Konarska-Wrzosek Violetta (red.), Wspieranie i resocjalizacja nieletnich. Komentarz

1. Ratio legis uchwalenia nowej ustawy. Ustawa o wspieraniu i resocjalizacji nieletnich została uchwalona po 40 latach obowiązywania ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich z 26.10.1982 r., którą zastąpiła z dniem 1.09.2022 r., po zaledwie 19-dniowym vacatio legis, przy czym niektóre jej uregulowania weszły w życie z dniem następującym po dniu ogłoszenia (które miało miejsce 12.08.2022 r. – por. art. 416 i 417 u.w.r.n.). Ustawa z 1982 r. była wielokrotnie nowelizowana, przy czym dwie nowelizacje, tj. z 2000 r. i 2013 r., miały zakres dość szeroki. Zwłaszcza nowelizacja ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich z 30.08.2013 r. (Dz.U. poz. 1165), przygotowana przez zespół pod przewodnictwem piszącej te słowa prof. dr hab. Violetty Konarskiej-Wrzosek (którego aktywnym członkiem był m.in. SSA w Poznaniu dr Piotr Górecki), była bardzo obszerna i istotna zarówno w zakresie unormowań materialnoprawnych (uchylenie art. 13 u.p.n. pozwalającego na wydawanie względem nieletnich sprawców czynów karalnych o znamionach przestępstw tzw. spóźnionych wyroków karnych), jak i w zakresie uregulowań proceduralnych. W przepisach procesowych dokonano bardzo dużo znaczących zmian, w tym w szczególności: zrezygnowano z wyodrębniania postępowania wyjaśniającego; zrezygnowano z dwupodziału postępowania rozpoznawczego na opiekuńczo-wychowawcze i poprawcze w zależności od przewidywań co do potrzeby orzeczenia środków z grupy wychowawczych lub leczniczych albo środka poprawczego (co łączyło się ze stosowaniem dwóch różnych procedur w postaci przepisów Kodeksu postępowania cywilnego (tryb nieprocesowy) albo przepisów Kodeksu postępowania karnego) i oparto całe postępowanie na jednolitej procedurze cywilnej (tryb nieprocesowy właściwy dla spraw opiekuńczych); wprowadzono jako zasadę orzekanie środków wychowawczych, które nie łączą się ze zmianą środowiska wychowawczego nieletniego, na posiedzeniu, a orzekanie na rozprawie tylko w przypadku konieczności wyjaśnienia pojawiających się wątpliwości co do zachowania nagannego nieletniego, jego okoliczności, stanu demoralizacji nieletniego oraz celowości orzeczenia środków wobec danego nieletniego albo w razie potrzeby orzeczenia środków znacząco ingerujących w życie nieletniego, czyli takich, które łączą się ze zmianą dotychczasowego środowiska wychowawczego. Wprowadzono również wiele przepisów dotyczących uprawnień procesowych nieletniego, a także osoby przez niego pokrzywdzonej, artykułując je expressis verbis, aby nie było w tym względzie luk oraz wątpliwości. Skala zmian i ich usytuowanie w ustawie o postępowaniu w sprawach nieletnich sprawiły, że ustawa ta straciła swoją pierwotną przejrzystość. Co więcej, wiele ważnych uregulowań dotyczących problematyki nieletnich, a zwłaszcza kwestii wykonawczych dotyczących stosowania wobec nich poszczególnych środków prawnych, było normowanych aktami wykonawczymi, a nie ustawodawczymi – co budziło wątpliwości natury konstytucyjnej. Nadszedł więc czas uchwalenia nowej ustawy, której celem według Uzasadnienia do jej projektu (por. s. 2) jest: uporządkowanie i usystematyzowanie materii; konieczność dostosowania regulacji do standardów konstytucyjnych i międzynarodowych; optymalizacja dotychczasowych rozwiązań prawnych; wzmocnienie efektywności oddziaływań podejmowanych względem nieletnich.

2. Kwestia zmiany nazwy ustawy. Od początku obowiązywania ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich z 1982 r. zwracano uwagę, że tytuł tej ustawy zanadto sugeruje charakter procesowy jej uregulowań osobom, które nie znają bliżej jej treści, a która zawierała uregulowania zarówno o charakterze materialnoprawnym, jak i procesowym oraz wykonawczym. Dlatego też postanowiono o zmianie nazwy ustawy. Jak wskazano w Uzasadnieniu do projektu ustawy o wspieraniu i resocjalizacji nieletnich (s. 2–3), „tytuł odwołuje się do określenia pozbawionego wartości normatywnej, a mianowicie wspierania rozumianego jako dopingowanie danego podmiotu, w tym przypadku nieletnich do postępowania, które jest zgodne z przyjętymi normami zarówno prawnymi, jak i społecznymi, a tym samym z interesem społecznym. Ale nie tylko – również z dobrem nieletniego [podkreśl. – V.K.W.]. W konsekwencji udzielana nieletnim – w ramach wskazanego wsparcia – pomoc w celu kształtowania ich społecznie pożądanych i akceptowalnych postaw, zgodnie z założeniem ustawodawcy, powinna być indywidualizowana w stosunku do danego nieletniego, nie zaś stanowić uniwersalny wzorzec mający zastosowanie do każdego przypadku. Ponadto powinna ona mieć szeroki wachlarz oddziaływań wspierających, aby poprzez ich zastosowanie uzyskiwać oczekiwane rezultaty. Ich uzyskiwaniu, w dłuższej perspektywie, będzie służyło wdrożenie procesu resocjalizacji rozumianego jako teoretyczne i praktyczne oddziaływania wychowawcze wobec jednostek niedostosowanych społecznie lub zagrożonych tym niedostosowaniem [podkreśl. – V.K.W.]. Dla zapewnienia skuteczności tych oddziaływań ustawodawca przewidział sposoby i metody wpływania na nieletnich. Elementy procesu resocjalizacji mają zatem na celu modyfikację osobowości nieletniego w sposób pozwalający na jego przystosowanie do życia w danej zbiorowości, a konkretnie w społeczeństwie. Stąd zawarte w tytule określenie «resocjalizacji» odzwierciedla dążenie ustawodawcy do wyeksponowania istoty tego procesu w kształtowaniu prawidłowych postaw młodych ludzi, których dotychczasowe zachowanie pozostawało w sprzeczności z powszechnie przyjętym porządkiem obyczajowym, kulturowym i prawnym”.