Sosnowska Danuta Joanna, Alimenty a prawo karne. Praktyka wymiaru sprawiedliwości

Niełożenie na utrzymanie osób uprawnionych do alimentów stanowi poważny problem, z którym państwo nie do końca potrafi się uporać. W ostatnich latach jednak podejmuje zdecydowaną walkę z osobami niewywiązującymi się z obowiązku alimentacyjnego, co przekłada się na konkretne regulacje ustawowe . Dyskusje nad zakresem kryminalizacji niealimentacji ożywają zwłaszcza w tych okresach, w których podejmowane są działania legislacyjne mające na celu zmianę zasad wypłaty świadczeń z funduszu alimentacyjnego. Taka sytuacja w Polsce miała miejsce w związku z likwidacją funduszu alimentacyjnego 1 maja 2004 r. Podczas prac legislacyjnych nad ustawą z 7 września 2007 r. o pomocy osobom uprawnionym do alimentów domagano się zaostrzenia odpowiedzialności karnej wobec osób niewywiązujących się z obowiązków alimentacyjnych poprzez ujęcie przestępstwa niealimentacji jako przestępstwa formalnego . Zmiana zasad wypłaty świadczeń alimentacyjnych doprowadziła do radykalizacji poglądów w zakresie penalizacji niealimentacji. Wydaje się, że zwolennicy zaostrzenia zasad odpowiedzialności za niealimentację w stosowaniu represji karnej upatrują remedium na rozwiązanie problemu niełożenia na utrzymanie osób uprawnionych do alimentów. Należy jednak uważać, aby dla osiągnięcia - choć szczytnych i doniosłych społecznie, to jednak doraźnych - celów w postaci doprowadzenia do efektywnej egzekucji bieżących i zaległych alimentów roli prawa karnego nie sprowadzić do narzędzia, mającego ułatwić komornikom wyegzekwowanie alimentów od osób zobowiązanych.

Ustawa z 7 września 2007 r. o pomocy osobom uprawnionym do alimentów, która przywróciła fundusz alimentacyjny, weszła w życie 1 października 2008 r. . Pewnym novum w walce z niealimentacją było wprowadzenie w 2005 r. swoistych kar administracyjnych w ustawie alimentacyjnej. Chodzi o wniosek o zatrzymanie prawa jazdy dłużnikowi alimentacyjnemu. Rozwiązanie to zostało zakwestionowane przez Trybunał Konstytucyjny w wyroku z 22 września 2009 r., P. 46/2007, LexPolonica nr 2077588 . Trybunał Konstytucyjny orzekł, że art. 5 ustawy o postępowaniu wobec dłużników alimentacyjnych oraz zaliczce alimentacyjnej, pozwalający na zatrzymywanie praw jazdy dłużnikom alimentacyjnym, był niezgodny z art. 2 i art. 31 ust. 3 Konstytucji RP. Przez pryzmat wyżej wymienionego wyroku Trybunału Konstytucyjnego należało oceniać zgodność z Konstytucją RP przepisu art. 5 ust. 3 pkt 3 i ust. 3 i 6 u.p.o.u.a., obowiązującego do końca 2011 r. Na niekonstytucyjność tej regulacji zwrócił uwagę Trybunał Konstytucyjny w uzasadnieniu przywołanego wyroku . W dniu 1 stycznia 2012 r. weszła w życie istotna nowelizacja przepisów ustawy o pomocy osobom uprawnionym do alimentów w zakresie postępowania wobec dłużników alimentacyjnych, mająca na celu dostosowanie tych przepisów do omawianego wyroku Trybunału Konstytucyjnego.

W niniejszej monografii autorka na określenie przestępstwa uporczywego uchylania się od obowiązku alimentacyjnego (art. 209 k.k.) używa zamiennie terminów „przestępstwo niealimentacji” lub „niealimentacja”.

Mimo że termin „przestępstwo niealimentacji” funkcjonuje wyłącznie w języku prawniczym, to jednak używany jest dosyć powszechnie przez przedstawicieli doktryny , nie budzi również wątpliwości w judykaturze .

W monografii autorka podejmuje próbę udzielenia odpowiedzi na pytanie, czy obecnie zachodzi potrzeba utrzymywania kryminalizacji przestępstwa uporczywego uchylania się od wykonania obowiązku alimentacyjnego w Kodeksie karnym, a w przypadku odpowiedzi twierdzącej, jakie powinny być granice penalizacji, aby stanowiły adekwatną reakcję prawnokarną państwa na problem niealimentacji. Z badań przeprowadzonych w 1969 r. przez Z. Iwaszkiewicza wynikało, że groźba represji karnej działała mobilizująco na sprawców niealimentacji .Autorka ma uzasadnione wątpliwości, czy w aktualnym stanie prawnym zakres kryminalizacji uporczywego uchylania się od wykonania obowiązku alimentacyjnego nie jest zbyt szeroki, a zagrożenie tego przestępstwa karą pozbawienia wolności jest właściwe . Wysuwa również postulaty de lege ferenda co do zawężenia zakresu kryminalizacji wyłącznie do uporczywego uchylania się od obowiązku alimentacyjnego względem małoletnich i nieporadnych ze względu na stan zdrowia stwierdzony orzeczeniem właściwego organu oraz potrzeby zmiany praktyki w zakresie wymierzania kary za to przestępstwo. Autorka zwraca również uwagę na zasadę ultima ratio prawa karnego w ochronie uprawnionych do alimentacji. Zdaniem autorki subsydiarna rola prawa karnego w ochronie prawidłowego wywiązania się z obowiązku alimentacyjnego nabrała szczególnego znaczenia zwłaszcza w obecnym stanie prawnym, gdy w ustawie alimentacyjnej zostało wprowadzone postępowanie administracyjne wobec dłużników alimentacyjnych.