

Tematyka niniejszej pracy została jednak ograniczona do zagadnienia prawa właściwego dla alimentów. Problem ten dotychczas nie doczekał się opracowania monograficznego w polskiej literaturze prawniczej, mimo że może powodować poważne problemy praktyczne. Natomiast ostatnia (i jedyna) opracowana w polskiej literaturze monografia na temat kolizyjnej problematyki alimentów dotyczy wyłącznie zagadnień procesowych, tj. jurysdykcji, podmiotowych zagadnień międzynarodowego postępowania cywilnego w sprawach alimentacyjnych, skuteczności zagranicznych orzeczeń oraz egzekucji . Pochodzi ona jednak z początku lat 70. XX w., zatem w znacznej mierze uległa dezaktualizacji.

Należy mieć świadomość, że ustalenie prawa właściwego nie jest jedynym problem badawczym wymagającym rozstrzygnięcia w związku ze sprawami alimentacyjnymi. Z punktu widzenia konkretnej sprawy kwestia jurysdykcji wyprzedza kwestię ustalenia prawa właściwego. To istotne zagadnienie zostało już jednak opisane w polskiej literaturze . W związku z tym nie jest tak pilne do opracowania, jak przemilczany zupełnie problem prawa właściwego dla alimentów. Z tych powodów najważniejszym problemem naukowym do rozstrzygnięcia w niniejszej pracy jest „odszukanie” prawa właściwego dla alimentów, jako etap na drodze do efektywnego dostarczenia należnych uprawnionemu świadczeń alimentacyjnych. Praktyka wykazuje duże przywiązanie do stosowania prawa własnego i ignorowanie obowiązku zastosowania prawa obcego, często z uwagi na małą wrażliwość organów orzekających na kolizyjne aspekty zagadnienia.

Od czasu ukazania się wspomnianej wyżej monografii o międzynarodowym postępowaniu w sprawach alimentacyjnych, pojawiło się wiele nowych źródeł międzynarodowego prawa alimentacyjnego . Można wśród nich wyróżnić zarówno akty regulujące wyłączenie sprawy alimentacyjne, jak i akty o ogólniejszym znaczeniu, ale dotyczące także alimentów. Wśród pierwszej grupy najistotniejsze znaczenie ma rozporządzenie z 2008 r. o prawie właściwym, jurysdykcji, uznawaniu i wykonywaniu orzeczeń w sprawach alimentacyjnych oraz współpracy w sprawach alimentacyjnych. Do pierwszej grupy należy także zaliczyć przyjęte w 2007 r. dwie nowe konwencje alimentacyjne : protokół o prawie właściwym dla zobowiązań alimentacyjnych oraz konwencję o międzynarodowym dochodzeniu świadczeń alimentacyjnych na rzecz dzieci oraz innych członków rodziny . Po rozpoczęciu stosowania rozporządzenia alimentacyjnego z 2008 r. w relacjach z państwami pozunijnymi znaczenie mogą nadal mieć dwie konwencje haskie z 1973 r.: o prawie właściwym dla zobowiązań alimentacyjnych oraz o uznawaniu i wykonywaniu orzeczeń odnoszących się do obowiązków alimentacyjnych. Zatem istnieje już sześć haskich konwencji alimentacyjnych - trzy kolizyjne i trzy procesowe. Z kolei wśród aktów o znaczeniu ogólniejszym dotyczących także alimentów należy wyróżnić trzy regulacje poświęcone procesowej materii, tj. jurysdykcji, uznawaniu i wykonywaniu orzeczeń w sprawach cywilnych i handlowych. Chronologicznie pierwsza była konwencja brukselska z 1968 r. , a po niej bliźniacza konwencja lugańska z 1988 r. . O ile pierwsza, która notabene nigdy nie obowiązywała w Polsce, ma już historyczne znaczenie, została bowiem w obrocie prawnym zastąpiona przez rozporządzenie brukselskie I z 2000 r., o tyle konwencja lugańska obowiązuje jeszcze w relacjach z państwami członkami EFTA.

Stosowane od 18 czerwca 2011 r. rozporządzenie alimentacyjne o prawie właściwym, jurysdykcji, uznawaniu i wykonywaniu orzeczeń w sprawach alimentacyjnych oraz współpracy w sprawach alimentacyjnych zastąpiło kolizyjną konwencję haską z 1973 r. oraz rozporządzenie brukselskie I. W kręgu państw UE nastąpiło zatem uproszczenie stanu prawnego.

Różnorodność obowiązujących w poszczególnych państwach unormowań kwestii alimentów oraz zagadnień, z których się wywodzą , a także zjawisko rozrastania się źródeł prawa w tym zakresie (normy wewnętrzne, konwencje międzynarodowe dwustronne i wielostronne, akty prawa wspólnotowego), stawiają przed sędzią wiele skomplikowanych problemów praktycznych. Praca ta ma na celu rozwiązać niektóre z nich, zwłaszcza dotyczące kwestii prawa właściwego.

A zatem celem badawczym tej pracy jest ustalenie prawa właściwego dla alimentów z punktu widzenia obowiązujących w Polsce norm kolizyjnych prawa prywatnego międzynarodowego. Zadaniem tej dyscypliny prawa jest bowiem rozgraniczenie zakresu zastosowania systemów prawnych poszczególnych państw.

Następuje to za pomocą norm kolizyjnych wskazujących merytoryczne prawo właś­ciwe. W przeciwieństwie do norm merytorycznych bezpośrednio regulujących ludzkie zachowanie, normy kolizyjne są „normami pośrednimi, stanowiącymi drogowskaz do norm bezpośrednich ”. Dlatego prawo prywatne międzynarodowe określa się mianem „prawa prawodawstw” (Recht der Rechtsordnungen) .Początkowo na określenie tej dyscypliny używano nazw: kolizja, konflikt, zbieg praw (ustaw, statutów) , miejscowe lub przestrzenne granice przepisów . Wbrew nazwie zastosowanie normy kolizyjnej danego systemu prawnego nie zależy od uprzedniego stwierdzenia istnienia „elementu obcego” („międzynarodowości” ) badanej sytuacji, określonego obrazowo jako „dzwonek alarmowy” sygnalizujący potrzebę rozważenia problemu kolizji praw. Zastosowanie normy kolizyjnej może również prowadzić do wskazania właściwości prawa „nieobcego”, obowiązującego w siedzibie sądu. Norma kolizyjna może wskazywać prawo właściwe dla skutków związanych z nastąpieniem określonego zdarzenia danego typu, dla przesłanek wystąpienia określonych skutków albo ograniczyć się do wskazania prawa właściwego dla wycinka tej problematyki .

Omówienie kolizyjnej problematyki obowiązku alimentacyjnego należy rozpocząć od prezentacji wybranych zagadnień merytorycznych dotyczących alimentów. Zaprezentowanie ich w rozdziale pierwszym pozwoliło na dostrzeżenie różnic („kolizji”) między wybranymi systemami prawnymi, uzasadniających w ogóle sens istnienia i stosowania norm prawa prywatnego międzynarodowego. Drugi rozdział został poświęcony ogólnej charakterystyce źródeł międzynarodowego prawa alimentacyjnego w Polsce, a rozdział trzeci - ustaleniu wzajemnych relacji między nimi.

W następnych rozdziałach omówiono proces „poszukiwania” przez sędziego merytorycznego prawa właściwego. Znaczna część pracy ma na celu ukazanie, w jaki sposób sędzia powinien - wykorzystując instrumenty wypracowane przez doktrynę prawa prywatnego międzynarodowego - „odszukać” merytoryczne prawo właściwe dla danej sprawy alimentacyjnej. Dlatego też głębszej analizy wymagała kwestia łączników normy kolizyjnej ze szczególnym naciskiem na okoliczności faktyczne będące ich podstawami oraz kwestia zakresu zastosowania statutu alimentacyjnego. Tytułem wprowadzenia do rozważań zasadniczych omówiono również rozwiązania kolizyjne przewidziane w obcych systemach prawnych oraz zasygnalizowano ogólne tendencje w zakresie wskazania prawa właściwego dla alimentów.

Praca została oparta na protokole o prawie właściwym dla zobowiązań alimentacyjnych z 2007 r. . Do 18 czerwca 2011 r. podstawowym źródłem norm kolizyjnych dla alimentów była kolizyjna konwencja haska z 1973 r. W tym zakresie stan prawny w Polsce uległ zmianie wskutek obowiązywania rozporządzenia alimentacyjnego z grudnia 2008 r. Weszło ono w życie 31 stycznia 2009 r., ale jest stosowane od 18 czerwca 2011 r.

Przyczyną ponad dwuletniego odsunięcia w czasie - w stosunku do daty wejścia w życie - obowiązywania rozporządzenia jest uzależnienie jego stosowania od przyjęcia przez UE protokołu o prawie właściwym dla zobowiązań alimentacyjnych z 2007 r., opracowanego przez Konferencję haską. Nastąpiło to 30 listopada 2009 r. . Rozporządzenie nie reguluje bowiem samodzielnie kwestii prawa właściwego dla zobowiązań alimentacyjnych objętych jego zakresem zastosowania, lecz odsyła w tym zakresie do wspomnianego protokołu haskiego. Co więcej - stosowanie całego rozporządzenia alimentacyjnego, a nie tylko części dotyczącej wskazania prawa, zostało uzależnione od związania się przez UE protokołem haskim. Trudno mówić, że rozporządzenie reguluje kwestie prawa właściwego dla zobowiązań alimentacyjnych. Ono tylko wskazuje akt normatywny dotyczący materii będącej przedmiotem dociekań w niniejszej pracy.

Z uwagi na tak zakreślony termin uzyskania mocy prawnej przez wspomniane rozporządzenie, zasadniczym przedmiotem badań są normy kolizyjne zawarte w protokole haskim z 2007 r. Jest on tymczasowo stosowany od 18 czerwca 2011 r. - zgodnie z art. 1 decyzji z 30 listopada 2009 r. Jednak wielokrotnie w pracy odnoszę się do konwencji haskiej o prawie właściwym dla zobowiązań alimentacyjnych z 1973 r. Po pierwsze, warto już w tym miejscu podkreślić, że wiele z jej postanowień zostało przejętych przez protokół haski z 2007 r. Po drugie, skoro rozporządzenie alimentacyjne raczej dotyka, a nie dotyczy wskazania prawa właściwego, rozważania będą się koncentrować na materiale normatywnym, opracowanym w ramach Konferencji haskiej. Dlatego nawet po 2011 r. poprawne będzie mówienie o reżimie haskim konwencji alimentacyjnych w zakresie wskazania prawa właściwego.

Odszukanie prawa właściwego jest złożonym procesem. Sędzia powinien uwzględnić, że prawo wskazane przez normę kolizyjną nie zawsze okaże się właściwym prawem merytorycznym. Dziać się tak może na skutek działania instytucji uregulowanych w przepisach części ogólnej prawa prywatnego międzynarodowego. Dotyczy to zwłaszcza odesłania, które należy uwzględnić pod pewnymi warunkami, ­jeśli normy kolizyjne prawa wskazanego nakazują w danej sprawie stosować inne prawo. Wprawdzie odesłanie w sprawach alimentacyjnych zostało praktycznie wyłączone, może się jednak pojawiać na gruncie krajowych przepisów kolizyjnych.

Jednak najistotniejsze praktyczne znaczenie ma w sprawach alimentacyjnych konieczność kolizyjoprawnej oceny źródła zobowiązania alimentacyjnego. W przedmiotowym zakresie niniejszej pracy będzie to przede wszystkim rodzinny stosunek pokrewieństwa, przysposobienia, powinowactwa oraz istnienie małżeństwa. W tym miejscu należy wyraźnie podkreślić, że przedmiotem niniejszej pracy są alimenty wynikające jedynie ze stosunków rodzinnych, a nie oparte na innej podstawie.

Niniejsza publikacja powstała na podstawie pracy doktorskiej „Alimenty w prawie prywatnym międzynarodowym”. Bardzo dziękuję promotorowi rozprawy doktorskiej Panu Prof. dr. hab. Andrzejowi Mączyńskiemu za okazaną pomoc i opiekę ­naukową. Ponadto jestem wdzięczna Pani Prof. dr hab. Bogusławie Gneli oraz Panu Prof. dr. hab. Kazimierzowi Zawadzie za cenne uwagi zawarte w recenzjach mojej pracy.