Ossowski Andrzej, Ustawa o Służbie Celnej. Komentarz

Zawód celnika należy do najstarszych zawodów świata. Tworzące się na przestrzeni dziejów organizmy państwowe w przeróżnych częściach świata charakteryzowały się zawsze jedną cechą wspólną: potrzebowały dochodów na utrzymanie władcy i jego wojów (rycerzy, armii itp.). Takie dochody mógł zapewnić tylko wykalifikowany korpus urzędniczy pobierający, według dzisiejszej nomenklatury, różnorodne podatki, opłaty i cła. Można zatem stwierdzić, iż celnicy towarzyszyli każdej organizacji państwowej od samego jej początku.

Pierwsze znaczące wzmianki o istnieniu grupy społecznej celników znajdujemy już w Biblii. Celnik, jako osoba współpracująca z państwem rzymskim, ukazywany był z reguły jako osoba grzeszna i niegodna. Jak przedstawia np. Św Łukasz: „Faryzeusz stanął i tak w duszy się modlił: Boże dziękuje ci, że nie jestem jak inni ludzie (...). Natomiast celnik stał z daleka i nie śmiał nawet oczu wznieść ku niebu, lecz bił się w pierś i mówił: Boże, miej litość dla mnie grzesznika” (Ewangelia Łukasza 18, 11-13). Ten negatywny stereotyp celnika „przeżył” państwo rzymskie i towarzyszy pracy funkcjonariuszy celnych właściwie do dzisiaj.

System celny istniał i rozwijał się od początków istnienia państwa polskiego. Pobierano wówczas myta i cła, a terytorium kraju aż do 1764 r. nie stanowił jednolitego obszaru celnego. Istniejące cła wewnętrzne, których źródłem były z reguły przywileje nadane przez władcę, ograniczająco wpływały na możliwość handlu. (Mariusz Markiewicz „Historia Polski 1492-1795”, Kraków 2002, str 248; wyczerpująco odnośnie historii ceł i celnictwa w Polsce - Artur Kuś „Prawo celne”, Bydgoszcz 2003, str. 19-46).

W okresie zaborów, a także w pewien czas po odzyskaniu niepodległości obowiązywały na ziemiach polskich regulacje celne wprowadzone przez zaborców (Stanisław Waschki „Ustawodastwo celne - wykłady prof. Waschki”, Poznań 1935). Unifikacja tej gałęzi prawa nastąpiła w pełni dopiero wraz z wejściem w życie rozporządzenia Prezydenta Rzeczpospolitej Polski z dnia 27 października 1933 (Dz. U. z 1933 Nr 84 poz. 610). Ustrój organów celnych normowało rozporządzenie Rady Ministrów z 14 listopada 1934 r. (Dz. U. Nr 104 poz. 926). Na terytorium kraju funkcjonowało pięć Dyrekcji Ceł (we Lwowie, Mysłowicach, Poznaniu, Warszawie i Gdańsku).

Okres powojenny to także czas zmian w prawie celnym. Zasadniczymi źródłami tego prawa w Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej stały się wówczas najpierw ustawa Prawo celne z dnia 14 lipca 1961 r. (Dz. U. z 1961 r. Nr 33 poz. 166), a następnie ustawa Prawo celne z dnia 26 marca 1975 r. (Dz. U. z 1975 r. Nr 10 poz. 56). Uchwaloną w dniu 28 grudnia 1989 r. ustawę Prawo celne (Dz. U. z 1989 r. nr 75 poz. 445), ze względu na czas uchwalenia, można zaliczyć już do źródeł prawa III R.P.

Istnienie i funkcjonowanie administracji celnej bezpośrednio przed wejściem w życie ustawy o Służbie Celnej regulowane było ustawą z dnia 16 września 1982 r. o pracownikach urzędów państwowych (Dz. U. z 2001 r. Nr 86, poz. 953). Także dziś ten akt normatywny reguluje prawa i obowiązki pewnej części osób zatrudnionych w Służbie Celnej (patrz. komentarz do art. 1 uSC)

Wraz z przystąpieniem do Wspólnot Europejskich powstała konieczność dokonanie zmian w polskiej administracji celnej. Zgodnie z art. 3 W.k.c. obszar celny z pewnymi wyjątkami pokrywa się z terytorium 25 państw członkowskich, a towary zgodnie z zasadą swobodnego przepływu towarów mogą być swobodnie przemieszczane między tymi krajami. W konsekwencji nie też już potrzeby dla istnienia silnej obsady kadrowej na zachodniej i południowej granicy Polski, a samych funkcjonariuszy celnych zaczęto przenosić na wschód. O ile zasadności tego procesu nie sposób kwestionować, to sposób jego przeprowadzenia w praktyce okazał się co najmniej kontrowersyjny. W szczególności tryb przewidziany art. 32 ustawy z dnia 27 czerwca 2003 r. o utworzeniu Wojewódzkich Kolegiów Skarbowych oraz zmianie niektórych ustaw regulujących zadania i kompetencje organów oraz organizację jednostek organizacyjnych podległych ministrowi właściwemu do spraw finansów, wywołał wiele zgrzytów i konfliktów (patrz komentarz do art. 18).

Fakt przystąpienia do Wspólnoty wymaga także ponownego spojrzenia na ustawę o Służbie Celnej. Uchwalenie tego aktu normatywnego nastąpiło przed wstąpieniem do Wspólnoty, a polski ustawodawca jako suweren dysponował wówczas znacznie większą swobodą decyzyjną. Od 01.05.2004 r. zasadnicze źródło prawa celnego na terytorium R.P. stanowi Wspólnotowy kodeks celny, a państwa członkowskie uprawnione są do wprowadzania regulacji już tylko w tym zakresie, w jakim przepisy Wspólnotowe wyraźnie lub w sposób dorozumiany na to zezwalają. Owa swoboda decyzyjna krajów członkowskich dotyczy przede wszystkim ustroju organów celnych, a także niektórych instytucji prawa materialnego i procesowego (Peter Witte „Zollkodex. Kommentar” München/Wien 2002, str.18).

Ustawa o Służbie Celnej, choć uchwalona w 1999 r. nie doczekała się do dziś wyczerpującego omówienia. Akcesja do Wspólnot i związana z tym konieczność nowego odczytania znaczenia przepisów prawnych zawartych w tym akcie normatywnym stanowi wystarczający powód, by się nią bliżej zainteresować.