Czohara Andrzej, Zieliński Tadeusz J., Ustawa o stosunku Państwa do gmin wyznaniowych żydowskich w Polsce. Komentarz

Komentarz do ustawy z dnia 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do gmin wyznaniowych żydowskich w Rzeczypospolitej Polskiej autorstwa Andrzeja Czohary i Tadeusza Jacka Zielińskiego to książka potrzebna i pożyteczna. Jest pewnym paradoksem, że pomimo bogatej literatury naukowej, która ukazała się w Polsce po roku 1989, dotyczącej Żydów - ich historii i religii w ogólności, a ponadto dziejów społeczności żydowskiej na ziemiach polskich, ze szczególnym uwzględnieniem Holokaustu, nieliczne są opracowania naukowe traktujące o współczesnym położeniu prawnym wyznawców judaizmu w naszym kraju. Są to w zdecydowanej większości artykuły publikowane w periodykach prawniczych oraz opracowania stanowiące części składowe prac zbiorowych. Praca A. Czohary i T.J. Zielińskiego wyróżnia się pozytywnie już przez sam fakt, że jest pierwszą kompleksową prezentacją położenia prawnego najstarszej i dominującej wspólnoty religijnej wyznawców mozaizmu w Polsce - Związku Gmin Wyznaniowych Żydowskich (ZGWŻ) w RP oraz żydowskich gmin wyznaniowych w nim skupionych.

Komentarz do ustawy o stosunku Państwa do gmin wyznaniowych żydowskich w RP obala wiele stereotypów. Przede wszystkim niweczy stereotyp masowego zwrotu mienia pożydowskiego. Po lekturze opracowania dla czytelnika jasny staje się fakt, że tzw. restytucji podlegają tylko niektóre, wyraźnie sprecyzowane, kategorie nieruchomości i to wyłącznie na rzecz ZGWŻ oraz tych gmin wyznaniowych żydowskich, które do niego należały w dniu wejścia w życie ustawy z dnia 20 lutego 1997 r. i nadal istnieją. Biorąc pod uwagę, że wyznanie mojżeszowe po roku 1939 straciło na ziemiach polskich całość swego majątku nieruchomego, zakres restytucji mienia na rzecz Związku Gmin Wyznaniowych Żydowskich i jego gmin należy uznać za relatywnie najwęższy w porównaniu z innymi uprawnionymi do udziału w postępowaniach regulacyjnych wspólnotami religijnymi.

Komentarz dowodzi także wysokich standardów prac Komisji Regulacyjnej do Spraw Gmin Wyznaniowych Żydowskich. Celem działania Komisji w zakresie postępowania dowodowego jest ustalenie prawdy materialnej w oparciu o szeroki wachlarz środków dowodowych, wśród których pierwszorzędną rolę odgrywają dokumenty. Pełnoprawnymi uczestnikami postępowania regulacyjnego są jednostki samorządu terytorialnego. Jest ono prowadzone starannie. Zaś preferowaną przez Komisję formę zakończenia postępowań stanowi ugoda. Wysokie standardy prac Komisji Regulacyjnej to w szczególności następstwo poziomu kompetencji jej członków. W sumie Komisja Regulacyjna w toku swej kilkunastoletniej działalności zdołała uniknąć rozstrzygnięć kontrowersyjnych i kompromitujących. W związku z szeroko analizowanymi przepisami dotyczącymi postępowania regulacyjnego komentarz do ustawy z dnia 20 lutego 1997 r. należy uznać za wyjątkowo użyteczny dla organów jednostek samorządu terytorialnego.

Praca A. Czohary i T.J. Zielińskiego uświadamia szczególnie polskiemu czytelnikowi, którego mentalność ukształtowana jest w istotnej mierze przez katolicyzm, że judaizm w Polsce pod względem organizacyjnym ma strukturę zdecentralizowaną. Nie można jej porównywać do organizacji największych kościołów chrześcijańskich w naszym kraju. Podstawową i pierwotną jednostką żydowskiego życia religijnego zgodnie z wielowiekową tradycją jest gmina wyznaniowa. W ZGWŻ oraz w gminach w nim skupionych decyzje podejmowane są w drodze procedur demokratycznych. Pierwszoplanową rolę odgrywają organy kolegialne. Pozycja osób świeckich w zarządzaniu żydowskimi gminami wyznaniowym oraz ich Związkiem jest w pełni równoprawna z pozycją funkcjonariuszy religijnych. Ci ostatni, na czele z rabinami, chociaż cieszący się autorytetem, nie są predestynowani z racji tylko i wyłącznie swego stanu do sprawowania funkcji kierowniczych poza sferą obrzędowości i życia duchowego. Judaizm, w przeciwieństwie do katolicyzmu, ma również strukturę zdecentralizowaną w wymiarze światowym. Ustawa z dnia 20 lutego 1997 r. jednoznacznie stwierdza, że gminy wyznaniowe żydowskie oraz Związek Gmin są niezależne organizacyjnie od jakiejkolwiek zagranicznej władzy religijnej i świeckiej.

Należy także odnotować, że ustawodawca określając położenie prawne ZGWŻ oraz jego gmin zachował wyraźną powściągliwość, jeżeli chodzi o zakres i szczegółowość regulacji prawnych. Istotne kwestie, jak w szczególności kryteria przynależności do gminy wyznaniowej żydowskiej, zostały pozostawione do uregulowania samym zainteresowanym na podstawie ich własnego prawa wewnętrznego. Ustawa z dnia 20 lutego 1997 r. nie ogranicza także formalnie działalności gmin wyznaniowych żydowskich oraz Związku Gmin do określonego doktrynalnego nurtu judaizmu. Takie ujęcie normatywne może uzasadniać aspiracje do skupienia w ramach ZGWŻ ogółu wyznawców judaizmu w Polsce.

Pracę A. Czohary i T.J. Zielińskiego można traktować także jako źródło podstawowych informacji o judaizmie w ogólności. Komentując odpowiednie przepisy ustawy z dnia 20 lutego 1997 r., autorzy wyjaśniają bowiem elementarne pojęcia dotyczące organizacji gmin wyznaniowych żydowskich, mozaistycznych ceremonii religijnych, świąt czy miejsc kultu religijnego. Poziom wiedzy w tym zakresie w Polsce wciąż pozostawia wiele do życzenia i to pomimo widocznego wzrostu społecznego zainteresowania kulturą żydowską.

Lektura komentarza prowadzi do wniosku o potrzebie wnikliwego rozważenia nowelizacji ustawy z dnia 20 lutego 1997 r. Od jej wejścia w życie minęło już ponad czternaście lat. W tym okresie ujawniły się nie tylko dobrodziejstwa, ale także wady i braki rzeczonej regulacji prawnej. Postulat nowelizacji jest aktualny tym bardziej, że już po uchwaleniu omawianej ustawy weszła w życie nowa Konstytucja RP z dnia 2 kwietnia 1997 r. Pojawiły się także pewne nowe okoliczności faktyczne. Jest to przede wszystkim zjawisko pluralizmu organizacyjnego i doktrynalnego wśród religijnej społeczności żydowskiej w Polsce. W związku z tym warte rozważenia są między innymi takie zagadnienia, jak ustawowe sprecyzowanie zakresu normowania prawa wewnętrznego gmin żydowskich oraz stosunku tego prawa do prawa państwowego, wprowadzenie do ustawy legalnej definicji pojęcia "żydowskiej wyznaniowej osoby prawnej", rozszerzenie zakresu przedmiotowego postępowania regulacyjnego, przywrócenie terminów do składania wniosków o wszczęcie postępowań regulacyjnych czy wprowadzenie możliwości odwołania od rozstrzygnięć zespołów orzekających do Komisji Regulacyjnej w pełnym składzie. Zmiany ustawodawcze we wspomnianych dziedzinach, istotnych we wzajemnych relacjach między Rzecząpospolitą Polską a gminami żydowskimi, zgodnie z art. 25 ust. 5 Konstytucji, powinny być jednak poprzedzone zawarciem odpowiedniej umowy (umów) między Radą Ministrów a kompetentnymi władzami Związku Gmin Wyznaniowych Żydowskich.

Gwarancją wysokiego poziomu refleksji naukowej oraz bezstronności badawczej odzwierciedlonych w komentarzu do ustawy o stosunku Państwa do gmin wyznaniowych żydowskich w RP są osoby Autorów. Andrzej Czohara i Tadeusz Jacek Zieliński posiadają ugruntowaną pozycję w doktrynie prawa wyznaniowego w Polsce. Są założycielami i członkami władz Polskiego Towarzystwa Prawa Wyznaniowego. Autorzy zaliczają się do szkoły prawa wyznaniowego, której inicjatorem i mentorem jest prof. dr hab. Michał Pietrzak. W związku z tym reprezentują oni opcję prowolnościową, interpretując przepisy obowiązującego prawa w kierunku zagwarantowania jednostkom oraz wspólnotom religijnym możliwie szerokiego zakresu wolności myśli, sumienia i wyznania. Przy tym znamionuje ich zrozumienie specyfiki i wrażliwość na problemy mniejszości konfesyjnych w Polsce. Szczególnie bliska jest im idea państwa neutralnego światopoglądowo, oddzielonego od związków wyznaniowych, traktowanego jako optymalna gwarancja swobód w sprawach religijnych. Trzeba jednak zaznaczyć, że Autorów cechuje podejście legalistyczne. Demokratyczne, praworządne państwo, będące, jak głosi Konstytucja w art. 1, dobrem wspólnym wszystkich obywateli, jest dla nich wartością samoistną. Tej wartości są gotowi dać pierwszeństwo w przypadku kolizji z interesami partykularnymi, reprezentowanymi potencjalnie w szczególności przez wspólnoty religijne.

Autorzy są nie tylko znanymi teoretykami, lecz także praktykami prawa wyznaniowego. Uniknęli uwikłania w trudną i niejednoznaczną rzeczywistość stosunków państwo-kościół w okresie Polski Ludowej. Natomiast pozytywnie uczestniczyli w kształtowaniu nowego ładu w stosunkach wyznaniowych w III Rzeczypospolitej, przede wszystkim w jego wymiarze prawnym. Obaj brali aktywny udział w tworzeniu ustawodawstwa wyznaniowego w Polsce w latach 90. XX wieku, w tym ustawy o stosunku Państwa do gmin wyznaniowych żydowskich w RP. Andrzej Czohara jako długoletni Dyrektor Departamentu Wyznań oraz Mniejszości Narodowych i Etnicznych Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji uczestniczył w przygotowaniu wspólnie z przedstawicielami ZGWŻ projektu ustawy z dnia 20 lutego 1997 r. Następnie do roku 2006 brał udział w jej realizacji - zwłaszcza organizował Komisję Regulacyjną do Spraw Gmin Wyznaniowych Żydowskich. Był także współprzewodniczącym jednego z jej zespołów orzekających ze strony rządowej. Tadeusz J. Zieliński, poseł na Sejm RP w latach 1993-2001, jako członek Zgromadzenia Narodowego wniósł wyraźny i konstruktywny wkład w dyskusję nad przepisami wyznaniowymi Konstytucji z 1997 r.

Reasumując, należy stwierdzić, że obaj Autorzy w ramach swej działalności publicznej dali w praktyce wyraz wyznawanym wartościom i demokratycznym ideałom.

Regulacja położenia prawnego wyznawców judaizmu w Polsce wykracza dalece poza aspekt wzajemnych odniesień między państwem a poszczególnymi wspólnotami religijnymi. Jest miarą urzeczywistnienia konstytucyjnych zasad stosunków wyznaniowych, w szczególności zasady równouprawnienia wszystkich kościołów i innych związków wyznaniowych oraz zasady bezstronności władz publicznych w sprawach światopoglądowych. Wspomniana regulacja wskazuje także na stopień internalizacji przez prawodawcę polskiego uniwersalnych i europejskich standardów w zakresie wolności myśli, sumienia i wyznania oraz zakazu dyskryminacji ze względu zwłaszcza na religię. Wszelako treść regulacji prawnych dotyczących religijnej społeczności żydowskiej świadczy także o czymś więcej. Obrazuje interesujący fenomen stosunku państwa zdominowanego socjologicznie i historycznie przez jedną grupę etniczną, której przedstawiciele w zdecydowanej większości związani są, przynajmniej formalnie, z jednym wyznaniem chrześcijańskim, do odradzającej się, ale wciąż niewielkiej mniejszości, która ma świadomość swej odrębności i coraz bardziej nie obawia się jej akcentować. Unormowanie położenia prawnego gmin wyznaniowych żydowskich oraz ich Związku jest również świadectwem przezwyciężenia negatywnych stereotypów w relacjach polsko-żydowskich.

Judaizm w Polsce odradza się. Jest religią żywą. Zadeklarowanie wyznania mojżeszowego przestało mieć charakter stygmatyzujący. Dla wielu osób przynależność do tej religii jest natomiast powodem do dumy. Nie sposób wyobrazić sobie w Polsce pluralistycznego demokratycznego społeczeństwa, owej pierwszorzędnej wartości w świetle orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, bez udziału naszych żydowskich współobywateli. Aktywna, rozwijająca się społeczność żydowska to jedno z bogactw współczesnego polskiego życia społecznego i kulturalnego. Począwszy od roku 1989 w sferze stosunków polsko-żydowskich nastąpił zatem zasadniczy postęp. Jego wyraźnym normatywnym dowodem jest komentowana ustawa z dnia 20 lutego 1997 r.

dr Paweł Borecki

1. Ustawa z dnia 20 lutego 1997 r. o stosunku Państwa do gmin wyznaniowych żydowskich w Rzeczypospolitej Polskiej powstawała w kontekście przeobrażeń polityczno-ustrojowych państwa, które dokonały się po wyborach 4 czerwca 1989 r., powszechnie uznawanych za symboliczny upadek Polski Ludowej i zarazem początek III Rzeczypospolitej. Nowelizacja Konstytucji uchwalona 29 grudnia 1989 r., która weszła w życie 1 stycznia 1990 r., zamknęła formalnie okres Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej i wprowadziła ustrój państwa na tory demokratycznego państwa prawnego. Polityka władz państwowych - i będące jej rezultatem przepisy prawa - w szczególności w dziedzinie swobód obywatelskich, wolności religijnej i w konsekwencji ładu wyznaniowego określanego prawem wyznaniowym, uległa zasadniczym zmianom. Ogólne zasady dotyczące stosunków państwa z kościołami i innymi związkami wyznaniowymi w okresie prac nad projektem ustawy o stosunku Państwa do gmin wyznaniowych żydowskich określały przede wszystkim dwa akty prawne: utrzymane w mocy przez Ustawę Konstytucyjną z dnia 17 października 1992 r. o wzajemnych stosunkach między władzą ustawodawczą i wykonawczą RP oraz o samorządzie terytorialnym (zwaną "Małą Konstytucją") przepisy art. 82 Konstytucji z 1952 r. oraz ustawa z dnia 17 maja 1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania . Ustawa o gwarancjach wolności sumienia i wyznania unormowała pozostające dotąd poza sferą uregulowań prawnych zagadnienia wolności sumienia i religii oraz stosunków państwowo-kościelnych, proklamowała katalog praw i wolności osób fizycznych i podmiotów zbiorowych (kościołów i innych związków wyznaniowych) zgodnie z demokratycznymi standardami. Prawnoustrojową gwarancję wolności religijnej człowieka i kościołów oparto na idei państwa świeckiego i systemu rozdziału związków od państwa. Jednocześnie państwo uznało wartości płynące ze współdziałania obu stron, wskazując na pozytywną rolę kościołów w życiu społecznym, a zwłaszcza w - jak to określono - kształtowaniu rozwoju kraju, zwalczaniu patologii społecznych i zachowaniu pokoju.

Ustawa o gwarancjach wolności sumienia i wyznania ustaliła nowe zasady rejestrowania nowo tworzonych kościołów i innych związków wyznaniowych. Wspólnoty religijne dotąd działające jako stowarzyszenia wyznaniowe tzw. rejestrowane nabyły status równouprawnionych związków wyznaniowych na podstawie decyzji administracyjnej o wpisie do rejestru kościołów i innych związków wyznaniowych. Dzięki temu mogły wejść w stosunki z państwem na zasadach określonych w tej ustawie. Związek Religijny Wyznania Mojżeszowego - jako jeden z podmiotów funkcjonujących jako stowarzyszenie wyznaniowe - również został wpisany bez konieczności przeprowadzania postępowania rejestrowego do rejestru kościołów i innych związków wyznaniowych mocą decyzji Ministra-Szefa Urzędu Rady Ministrów z dnia 11 stycznia 1990 r.

Na podstawie przepisów ustawy o gwarancjach wolności sumienia i wyznania wyznawcy religii mojżeszowej zrzeszeni we wskazanym żydowskim związku wyznaniowym uzyskali prawne gwarancje rozwijania swej działalności w formie wyznaniowych osób prawnych, w które ustawa wyposażała zarówno Związek, jak i zrzeszone w nim gminy. Przysługiwały im zatem na zasadach równouprawnienia kościołów i innych związków wyznaniowych wszystkie prawa i swobody przewidziane w wymienionej ustawie. Na bazie tych przepisów gminy wyznaniowe żydowskie i ich Związek mogły w sposób nieskrępowany prowadzić sobie właściwą działalność, a więc między innymi realizować funkcje religijne, opiekuńczo-charytatywne, sprawować pieczę nad czynnymi synagogami i cmentarzami żydowskimi, współpracować z krajowymi i zagranicznymi organizacjami żydowskimi. Jednakże przepisy te zgodnie z ich naturą określającą generalne normy dotyczące statusu każdego z istniejących wówczas w Polsce kościołów i innych związków wyznaniowych nie uwzględniały istotnych w życiu gmin wyznaniowych żydowskich specyficznych ich cech i uwarunkowań, jak na przykład organów i struktury związku, wymogów sprawowania kultu, świąt żydowskich uprawniających do dni wolnych od pracy. Osobną kwestię stanowił ponadto problem regulacji tytułów własności do nieruchomości byłych wyznaniowych żydowskich osób prawnych. Ogół tych wymagających rozwiązania problemów przemawiał za unormowaniem ich w drodze odrębnej ustawy.

2. Na politykę wyznaniową III Rzeczypospolitej przewidującą tworzenie indywidualnych ustaw wyznaniowych niewątpliwie istotny wpływ miała ustawa z dnia 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego . Przesądziła ona, przy późniejszej akceptacji innych zainteresowanych związków wyznaniowych, o regulacji ich statusu prawnego w formie odrębnych ustaw. Warto przy tym pamiętać, że ówczesny stan prawny na gruncie ustawy o gwarancjach wolności sumienia i wyznania przewidywał, iż położenie prawne kościołów i innych związków wyznaniowych regulują "odrębne" ustawy. (Stan ten zmieniono w 1998 r. po wejściu w życie noweli wymienionej ustawy stanowiącej, że położenie prawne kościołów i innych związków wyznaniowych określają przepisy "rangi ustawowej"). Oprócz Kościoła katolickiego odrębną ustawę uzyskały: 4 lipca 1991 r. - Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny, 13 maja 1994 r. - Kościół Ewangelicko-Augsburski w RP i Kościół Ewangelicko-Reformowany w RP, 30 czerwca 1995 r. - Kościół Ewangelicko-Metodystyczny w RP, Kościół Chrześcijan Baptystów w RP, Kościół Adwentystów Dnia Siódmego w RP i Kościół Polskokatolicki w RP, 20 lutego 1997 r. - Kościół Katolicki Mariawitów w RP, Kościół Starokatolicki Mariawitów w RP, gminy wyznaniowe żydowskie w RP i Kościół Zielonoświątkowy w RP. Dobór wymienionych wspólnot religijnych nie był przypadkowy. Porządkowanie ustawodawstwa wyznaniowego zmierzało do uregulowania przez państwo w drodze odrębnych ustaw relacji z tymi zainteresowanymi związkami wyznaniowymi, które przed II wojną światową posiadały status kościoła lub wyznania "uznanego". Inicjatywy legislacyjne rządu dotyczyły zatem związków wyznaniowych, które w okresie przedwojennym lub w pierwszych latach po II wojnie światowej pod rządami konstytucji marcowej uzyskały osobowość prawną jako tzw. wyznania prawnie uznane. Katalog tych związków wyznaniowych obejmuje ponadto: Wschodni Kościół Staroobrzędowy nieposiadający hierarchii duchownej, Muzułmański Związek Religijny, Karaimski Związek Religijny, których sytuację prawną określają pozostające w mocy przepisy aktów rangi ustawowej z okresu międzywojennego. Status kościoła (wyznania) uznanego wiązał się w szczególności z nadaniem mu osobowości prawnej na podstawie art. 115 i 116 Konstytucji z dnia 17 marca 1921 r., przejętych następnie przez Konstytucję z dnia 23 kwietnia 1935 r. Przyznawał on tej wspólnocie religijnej prawo do regulowania stosunków z państwem w drodze odrębnego aktu prawnego.

Status wyznania uznanego posiadał w II Rzeczypospolitej między innymi Żydowski Związek Religijny, który tworzyły gminy wyznaniowe skupiające wyznawców religii mojżeszowej. Sytuację prawną tych gmin określało rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 14 października 1927 r. o uporządkowaniu stanu prawnego w organizacji gmin żydowskich na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej z wyjątkiem województwa śląskiego . Sejm śląski nie wydał własnej ustawy ani też nie rozciągnął na województwo śląskie mocy obowiązującej wymienionego wyżej rozporządzenia, toteż w dawnej pruskiej części tego województwa obowiązywała ustawa z dnia 23 lipca 1847 r. o gminach synagogalnych , natomiast na terenie Śląska Cieszyńskiego ustawa z dnia 21 marca 1890 r. o urządzeniu zewnętrznych stosunków prawnych izraelickiego społeczeństwa religijnego .

Związek Gmin Wyznaniowych Żydowskich, zgłaszając po 1989 r. postulat ustawowego uregulowania jego pozycji prawnej, odwoływał się do przepisów II Rzeczypospolitej, zgodnie z którymi gminy żydowskie należały do kręgu wyznań uznanych. Podjęcie prac nad omawianą ustawą i jej uchwalenie w 1997 r. miało zatem źródło w uprzednich zobowiązaniach państwa i mieściło się w ramach historycznie ustalonych form regulacji stosunku państwa do gmin wyznaniowych żydowskich.

Genezy ustawy nie sposób oderwać od pamięci o dokonanej na polskich Żydach przez reżim hitlerowski zbrodni Holokaustu. Jak wiadomo, zbrodnia ta tragicznie podcięła wielowiekowe dzieje narodu żydowskiego na ziemiach polskich. Obecnie wyznawcy judaizmu stanowią ułamek procenta ogółu obywateli Rzeczypospolitej. Znaczenia poszczególnych mniejszości narodowych i wyznaniowych w państwie nie mierzy się jednak liczbą członków danej społeczności. W świetle tragicznych losów Żydów polskich liczebność członków gmin skupionych w Związku Gmin Wyznaniowych Żydowskich trudno uznać za właściwe i podstawowe kryterium oceny jego wagi i znaczenia w państwie. Za miarę tę należało przyjąć historyczny dorobek i wielkość pozostałej w Polsce żydowskiej spuścizny kulturowo-religijnej. Dopiero patrząc przez ten pryzmat, można ocenić i docenić znaczenie tego Związku jako głównego kontynuatora religii żydowskiej we współczesnym życiu Polski.

3. Cele ustawy żydowskiej wpisywały się w założenia nowej polityki wyznaniowej państwa. Analogicznie zatem do przypadku innych powstających wówczas ustaw partykularnych - ustawa miała na celu uregulowanie całokształtu wzajemnych relacji między gminami wyznaniowymi żydowskimi i ich Związkiem a państwem w nowym porządku ustrojowym Polski. Określenie odrębną ustawą tych relacji otworzyło na gruncie zainicjowanej w 1989 r. transformacji ustrojowej nowy etap w dziejach stosunków państwa z gminami wyznaniowymi żydowskimi. Uzyskały one po raz pierwszy w tych dziejach regulację statusu prawnego w drodze odrębnej ustawy - na równi z Kościołem katolickim i innymi zakorzenionymi w Polsce kościołami chrześcijańskimi. Ustawa zatem ma znaczenie historyczne i jako taką można ją postrzegać jako istotny element szerszego i złożonego zagadnienia rozwoju i budowy właściwych stosunków polsko-żydowskich. Intencją ustawodawcy kształtującego w myśl demokratycznych standardów system prawa wyznaniowego było więc zapewnienie gminom wyznaniowym żydowskim praw i swobód w zarządzaniu własnymi sprawami, udziału w obrocie prawnym, pełnej wolności w wykonywaniu funkcji religijnych, w tym obchodzenia świąt żydowskich.

Istotne było też zagwarantowanie im - podobnie jak innym wspólnotom wyznaniowym - praw w zakresie uregulowania spraw majątkowych i rewindykacji utraconego mienia. Podjęcie tych zagadnień miało szczególne znaczenie w aspekcie zaszłości prawnych, u podstaw których leżała zwłaszcza eksterminacyjna polityka okupanta hitlerowskiego oraz posunięcia władz Polski Ludowej. Unormowanie kwestii własności nieruchomości przedwojennych gmin żydowskich było podstawowym warunkiem ochrony i upamiętnienia zabytków obrazujących blisko 900-letnią historię judaizmu na ziemiach polskich. Przyjęte w ustawie żydowskiej regulacje majątkowe dotyczące wyłącznie żydowskiego mienia tzw. komunalnego, a nie mienia osób fizycznych i prawnych o charakterze świeckim, związano ściśle z całością relacji między państwem a gminami wyznaniowymi żydowskimi jako osobami prawnymi zrzeszającymi wyznawców religii mojżeszowej w Polsce - stanowiąc element idei "normalizacji" tych relacji.

4. Ustawa powstała w wyniku rządowej inicjatywy legislacyjnej. Prace nad tekstem projektu ustawy rozpoczęły się w końcu 1992 r. w czasie sprawowania władzy w państwie przez rząd premier Hanny Suchockiej (10 lipca 1992 r. - 25 października 1993 r.) wyłoniony z obozu partii solidarnościowych, które wygrały pierwsze w pełni wolne wybory parlamentarne w 1991 r.

Po następnych wyborach w 1993 r. prace dotyczące projektu ustawy kontynuowała i zakończyła w lutym 1997 r. koalicja SLD-PSL (premierzy: Waldemar Pawlak 26 października 1993 r. - 1 marca 1995 r., Józef Oleksy 4 marca 1995 r. - 7 lutego 1996 r., Włodzimierz Cimoszewicz 7 lutego 1996 r. - 17 października 1997 r.).

Projekt ustawy od 1993 r. przygotowywał zespół redakcyjny złożony z przedstawicieli Zarządu Związku Gmin Wyznaniowych Żydowskich oraz Zespołu Prawnego Biura do Spraw Wyznań Urzędu Rady Ministrów. Biurem kierował wówczas (w latach 1990-1995) Marek Pernal - Dyrektor Generalny w Urzędzie Rady Ministrów. W kwietniu 1995 r. strony uzgodniły tekst roboczego projektu ustawy, który został przesłany do uzgodnień międzyresortowych. W dniu 17 maja 1995 r. odbyło się posiedzenie Komitetu Społeczno-Politycznego Rady Ministrów, który rekomendował projekt do przyjęcia Radzie Ministrów po dokonaniu uzupełnień i usunięciu rozbieżności zgłoszonych przez poszczególne resorty. 1 czerwca 1995 r. - po przeprowadzeniu uzgodnień przez Komisję Prawną Urzędu Rady Ministrów - sekretarz Rady Ministrów skierował projekt do Ministra-Szefa Urzędu Rady Ministrów. W dniu 18 lipca 1995 r. Rada Ministrów przyjęła projekt omawianej ustawy wraz z projektami ustaw: o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego Mariawitów w RP i o stosunku Państwa do Kościoła Starokatolickiego Mariawitów w RP. Dalszą procedurę legislacyjną wstrzymały wydarzenia na scenie politycznej związane z kampanią wyborczą do wyborów prezydenckich, które odbyły się jesienią oraz zmiana rządu. Pod koniec roku do dymisji podał się premier Józef Oleksy. W lutym 1996 r. ukonstytuował się nowy rząd pod kierunkiem premiera Włodzimierza Cimoszewicza. W końcu marca projekty wymienionych ustaw poddano ponownym uzgodnieniom międzyresortowym i stały się one raz jeszcze przedmiotem obrad Rady Ministrów.

Dnia 4 kwietnia 1996 r. pakiet projektów tych ustaw zawierający między innymi projekt ustawy o stosunku Państwa do gmin wyznaniowych żydowskich premier przesłał do Sejmu. 31 maja 1996 r odbyło się pierwsze czytanie projektu ustawy. Z ramienia rządu referował go Grzegorz Rydlewski - sekretarz stanu w Urzędzie Rady Ministrów .

Nadzwyczajna podkomisja sejmowa do spraw tzw. ustaw kościelnych powołana do rozpatrzenia między innymi omawianego projektu (ujętego w druku sejmowym nr 1622) rozpoczęła prace w sierpniu 1996 r., w składzie: Krzysztof Budnik, Bogdan Bujak, Paweł Kasprzyk, Mirosław Pawlak, Andrzej Wiśniewski, Tadeusz Jacek Zieliński oraz Małgorzata Winiarczyk-Kossakowska - przewodnicząca podkomisji i podsekretarz stanu w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych i Administracji. Na posiedzenia podkomisji zapraszano w charakterze ekspertów sejmowych Aleksandra Merkera, prof. dr. hab. Michała Pietrzaka, prof. dr. hab. Janusza Osuchowskiego, adwokata Lecha Domerackiego.

W pracach sejmowych ze strony administracji rządowej uczestniczyło kierownictwo Biura do Spraw Wyznań Urzędu Rady Ministrów (z dniem 1 stycznia 1997 r. w związku ze zmianami w strukturze centralnych organów administracji rządowej Biuro zostało ulokowane w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych i Administracji jako Departament Wyznań) w osobach Bogusława Skręty - wicedyrektora Departamentu Wyznań Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji i Andrzeja Czohary - dyrektora Departamentu Wyznań Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji. Stronę wyznaniową reprezentowali przedstawiciele władz Związku Gmin Wyznaniowych Żydowskich, na czele których stał Paweł Wildstein - przewodniczący Zarządu Związku (sprawujący tę funkcję w latach 1993-1997, a następnie wybrany na honorowego przewodniczącego Związku).

Podkomisja na posiedzeniu w dniu 8 stycznia 1997 r. przyjęła tekst projektu ustawy i pismem z dnia 10 stycznia 1997 r. skierowała projekt do Komisji Administracji i Spraw Wewnętrznych oraz Komisji Ustawodawczej. W dniu 21 stycznia 1997 r. odbyło się wspólne posiedzenie Komisji Administracji i Spraw Wewnętrznych oraz Komisji Ustawodawczej, na którym zaaprobowano projekt i skierowano go na posiedzenie plenarne Sejmu. W przeprowadzonym na 101. posiedzeniu Sejmu dnia 20 lutego 1997 r. głosowaniu nad przyjęciem projektu ustawy 339 posłów oddało głosy "za" przyjęciem projektu, 34 przeciw, 30 wstrzymało się. Senat nie wniósł poprawek . Ustawa o stosunku Państwa do gmin wyznaniowych żydowskich w Rzeczypospolitej Polskiej uchwalona przez Sejm dnia 20 lutego 1997 r. została ogłoszona w Dzienniku Ustaw z dnia 26 kwietnia 1997 r. i weszła w życie dnia 11 maja 1997 r.