Kołodziej Anastazja, Rutkowska-Tomaszewska Edyta, Ustawa o ochronie niektórych praw konsumentów oraz o odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny. Komentarz

Ustawa z 2 marca 2000 r. o ochronie niektórych praw konsumentów oraz o odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny (Dz.U. Nr 22, poz. 271 ze zm.), w zakresie objętym niniejszym komentarzem, stanowi implementację następujących dyrektyw konsumenckich: dyrektywy 85/577, dyrektywy 97/77 oraz dyrektywy 2002/65. Reguluje ona ochronę konsumenta w zakresie umów zawieranych poza lokalem przedsiębiorstwa oraz umów zawieranych na odległość, które są szczególnymi postaciami umów (a nie typami), wyodrębnionych z uwagi na miejsce i sposób zawarcia umowy (por. E. Łętowska, Ochrona niektórych praw konsumentów. Komentarz, Warszawa 2001, s. 22).

W odniesieniu do usług finansowych dla właściwego określenia ich zakresu (o czym dalej w komentarzu do art. 16a u.o.n.p.k.) dodatkowo jeszcze istotne znaczenie ma dyrektywa 2007/64 oraz dyrektywa 2008/48, których implementacja do polskiego porządku prawnego została dokonana ustawą z 12 maja 2011 r. o kredycie konsumenckim (Dz.U. Nr 126, poz. 715), która weszła w życie 18 grudnia 2011 r., i ustawą 19 sierpnia 2011 r. o usługach płatniczych (Dz.U. Nr 199, poz. 1175), która weszła w życie 24 października 2011 r. Spowodowały one także zmiany w ustawie o ochronie niektórych praw konsumentów, o których jest mowa w komentarzu do art. 14 i 16a, i w tym jedynie zakresie będą one omówione.

Wskazane dyrektywy, podobnie jak inne dyrektywy konsumenckie, regulujące stosunki umowne (wspólnotowe prawo umów konsumenckich), opierają się na pewnych wspólnych założeniach, które determinują ich treść, a mianowicie: na wprowadzeniu obowiązków przedkontraktowych, wprowadzeniu wymogów co do formy czynności prawnych, wprowadzeniu prawa odstąpienia od umowy. Wspólnotowe prawo umów konsumenckich charakteryzuje się tym, że w coraz większym stopniu odbiega ono od „klasycznego” prawa umów i wykazuje różnice między prawem umów konsumenckich a klasycznym prawem zobowiązań. W prawie umów konsumenckich zasada pacta sunt servanda traci na znaczeniu wobec powszechności przepisów pozwalających konsumentowi na bezwarunkowe odstąpienie od umowy, obowiązek rozważnego działania stron umowy ustępuje zasadzie skutecznej, efektywnej ochrony konsumenta, ustawodawca wspólnotowy ucieka się niejednokrotnie do używania zwrotów niedookreślonych i klauzul generalnych, obowiązuje prokonsumencki rozkład ciężaru dowodu, obowiązuje forma pisemna umowy konsumenckiej [szerzej: E. Łętowska, Europejskie prawo umów konsumenckich, Warszawa 2004, s. 35-44; A. Kołodziej, Konsumenckie prawo odstąpienia od umowy (prawo do namysłu): wykonanie i skutki, AUWr nr 2617 CCLXXXIX, Wrocław 2004, s. 153; D. Popłonyk, Zawieranie przez konsumentów umów przez Internet, AUWr nr 2643, Przegląd Prawa i Administracji LXI, Wrocław 2004, s. 67-68].

Jednakże ani przepisy unijne, ani polskie nie zawierają ogólnej definicji umowy konsumenckiej. Wobec tego występują różne sposoby określania poszczególnych typów tych umów przy wykorzystaniu zazwyczaj kryterium podmiotowego - przedsiębiorcy i konsumenta, które także są rozmaicie definiowane w różnych aktach prawnych (szerzej na temat pojęcia konsumenta, zakresu tego pojęcia oraz obrotu konsumenckiego patrz m.in. S. Koroluk, Nowa definicja konsumenta w Kodeksie cywilnym - propozycje interpretacji, MoP 2003, nr 3; K. Kańska, Pojęcie konsumenta w kodeksie cywilnym na tle tendencji europejskich, KPP 2004, nr 1; S. Dmowski, w: S. Dmowski, S. Rudnicki, Komentarz do Kodeksu cywilnego. Księga pierwsza. Część ogólna, Warszawa 2009, s. 1001-1003; M. Pazdan, Osoba fizyczna jako konsument lub przedsiębiorca. System prawa prywatnego, t. I, Prawo cywilne - część ogólna, red. M. Safjan, Warszawa 2007, s. 998-1001; Ł. Węgrzynowski, Niedozwolone postanowienia umowne jako środek ochrony słabszej strony umowy obligacyjnej, Warszawa 2006, s. 25-37; J. Frąckowiak, Instytucje prawa handlowego w kodeksie cywilnym, „Rejent” 2003, nr 6, s. 15 i n.).

Możliwe jest jedynie wskazanie, czym jest umowa (umowa konsumencka) na gruncie wybranych dyrektyw. I tak dyrektywa 97/7 dotycząca ochrony konsumentów w zakresie umów zawieranych na odległość definiuje umowę zawieraną na odległość jako każdą umowę dotyczącą towarów lub usług zawartą między konsumentem i dostawcą w ramach systemu sprzedaży lub świadczenia usług na odległość, zorganizowanego przez dostawcę, który do celów umowy wykorzystuje wyłącznie jeden lub kilka środków porozumiewania się na odległość do momentu zawarcia umowy włącznie. Natomiast dyrektywa 2008/48 określa definicję umowy o kredyt konsumencki - rozumianej jako umowa, na mocy której kredytodawca udziela kredytu konsumenckiego lub daje przyrzeczenie udzielenia kredytu konsumenckiego w formie odroczonej płatności, pożyczki lub innego podobnego świadczenia finansowego, z wyjątkiem umów dotyczących ciągłego świadczenia usług lub dotyczących dostaw towarów tego samego rodzaju, jeżeli konsument płaci za takie usługi lub towary w ratach przez okres ich świadczenia lub dostarczania.

Na gruncie wspólnotowym (unijnym) nie istnieje jednorodna konstrukcja umów konsumenckich. Niektóre umowy (zawierane na odległość czy poza lokalem przedsiębiorstwa) stanowią szczególną postać umowy, a nie typ umowy wyróżniony na podstawie konstrukcji prawnej czy świadczenia charakterystycznego. Inne umowy konsumenckie wyróżniane są na podstawie kryterium gospodarczego wyodrębnienia określonych transakcji stanowiących ekonomiczną jedność dla konsumenta.

Z uwagi na fakt, że do kwalifikowania umów konsumenckich stosuje się kryterium podmiotowe, istotne jest określenie pojęcia „konsument”. Sposób definiowania konsumenta w prawie wspólnotowym nie jest pozbawione wad, determinuje treść definicji krajowych. Jak już wspomniano, brakuje definicji ogólnych, istnieje natomiast mnogość definicji podobnych do siebie i występują rozbieżności w sposobie definiowania konsumenta i profesjonalisty. Jednak obserwując najnowsze akty prawa krajowego dotyczące ochrony konsumenta, można zauważyć trend do odsyłania w słowniczkach ustawowych tych aktów do kodeksowej definicji konsumenta, co z punktu widzenia spójności systemu prawa jest rozwiązaniem słusznym. Na marginesie rozważań tu zamieszczonych pozostają dyskusje dotyczące definicji kodeksowej konsumenta, jej zakresu i tym samych ustalenia podmiotowego zakresu ochrony (patrz szerzej m.in.: E. Łętowska, Prawo umów konsumenckich, Warszawa 2002, s. 40-63; S. Koroluk, Nowa definicja konsumenta w Kodeksie cywilnym - propozycje interpretacji, MoP 2003, nr 3; K. Kańska, Pojęcie konsumenta w kodeksie cywilnym na tle tendencji europejskich, KPP 2004, nr 1; S. Dmowski, w: S. Dmowski, S. Rudnicki, Komentarz do Kodeksu cywilnego. Księga pierwsza. Część ogólna, Warszawa 2009, s. 1001-1003; M. Pazdan, Osoba fizyczna jako konsument lub przedsiębiorca. System prawa prywatnego, t. I, Prawo cywilne - część ogólna, red. M. Safjan, Warszawa 2007, s. 998-1001; Ł. Węgrzynowski, Niedozwolone postanowienia umowne jako środek ochrony słabszej strony umowy obligacyjnej, Warszawa 2006, s. 25-37; J. Frąckowiak, Instytucje prawa handlowego w Kodeksie cywilnym, „Rejent” 2003, nr 6, s. 15 i n.).

Przyjmuje się powszechnie, że umowa konsumencka to typ umowy gospodarczej zawartej między konsumentem i przedsiębiorcą (profesjonalistą). W doktrynie nie budzi już wątpliwości, że istnieją podstawy do odróżnienia konsumenckiego i pozakonsumenckiego obrotu umownego, skoro w art. 22¹ k.c. stworzona została ogólna definicja konsumenta, a współczesnemu prawu cywilnemu nie jest obca idea ochrony konsumenta jako słabszej strony stosunku prawnego (ze względów ekonomicznych, organizacyjnych, doświadczenia, umiejętności), czego przejawem jest regulacja protekcjonistyczna w celu zapobiegania naruszeniom jego interesów. Konsumencki status partnera profesjonalisty będzie miał decydujące znaczenie dla rozstrzygnięcia różnych zagadnień, m.in.: przesłanek wiązania wzorcami umownymi, sposobu interpretacji niejednoznacznych postanowień wzorców umownych, konsekwencji posługiwania się niedozwolonymi klauzulami umownymi we wzorcach umownych, rozszerzonych obowiązków informacyjnych, ograniczeń w zakresie swobody kształtowania treści umów, stosowania praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów oraz nieuczciwych praktyk rynkowych.

Zgodnie z art. 22¹ k.c. konsument to osoba fizyczna, która dokonuje czynności prawnej bezpośrednio niezwiązanej z jej działalnością gospodarczą lub zawodową. Na gruncie ustawy z 23 sierpnia 2007 r. o przeciwdziałaniu nieuczciwym praktykom rynkowym (Dz.U. Nr 171, poz. 1206) powstała nowa kategoria konsumentów - tzw. przeciętni konsumenci (o czym dalej). Model przeciętnego konsumenta stanowi punkt odniesienia dla oceny danej praktyki przedsiębiorcy jako nieuczciwej, tym samym jest on kluczowym pojęciem wskazanej ustawy.

Rozwój wolnego rynku stworzył konsumentom niemalże nieograniczone możliwości zaspokajania swoich potrzeb, spełnienia oczekiwań - uzyskiwania całkowitej satysfakcji z nabywanych dóbr i usług. Mechanizmy wolnorynkowe doprowadziły do sytuacji, w której przeciętna osoba - konsument nie potrafi odleźć się w „wielkim świecie” regulacji prawnych. Atakuje się konsumenta niezwykle szeroką paletą towarów, usług, przy jednoczesnym utrzymywaniu jego pozycji jako słabszej strony kontraktu (K. Włodarska-Dziurzyńska, Sankcje w prawie konsumenckim na przykładzie wybranych umów, Warszawa 2008, s. 39). Dodatkowo masowa produkcja usług, w tym usług finansowych, doprowadziła do standaryzacji warunków umownych (wzorce umowne). Konsumenci zawierają de facto umowy, na treść których nie mają faktycznego wpływu, w konsekwencji czego narzuca im się niekorzystne klauzule umowne. Nie mają oni bowiem w porównaniu z profesjonalistami oferującymi usługi dostatecznej wiedzy, która pozwoliłaby im na swobodną ocenę i świadomy wybór (C. Banasiński, I. Wesołowska, Standardy wspólnotowe w polskim prawie ochrony konsumenta, red. C. Banasiński, Warszawa 2004, s. 241). Stąd też pojawia się potrzeba zwiększenia poziomu ochrony konsumenta przy nowoczesnej regulacji reżimu prawnego umów konsumenckich, zwłaszcza w zakresie usług finansowych. Konsument usług finansowych, często zaślepiony nieuczciwą reklamą, nierzetelną informacją i sytuacją życiową staje się „naiwnym biorcą” oferowanych mu usług. Nie zawsze potrafi ocenić prawidłowość umowy, zwłaszcza pod kątem zawarcia w niej postanowień niedozwolonych (abuzywnych) czy też informacji wymaganych przez odpowiednie przepisy o charakterze prokonsumenckim. Niekiedy nawet, posiadając częściową wiedzę w zakresie bankowych umów obligacyjnych, nie jest w stanie „prześwietlić” do końca wszystkich klauzul umownych, zwłaszcza tych niekorzystnych, krzywdzących, nieuczciwych. Dzieje się tak, gdyż w bezpośrednich stosunkach z profesjonalistą konsument nie jest równoprawnym partnerem zarówno przy zawieraniu, jak i wykonywaniu umowy [szerzej na temat nieprawidłowości i zagrożeń w odniesieniu do usług finansowych patrz m.in.: Usługi bankowe w aspekcie ochrony praw konsumentów. Raport UOKiK z kontroli wzorców umownych uznanych za niedozwolone, UOKiK, Warszawa 2003; T. Białek, K. Zajączkowska-Weremczuk, Nieuczciwe praktyki rynkowe, PUG 2008, nr 3, s. 16-24; M. Grochowski, Wadliwość umów konsumenckich (w świetle przepisów o nieuczciwych praktykach rynkowych), PiP 2009, z. 7, s. 59-71; M. Krześniak, Dziurawe umowy bankowe, „Rzeczpospolita” z 24 września 2009 r.; Raport z kontroli wzorców umownych uznanych za niedozwolone, UOKiK, Warszawa 2003; Raport z kontroli wzorców umownych kredytów hipotecznych, Warszawa 2008; Raport z kontroli wzorców umów o karty płatnicze, UOKIK, Warszawa 2010; Raport z kontroli wzorców umownych i reklam kredytów przedświątecznych stosowanych przez banki i skoki, UOKiK, Warszawa 2006 - dostępne na stronie www.uokik.gov.pl; W. Sędzicki, Zagrożenia interesów konsumenta na rynku usług finansowych, „Prawo i Podatki Unii Europejskiej” 2005, nr 9, s. 2 i n.].

Ochrona konsumenta jest wyrazem próby wynagrodzenia mu pewnych braków wynikających z niedoinformowania, braku specjalistycznej wiedzy, naruszenia równowagi między stronami kontraktu. Przepisy chroniące sytuację oraz pozycję konsumenta na rynku mają w pewien sposób rekompensować nierówności, które powstają w wyniku dominującej roli profesjonalisty, i przywracać utraconą zdolność decydowania o konsumpcji oraz możliwość wolnego i swobodnego działania konsumenta (por. E. Łętowska, Ochrona niektórych praw konsumentów. Komentarz, Warszawa 2001, s. 26). Podmioty działające profesjonalnie, a zwłaszcza instytucje finansowe, mają przewagę nad konsumentem. Posiadają one szeroką wiedzę na temat rynku, na którym prowadzą działalność, oraz proponowanych dóbr i usług (mają więcej informacji niż druga strona kontraktu); dodatkowo, ponieważ zatrudniają sztaby doradców i prawników, są doskonale rozeznane w sferze regulacji prawnych odnoszących się do oferowanych dóbr i usług oraz w przysługujących im środkach ochrony ich praw. Wszystkie te elementy powodują, że mechanizmy rynkowe stają się zawodne w regulacji stosunków między przedsiębiorcą a konsumentem i konieczna wydaje się regulacja bezwzględnie obowiązująca.