Dębska Monika, Ustawa o opłatach w sprawach karnych. Komentarz
Ustawa o opłatach w sprawach karnych. Komentarz
Wstęp
Opłaty w sprawach karnych - jak to ujął Z. Czeszejko - są specyficznie regulowanym odcinkiem kosztów postępowania karnego (Z. Czeszejko, Glosa do uchwały Sądu Najwyższego z 14 marca 1974 r., VI KZP 54/73, LexPolonica nr 306136, OSPiKA 1975, nr 7-8, s. 356). Pierwszymi polskimi aktami prawnymi poświęconymi kosztom sądowym były:
rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 25 kwietnia 1928 r. - w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu przepisów tymczasowych o kosztach sądowych obowiązujących w okręgach sądów apelacyjnych w Warszawie, Lublinie i Wilnie (tekst jedn. Dz. U. z 1932 r. Nr 57, poz. 554);
ustawa z 17 marca 1932 r. o kosztach sądowych na obszarze sądów apelacyjnych w Krakowie i Lwowie oraz sądu okręgowego w Cieszynie (Dz. U. Nr 27, poz. 251);
ustawa z 18 marca 1932 r. o kosztach sądowych na obszarze sądów apelacyjnych poznańskiego i toruńskiego i sądu okręgowego katowickiego (Dz. U. Nr 27, poz. 252).
Ich miejscowy zakres obowiązywania odpowiadał terytorialnemu podziałowi Polski między zaborców. Większość zawartych w nich przepisów została uchylona przez rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 27 października 1932 r. - Przepisy o kosztach sądowych (Dz. U. Nr 93, poz. 805). Rozporządzenie to obowiązywało na terytorium całego kraju, ale przewidywało, oprócz norm ogólnych, przepisy szczególne, mające zastosowanie odpowiednio: w okręgach sądów apelacyjnych w Warszawie, Lublinie i Wilnie (rozdział V); w okręgach sądów apelacyjnych w Krakowie i Lwowie oraz Sądu Okręgowego w Cieszynie (rozdział VI), a także w okręgach sądów apelacyjnych w Poznaniu i Toruniu oraz Sądu Okręgowego w Katowicach (rozdział VII). Rozporządzenie regulowało kwestię kosztów sądowych zarówno w sprawach cywilnych, jak i karnych, przy czym - zgodnie z jego art. 1 - koszty sądowe obejmowały opłaty sądowe na rzecz Skarbu Państwa oraz koszty postępowania. Koszty postępowania zostały określone w rozdziale III (wspólnie dla postępowań cywilnych i karnych). W myśl art. 43 rozporządzenia obejmowały one m.in. wydatki na doręczenia, koszty opłat telefonicznych i telegraficznych, diety i koszty podróży sędziów (w przypadku czynności poza budynkiem sądu), należności świadków, biegłych i tłumaczy, ale także koszty pobytu w areszcie. Opłatom w sprawach karnych poświęcony był rozdział IV rozporządzenia. Obowiązek uiszczenia opłaty sądowej był skutkiem wydania wyroku skazującego, przy czym wysokość opłaty była uzależniona od wymiaru orzeczonej kary (art. 47). Opłata maksymalna wynosiła 600 zł (art. 48). Jeśli jednak w sprawie orzekał także sąd II instancji i pozostawił karę bez zmian, za postępowanie apelacyjne pobierano opłatę w wysokości dwukrotności opłaty należnej w I instancji (art. 53).
Po dwóch latach obowiązywania tego aktu prawnego wydano rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 24 października 1934 r. - Przepisy o kosztach sądowych (Dz. U. Nr 93, poz. 837). W zakresie kosztów w sprawach karnych nie przyniosło ono jednak żadnych istotnych nowości. Dopiero w drodze powojennej nowelizacji rozporządzenia (tekst jedn. Dz. U. z 1945 r. Nr 15, poz. 89) zmieniono stawki opłat w sprawach karnych, ustalając opłatę maksymalną w I instancji na 2400 zł, by rok później (dekretem z 18 grudnia 1945 r. o zmianie przepisów o kosztach sądowych, Dz. U. z 1946 r. Nr 1, poz. 1) wysokość opłaty jeszcze podwoić.
Niespełna 30 lat później zdecydowano się, po pierwsze, odrębnie regulować kwestię opłat w sprawach cywilnych i opłat w sprawach karnych, a po drugie - w osobnych aktach ujmować opłaty, a w osobnych koszty postępowania. Uchwalono obecnie obowiązującą ustawę z 23 czerwca 1973 r. o opłatach w sprawach karnych (tekst jedn. Dz. U. z 1983 r. Nr 49, poz. 223). Istotnym novum było wprowadzenie opłat od wniosków i próśb (art. 15):
od wniosku o odroczenie wykonania kary pozbawienia wolności albo kary ograniczenia wolności;
od wniosku o udzielenie przerwy w odbywaniu kary pozbawienia wolności albo kary aresztu;
od wniosku o warunkowe przedterminowe zwolnienie;
od wniosku o odroczenie ściągnięcia grzywny lub o rozłożenie grzywny na raty;
od wniosku o zwolnienie z odbywania reszty kary ograniczenia wolności albo kary dodatkowej;
od wniosku o warunkowe zawieszenie wykonania zastępczej kary pozbawienia wolności;
od wniosku o zatarcie skazania;
od ponownej prośby o ułaskawienie;
od wniosku o wznowienie postępowania.
Ustawa o opłatach w sprawach karnych liczy obecnie 20 artykułów (23 jednostki redakcyjne, przy czym art. 4, 22 i 23 zostały uchylone). Weszła w życie 15 lipca 1973 r. i od tamtego czasu była zaledwie ośmiokrotnie nowelizowana, w drodze:
ustawy z 29 grudnia 1982 r. o zmianie ustawy o opłatach w sprawach karnych (Dz. U. Nr 45, poz. 290);
rozporządzenia Rady Ministrów z 10 listopada 1989 r. w sprawie zmiany wysokości opłat w sprawach karnych (Dz. U. Nr 61, poz. 363) - art. 23 u.o.s.k. dopuszczał bowiem, aby Rada Ministrów w drodze rozporządzenia wprowadzała inne opłaty w sprawach karnych oraz zmieniała wysokość opłat ustalonych w ustawie;
rozporządzenia Rady Ministrów z 26 czerwca 1991 r. w sprawie zmiany wysokości opłat w sprawach karnych (Dz. U. Nr 62, poz. 261);
rozporządzenia Rady Ministrów z 29 czerwca 1993 r. w sprawie zmiany wysokości opłat w sprawach karnych (Dz. U. Nr 59, poz. 270);
ustawy z 29 czerwca 1995 r. o zmianie Kodeksu postępowania karnego, ustawy o ustroju sądów wojskowych, ustawy o opłatach w sprawach karnych i ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich (Dz. U. Nr 89, poz. 443 ze zm.);
rozporządzenia Rady Ministrów z 17 grudnia 1996 r. w sprawie zmiany opłat w sprawach karnych (Dz. U. Nr 156, poz. 779);
ustawy z 27 listopada 2003 r. o zmianie ustawy o opłatach w sprawach karnych (Dz. U. Nr 229, poz. 2272);
ustawy z 16 września 2011 r. o zmianie ustawy - Kodeks karny wykonawczy oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 240, poz. 1431).
Zmiany te zwykle miały na celu urealnienie wysokości opłat, które z biegiem czasu stawały się niewspółmiernie niskie, bądź też dostosowanie przepisów ustawy do zmian w ustawie - Kodeks postępowania karnego. Należy bowiem pamiętać, iż ustawa o opłatach w sprawach karnych została uchwalona jeszcze pod rządami ustawy z 19 kwietnia 1969 r. - Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 13, poz. 96) i zachowała aktualność mimo wprowadzenia w 1997 r. nowych przepisów procedury karnej.
Zgodnie z art. 616 k.p.k. koszty procesu obejmują koszty sądowe (opłaty i wydatki poniesione przez Skarb Państwa od chwili wszczęcia postępowania) oraz uzasadnione wydatki stron (w tym z tytułu ustanowienia w sprawie jednego obrońcy lub pełnomocnika). Tak więc ustawa o opłatach w sprawach karnych stanowi akt prawny wchodzący w skład regulacji dotyczących kosztów procesu w postępowaniu karnym. Należą do nich ponadto:
przepisy działu XIV Kodeksu postępowania karnego;
rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 14 maja 2003 r. w sprawie wysokości opłaty od kasacji w sprawach karnych (Dz. U. Nr 97, poz. 886);
rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 28 maja 2003 r. w sprawie wysokości zryczałtowanej równowartości wydatków w sprawach z oskarżenia prywatnego (Dz. U. Nr 104, poz. 980);
rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 18 czerwca 2003 r. w sprawie wysokości i sposobu obliczania wydatków Skarbu Państwa w postępowaniu karnym (Dz. U. Nr 108, poz. 1026);
rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 24 stycznia 2005 r. w sprawie wynagrodzenia za czynności tłumacza przysięgłego (Dz. U. Nr 15, poz. 131 ze zm.);
rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 24 kwietnia 2013 r. w sprawie określenia stawek wynagrodzenia biegłych, taryf zryczałtowanych oraz sposobu dokumentowania wydatków niezbędnych dla wydania opinii w postępowaniu karnym (Dz. U. z 2013 r. poz. 508);
rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu (Dz. U. Nr 163, poz. 1348);
rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego ustanowionego z urzędu (Dz. U. Nr 163, poz. 1349).
Mianowicie, zgodnie z Kodeksem postępowania karnego, m.in.:
świadkowi przysługuje zwrot kosztów podróży - z miejsca jego zamieszkania do miejsca wykonywania czynności postępowania na wezwanie sądu lub organu prowadzącego postępowanie przygotowawcze - w wysokości rzeczywiście poniesionych racjonalnych i celowych kosztów przejazdu własnym samochodem lub innym odpowiednim środkiem transportu, których górną granicę stanowi wysokość kosztów przysługujących pracownikowi zatrudnionemu w państwowej lub samorządowej jednostce sfery budżetowej z tytułu podróży służbowej na obszarze kraju;
świadkowi przysługuje ponadto zwrot zarobku lub dochodu utraconego z powodu stawiennictwa na wezwanie sądu lub organu prowadzącego postępowanie przygotowawcze w wysokości jego przeciętnego dziennego zarobku lub dochodu (w przypadku stosunku pracy - według zasad obowiązujących przy ustalaniu należnego pracownikowi ekwiwalentu pieniężnego za urlop), przy czym górną granicę należności stanowi równowartość 4,6% określonej w ustawie budżetowej kwoty bazowej dla osób zajmujących kierownicze stanowiska państwowe;
jeżeli ustawa nie stanowi inaczej, wszelkie wydatki wykłada tymczasowo Skarb Państwa, przy czym wydatki związane z ustanowieniem obrońcy lub pełnomocnika wykłada strona, która go ustanowiła.
Zgodnie z rozporządzeniem Ministra Sprawiedliwości z 18 czerwca 2003 r. w sprawie wysokości i sposobu obliczania wydatków Skarbu Państwa w postępowaniu karnym (Dz. U. Nr 108, poz. 1026) m.in.:
ryczałt za doręczenie wezwań i innych pism wynosi w postępowaniu przygotowawczym oraz w każdej instancji w postępowaniu sądowym po 20 zł, niezależnie od liczby doręczonych pism;
ryczałt za sprowadzenie i przewóz jednej osoby na żądanie sądu lub organu prowadzącego postępowanie przygotowawcze (z wyjątkiem konwoju wzmocnionego), w granicach jednej miejscowości, wynosi 20 zł;
ryczałt za przechowanie przedmiotów zajętych w postępowaniu karnym i złożonych w składnicy organów prowadzących postępowanie wynosi 40 zł;
należność zryczałtowana za przeprowadzenie postępowania mediacyjnego wynosi 120 zł.
Stosownie do rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 24 stycznia 2005 r. w sprawie wynagrodzenia za czynności tłumacza przysięgłego (Dz. U. Nr 15, poz. 131 ze zm.) m.in.:
za stronę (25 wierszy po 45 znaków) tłumaczenia na język polski z języka angielskiego, niemieckiego, francuskiego i rosyjskiego przysługuje tłumaczowi wynagrodzenie w wysokości 23 zł;
za stronę tłumaczenia z języka polskiego na język angielski, niemiecki, francuski i rosyjski - 30,07 zł;
za tłumaczenia tekstów zawierających frazeologię i terminologię specjalistyczną, sporządzonych pismem ręcznym oraz trudnych do odczytania ze względu na stopień zniszczenia lub uszkodzenia tekstu, stawki przewidziane za tłumaczenie podwyższa się o 25%;
za sprawdzenie i poświadczenie tłumaczenia z języka obcego na język polski albo z języka polskiego na język obcy sporządzonego przez inną osobę oraz za sporządzenie poświadczonego odpisu pisma w języku obcym wynagrodzenie wynosi 50% stawki przewidzianej za tłumaczenie.
W myśl rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 24 kwietnia 2013 r. w sprawie określenia stawek wynagrodzenia biegłych, taryf zryczałtowanych oraz sposobu dokumentowania wydatków niezbędnych dla wydania opinii w postępowaniu karnym (Dz. U. z 2013 r. poz. 508) co do zasady stawka wynagrodzenia biegłych wynosi od 1,28 do 1,81% określonej w ustawie budżetowej kwoty bazowej dla osób zajmujących kierownicze stanowiska państwowe.
Na mocy rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu (Dz. U. Nr 163, poz. 1348), m.in.:
stawki minimalne w sprawie objętej dochodzeniem wynoszą 180 zł, a w sprawie objętej śledztwem - 300 zł;
stawki minimalne za obronę wynoszą:
przed sądem rejonowym w postępowaniu w sprawach o wykroczenia - 180 zł,
przed sądem rejonowym w postępowaniu szczególnym - 360 zł,
przed sądem rejonowym w postępowaniu zwyczajnym lub przed wojskowym sądem garnizonowym - 420 zł,
przed sądem okręgowym jako II instancją lub przed wojskowym sądem okręgowym jako II instancją - 420 zł,
przed sądem okręgowym jako I instancją lub przed wojskowym sądem okręgowym jako I instancją oraz przed sądem apelacyjnym - 600 zł,
przed Sądem Najwyższym - 600 zł;
stawki te stosuje się odpowiednio do opłat za czynności pełnomocnika powoda cywilnego, pełnomocnika pokrzywdzonego, pełnomocnika oskarżyciela posiłkowego lub oskarżyciela prywatnego;
stawki minimalne za obronę przed sądem w postępowaniu wykonawczym wynoszą:
w sprawie o odroczenie lub przerwę w wykonywaniu kary - 180 zł,
w sprawie o wykonanie warunkowo zawieszonej kary - 180 zł,
w sprawie o warunkowe przedterminowe zwolnienie lub odwołanie takiego zwolnienia - 120 zł,
za czynności związane z wykonywaniem kary ograniczenia wolności oraz wykonywaniem środków zabezpieczających - 120 zł,
za prowadzenie sprawy o zatarcie skazania lub ukarania - 120 zł,
za prowadzenie sprawy o ułaskawienie - 240 zł,
za pozostałe czynności w postępowaniu wykonawczym - 240 zł;
w sprawach, w których rozprawa trwa dłużej niż jeden dzień, stawka minimalna ulega podwyższeniu za każdy następny dzień o 20%;
za obronę kilku osób lub reprezentowanie kilku osób pobiera się opłatę od każdej z tych osób;
koszty nieopłaconej pomocy prawnej ponoszone przez Skarb Państwa obejmują opłatę nie wyższą niż 150% stawek minimalnych oraz niezbędne, udokumentowane wydatki adwokata;
wniosek o przyznanie kosztów nieopłaconej pomocy prawnej powinien zawierać oświadczenie, że opłaty nie zostały uiszczone w całości lub w części.
Zgodnie natomiast z rozporządzeniem Ministra Sprawiedliwości z 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego ustanowionego z urzędu (Dz. U. Nr 163, poz. 1349) stawki minimalne za czynności pełnomocnika powoda cywilnego i pełnomocnika oskarżyciela posiłkowego w postępowaniu karnym określają przepisy o opłatach za czynności adwokackie.
Powyższym wydatkom należy przeciwstawiać regulowane głównie przez komentowaną ustawę opłaty w sprawach karnych. Zgodnie z art. 617 k.p.k. rodzaje i wysokość opłat oraz zasady i tryb ich wymierzania określa odrębna ustawa. Jednak według J. Bratoszewskiego komentowana ustawa nie reguluje wyczerpująco tematyki opłat w postępowaniu karnym. Do opłat autor zalicza bowiem:
zryczałtowaną równowartość wydatków w sprawach z oskarżenia prywatnego (art. 621 k.p.k.);
opłatę uiszczaną przy wnoszeniu kasacji (art. 527 § 1 k.p.k.);
opłaty zasądzone w wyroku od skazanego, od oskarżyciela prywatnego lub od oskarżyciela posiłkowego (na podstawie komentowanej ustawy);
opłaty związane z powództwem cywilnym i zasądzeniem odszkodowania z urzędu w postępowaniu cywilnym (art. 642 i 645 k.p.k.) (zob. J. Bratoszewski, w: J. Bratoszewski, L. Gardocki, Z. Gostyński, S.M. Przyjemski, R.A. Stefański, S. Zabłocki, Kodeks postępowania karnego. Tom 2. Komentarz, Warszawa 1998, Lex/el.).
Podobnie definiuje opłaty w sprawach karnych W. Grzeszczyk (Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Warszawa 2012, LexisNexis/el.).
Nawiązując do powyższego wyliczenia, należy wskazać, że zgodnie z art. 621 § 1 k.p.k. oskarżyciel prywatny składa przy akcie oskarżenia lub wraz z oświadczeniem o przyłączeniu się do toczącego się postępowania lub podtrzymaniu oskarżenia, od którego prokurator odstąpił, dowód wpłacenia do kasy sądowej zryczałtowanej równowartości wydatków. Równowartość ta, zgodnie z rozporządzeniem Ministra Sprawiedliwości z 28 maja 2003 r. w sprawie wysokości zryczałtowanej równowartości wydatków w sprawach z oskarżenia prywatnego (Dz. U. Nr 104, poz. 980), wynosi 300 zł.
Z kolei zgodnie z art. 527 § 1 k.p.k. strona niebędąca prokuratorem dołącza do kasacji dowód uiszczenia opłaty sądowej. W myśl rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 14 maja 2003 r. w sprawie wysokości opłaty od kasacji w sprawach karnych (Dz. U. Nr 97, poz. 886) opłatę tę ustalono na kwotę 450 zł w sprawie, w której wyrok wydał sąd rejonowy, oraz 750 zł w sprawie, w której w I instancji wyrok wydał sąd okręgowy.
W myśl art. 642 k.p.k. w kwestii kosztów procesu wynikłych z powództwa cywilnego stosuje się przepisy obowiązujące w postępowaniu cywilnym. Należy zatem odwołać się do ustawy z 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (tekst jedn. Dz. U. z 2010 r. Nr 90, poz. 594 ze zm.).
Zgodnie z linią orzeczniczą nie zalicza się do opłat, ani w ogóle do kosztów procesu, opłat za wydanie kserokopii z akt sprawy. Sąd Najwyższy w uchwale z 15 grudnia 2005 r., I KZP 41/2005, LexPolonica nr 395132 (OSNKW 2006, nr 1, poz. 3, LexisNexis nr 395132), wskazał, że opłaty za wydanie kserokopii dokumentów oraz uwierzytelnionych odpisów z akt sprawy, pobierane na podstawie art. 156 § 2 i § 3 k.p.k., nie wchodzą w skład kosztów sądowych w rozumieniu art. 616 § 2 pkt 1 k.p.k. Podobne stanowisko zajął Sąd Najwyższy w postanowieniu z 10 maja 2012 r., KSP 4/2012, LexPolonica nr 4934992 (LexisNexis nr 4934992). W świetle powyższego należy wskazać, że nie zalicza się do opłat w postępowaniu karnym opłat (w kwocie 1 zł za stronę kserokopii oraz 6 zł za stronę uwierzytelnionego odpisu z akt) pobieranych na podstawie przepisów rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 2 czerwca 2003 r. w sprawie wysokości opłaty za wydanie kserokopii dokumentów oraz uwierzytelnionych odpisów z akt sprawy (Dz. U. Nr 107, poz. 1006).
Monika Dębska
OPŁATY NA RZECZ SKARBU PAŃSTWA
Art. 1 u.o.s.k. zawiera ogólną normę, zgodnie z którą w sprawach karnych uiszcza się opłaty, a ich beneficjentem jest Skarb Państwa.
Zgodnie ze słownikiem języka polskiego opłata to określona kwota pieniężna wpłacana za pewne świadczenia, czynności, usługi czy prawo do czegoś - por. M. Szymczak (red.), Słownik języka polskiego PWN, L-P, Warszawa 1998, s. 508. Sąd Najwyższy w uchwale z 15 grudnia 2005 r., I KZP 41/2005, LexPolonica nr 395132 (OSNKW 2006, nr 1, poz. 3, LexisNexis nr 395132), wskazał, że jeżeli jakieś świadczenie jest odpłatne, to ekwiwalent za to świadczenie z reguły nazywa się opłatą. Jak podkreślił K. Dąbkiewicz, opłata ma charakter zryczałtowanego ekwiwalentu za świadczenie przez państwo swoistej usługi publicznej, jaką jest sprawowanie wymiaru sprawiedliwości w konkretnej sprawie. Pełni funkcję fiskalną oraz stymulującą, wpływając na decyzję, czy korzystać ze środków procesowych podlegających opłacie (K. Dąbkiewicz, Charakter...
Pełna treść dostępna po zalogowaniu do LEX