Piesiewicz Piotr F. (red.), Prawo o adwokaturze. Komentarz

Celem niniejszego komentarza jest dostarczenie aktualnej wiedzy na temat przepisów ustawy, orzecznictwa i stanowisk organów adwokackich, które pozwolą na dogłębną refleksję nad praktycznym aspektem funkcjonowania adwokatury w Polsce. Autorzy liczą, że opracowanie będzie ciekawe dla wszystkich zainteresowanych tematyką – nie tylko adwokatów, ale również aplikantów adwokackich, studentów oraz być może innych osób pragnących zgłębić tę problematykę. Prawo o adwokaturze trudno jednak omawiać bez nawiązywania do historii – od strony zarówno normatywnej, jak i doktrynalnej, co autorzy starali się ująć na kartach komentarza.

Polska adwokatura ma długą i złożoną historię, która sięga czasów przedrozbiorowych. W okresie rozbiorów Polski adwokatura nie była środowiskiem licznym, jednak przyczyniła się do utrzymania polskiej tradycji prawnej. Regulacje będące podstawą funkcjonowania adwokatury w Polsce odzwierciedlają bogatą i złożoną historię zawodu adwokata oraz zmieniające się potrzeby społeczeństwa i państwa. W ciągu ponad 100 lat istnienia adwokatury polskiej naturalnie można wyróżnić trzy okresy, tj. lata 1918–1939 (II Rzeczpospolita), lata 1945–1989 (okres PRL) oraz czasy od 1990 r. do dziś, które kształtowały obecną strukturę i zasady działania adwokatury.

W okresie 1918–1939, mimo ograniczeń wynikających z ówczesnych regulacji, adwokatura Polska rozwijała się dynamicznie i uległa zunifikowaniu. Jednak regulacja ustroju adwokatury była silnie uzależniona od sytuacji politycznej i społecznej ówczesnego Państwa Polskiego.

Dekret Naczelnika Państwa z 24.12.1918 r. dotyczący statutu tymczasowego Palestry Państwa Polskiego , był ważnym krokiem w kierunku zjednoczenia adwokatury w Polsce po odzyskaniu niepodległości. Jego celem było stworzenie podstawowych ram prawnych dla funkcjonowania adwokatury na terenie dawnej Kongresówki oraz, od 1922 r., na ziemiach byłego zaboru rosyjskiego. Jednakże dekret nie obejmował całego terytorium Polski, gdyż na terenach dawnych zaborów austriackiego i pruskiego obowiązywały w dalszym ciągu wcześniejsze regulacje – austriacka ustawa z 1868 r. oraz niemiecka ustawa z 1878 r. Prowadziło to do istnienia różnych systemów prawniczych w różnych częściach kraju, co stanowiło wyzwanie dla dążenia do zjednoczenia adwokatury.

Ważnym elementem dekretu było wprowadzenie dwuszczeblowej struktury samorządu adwokackiego, składającej się z izb adwokackich oraz Naczelnej Rady Adwokackiej. Celem wprowadzenia tej struktury było stworzenie ram organizacyjnych dla zawodu adwokackiego i zapewnienie samorządności zawodowej. Izby adwokackie były organami samorządowymi na szczeblu lokalnym i odpowiadały okręgom sądów apelacyjnych. Ich głównymi zadaniami były ochrona interesów zawodowych adwokatów, nadzór nad etyką zawodową oraz prowadzenie ewidencji adwokatów w swoim okręgu. Natomiast Naczelna Rada Adwokacka stanowiła organ reprezentujący interesy adwokatury na szczeblu krajowym, zajmowała się wykładnią przepisów statutu, przedstawicielstwem interesów palestry oraz czuwaniem nad jej honorem i powagą. Ponadto Naczelna Rada Adwokacka ustalała program zajęć i egzaminów dla aplikantów adwokackich, nadzorowała izby i rady adwokackie, rozpoznawała uchwały i zarządzenia izb i rad adwokackich oraz uchwały i wyroki w sprawach dyscyplinarnych zarówno w drodze instancji, jak i w drodze nadzoru. Ponadto dekret wprowadził regulacje dotyczące egzaminów adwokackich oraz warunków przyjmowania do adwokatury i aplikacji adwokackiej. Aplikant adwokacki musiał mieć ukończone studia prawnicze oraz odbyć dwuletni staż jako aplikant sądowy. Po spełnieniu tych wymagań, aplikant mógł przystąpić do egzaminu adwokackiego, który składał się z trzech części: pisemnej, ustnej oraz praktycznej. Osoba, która zdała egzamin adwokacki i została przyjęta do adwokatury, musiała złożyć przysięgę zobowiązującą ją do wierności Rzeczypospolitej Polskiej i przestrzegania prawa oraz etyki zawodowej. W przypadku naruszenia przepisów etyki zawodowej – adwokat lub aplikant adwokacki mógł zostać ukarany przez radę adwokacką, która miała do dyspozycji różne sankcje, takie jak upomnienie, nagana, grzywna lub zawieszenie prawa wykonywania zawodu na określony czas.

W 1932 r. dokonano ujednolicenia polskiego systemu adwokatury na podstawie rozporządzenia Prezydenta RP z 7.10.1932 r. – Prawo o ustroju adwokatury . Rozporządzenie składało się ze 130 artykułów podzielonych na dziewięć rozdziałów regulujących m.in. warunki przyjęcia do adwokatury, prawa i obowiązki adwokatów, ustrój izb adwokackich i Naczelnej Rady Adwokackiej, a także odpowiedzialność dyscyplinarną. W stosunku do tymczasowego statutu z 1918 r., wprowadziło ono większy nadzór ze strony Ministra Sprawiedliwości i ograniczyło samorządność adwokacką. Zgodnie z rozporządzeniem adwokatura stanowiła jednostkę samorządu zawodowego, składała się z członków, tj. adwokatów i aplikantów adwokackich. Działalność samorządu adwokackiego obejmowała m.in. wpis na listę adwokatów i aplikantów, nadzór nad etyką adwokacką, sądownictwo dyscyplinarne, polubowne rozstrzyganie sporów, kierowanie wykształceniem aplikantów, wyznaczanie obrońców i zastępców stron, administrację izby, a także przedstawicielstwo interesów zawodowych. Na listę adwokatów mógł być wpisany ten, kto posiadał obywatelstwo polskie, był nieskazitelnego charakteru, władał językiem polskim w słowie i piśmie, ukończył uniwersyteckie studia prawnicze z przepisanymi w Polsce egzaminami, odbył aplikację adwokacką oraz złożył egzamin adwokacki. Natomiast zgodnie z tym aktem adwokat winien być rzecznikiem prawa i słuszności, obowiązki swego zawodu spełniać sumiennie i gorliwie, mając na względzie dobro państwa, okazywać poszanowanie dla sądów, urzędów oraz organów adwokatury, przestrzegać zasad honoru i koleżeństwa tudzież strzec powagi i godności adwokatury.

W siedzibie każdego sądu apelacyjnego istniała izba adwokacka, a samorząd adwokacki zajmował się listą adwokatów i aplikantów, nadzorem nad działalnością członków adwokatury, sądownictwem dyscyplinarnym, kierowaniem wykształceniem zawodowym aplikantów adwokackich, administracją izby i reprezentowaniem interesów zawodowych. Izby adwokackie i Naczelna Rada Adwokacka (NRA) miały osobowość prawną. Organami izby adwokackiej były: walne zgromadzenie adwokatów, rada adwokacka oraz sąd dyscyplinarny. Walne zgromadzenie wybierało członków rady adwokackiej, NRA, sądu dyscyplinarnego izby, zatwierdzało sprawozdania oraz uchwalało budżet izby. Radę adwokacką reprezentował dziekan, a jej skład zależał od liczby członków izby adwokackiej. Adwokaci podlegali odpowiedzialności dyscyplinarnej za wykroczenia i uchybienia godności stanu adwokackiego, Sąd Dyscyplinarny Izby Adwokackiej orzekał w sprawach dyscyplinarnych, a od wyroku można było odwołać się do Senatu Dyscyplinarnego przy Sądzie Najwyższym lub Sądu Dyscyplinarnego Odwoławczego przy NRA. Do zakresu działania Naczelnej Rady Adwokackiej należały następujące sprawy: nadzór nad działalnością rad adwokackich; rozstrzyganie zażaleń na uchwały rad adwokackich; ustalanie jednolitych zasad wytycznych wykonywania samorządu i zawodu adwokackiego oraz organizacji zawodowego kształcenia aplikantów; uchwalanie budżetu rocznego z oznaczeniem udziału w nim poszczególnych izb; wydawanie opinii o projektach ustaw na żądanie Ministra Sprawiedliwości. Naczelna Rada Adwokacka składała się z członków wybieranych przez walne zgromadzenia izb adwokackich i zajmowała się sprawami z zakresu nadzoru nad działalnością rad adwokackich, rozstrzyganiem zażaleń, określaniem zasad wykonywania samorządu i zawodu adwokata oraz organizacji kształcenia aplikantów. Wydział Wykonawczy NRA był organem wykonawczym i przygotowawczym. Nadzór nad samorządem adwokackim był sprawowany przez Ministra Sprawiedliwości. Naczelna Rada Adwokacka zobowiązana była do przesyłania do wiadomości Ministra Sprawiedliwości protokołów walnych zgromadzeń izb oraz posiedzeń rad adwokackich, Naczelnej Rady i Wydziału Wykonawczego, jak również sprawozdań rocznych wraz z zamknięciami rachunkowymi oraz regulaminy wewnętrzne rad adwokackich i NRA. Minister Sprawiedliwości miał względem rad adwokackich oraz Naczelnej Rady te same uprawnienia nadzorcze, jakie przysługiwały NRA względem poszczególnych rad. Zarządzenia nadzorcze Ministra Sprawiedliwości były ostateczne i nie podlegały zaskarżeniu. Jeżeli rada adwokacka przez swą działalność narażała porządek lub bezpieczeństwo publiczne, Minister Sprawiedliwości władny był rozwiązać ją i przekazać czasowe wykonywanie jej czynności osobom delegowanym przezeń spośród sędziów.

Ustawa z 1932 r. wprowadziła wiele zmian w polskim systemie adwokatury, m.in. ujednoliciła system izb adwokackich, wprowadziła bardziej scentralizowany system nadzoru państwowego, a także zdefiniowała prawa i obowiązki adwokatów oraz aplikantów adwokackich. Pomimo ograniczeń w samorządności – w pewnym zakresie ustrój adwokatury zapewniał niezależność i ochronę interesów adwokatów oraz ich klientów, jednak uprawnienia Ministra Sprawiedliwości w ramach realizacji nadzoru państwowego były znaczne.

Dnia 4.05.1938 r. uchwalono kolejną regulację: ustawę – Prawo o ustroju adwokatury , która weszła w życie z dniem ogłoszenia. Nowa ustawa umocniła pozycję organów władzy wykonawczej w stosunku do adwokatury, co spotkało się z krytyką ze strony środowiska adwokackiego. Mimo to warto zaznaczyć, że uwzględniała ona część postulatów samorządu zawodowego z 1932 r. Ustawa składała się z pięciu działów: „Adwokatura”, „Adwokaci”, „Aplikanci adwokaccy”, „Odpowiedzialność dyscyplinarna” oraz „Przepisy przejściowe i końcowe”. Miała 168 artykułów. Nowa regulacja wprowadziła istotne zmiany w ustroju samorządu adwokackiego. Naczelna Rada Adwokacka uzyskała nowe uprawnienia, a wybór jej składu osobowego uległ zmianie. Do NRA należało: formułowanie wytycznych działalności organów samorządu adwokackiego, ustalanie zasad wykonywania zawodu adwokackiego i kształcenia aplikantów, uchwalanie regulaminów, nadzór nad działalnością izb, rozstrzyganie odwołań, określanie opłat, uchwalanie budżetu, udzielanie opinii na żądanie władz państwowych co do aktów prawnych oraz rozstrzyganie spraw zastrzeżonych przez przepisy szczególne. Ustanowiono Izbę do Spraw Adwokatury przy Sądzie Najwyższym składającą się z dwunastu sędziów tego sądu i ośmiu członków Naczelnej Rady Adwokackiej. Ponadto wprowadzono nowe regulacje dotyczące aplikacji adwokackiej i postępowania dyscyplinarnego. Utworzenie ww. Izby przy Sądzie Najwyższym, orzekającej w sprawach dyscyplinarnych oraz w sprawie odwołań od uchwał okręgowych rad adwokackich, było nowym rozwiązaniem. Nadzór rządowy nad adwokaturą był sprawowany przez Ministra Sprawiedliwości. Jego zarządzenia nadzorcze nie podlegały zaskarżeniu. Miał on daleko idące uprawnienia w stosunku do organów samorządu adwokackiego, w tym możliwość rozwiązania Naczelnej Rady Adwokackiej lub rady okręgowej w przypadkach naruszenia ładu prawnego, a także określania trybu przeprowadzania nowych wyborów i ustalania składu nowych rad. Naczelna Rada Adwokacka miała obowiązek przesyłania do Ministra Sprawiedliwości dokumentów takich jak protokoły walnych zgromadzeń, sprawozdania roczne i protokoły posiedzeń, a także regulaminy organów samorządu adwokackiego i sprawozdania roczne rad okręgowych. Na listę adwokatów okręgowa rada adwokacka wpisywała osobę spełniającą następujące warunki: posiadanie obywatelstwa polskiego oraz korzystanie w pełni z praw cywilnych i obywatelskich; nieskazitelny charakter i swym dotychczasowym postępowaniem dawanie rękojmi zachowania godności stanu adwokackiego; władanie należycie językiem polskim w słowie i piśmie; ukończenie studiów prawniczych na uczelni o uprawnieniach do prowadzenia studiów wyższych na terenie Rzeczypospolitej Polskiej lub uzyskanie dyplomu uznanego za równoważny przez właściwe władze RP, zakończone egzaminami zgodnymi z przepisami obowiązującymi w Polsce; odbycie aplikacji sądowej w sądach powszechnych lub wojskowych, zakończone przepisanym egzaminem oraz odbycie następnie aplikacji adwokackiej, zakończone egzaminem adwokackim. Przyjęcie na aplikację adwokacką wymagało ukończenia aplikacji sądowej z egzaminem sądowym. Adwokat był powołany do obrony prawa i słuszności; powinien był spełniać obowiązki swego zawodu sumiennie i gorliwie, mając na względzie dobro państwa; dla sądów, urzędów i organów adwokatury powinien mieć poszanowanie, strzec powagi i godności stanu, kierując się zasadami honoru i koleżeństwa.

Postępowanie dyscyplinarne odbywało się przed sądem dyscyplinarnym izby adwokackiej, Wyższym Sądem Dyscyplinarnym i Izbą do Spraw Adwokatury. Adwokaci i aplikanci podlegali karze dyscyplinarnej za naruszenie swych obowiązków lub uchybienie godności stanu. Zmieniono katalog kar dyscyplinarnych obejmujący upomnienie, naganę, zawieszenie, pozbawienie praw wykonywania zawodu oraz wydalenie z adwokatury. Ustrój i działalność rad adwokackich zmieniły się nieznacznie, wprowadzono natomiast komisje rewizyjne kontrolujące finanse i gospodarkę rad.

Okres II Rzeczypospolitej został szczegółowo opisany w literaturze przedmiotu . Znajdziemy tam analizy zmian prawno-ustrojowych wprowadzanych w różnych okresach historycznych, a także opisy wpływu tych zmian na funkcjonowanie adwokatury i jej relacje z organami władzy. W okresie przedwojennym istniały liczne komentarze do przepisów regulujących ustrój adwokatury, obejmujące orzecznictwo, przepisy związane z adwokaturą oraz zagadnienia etyki adwokackiej .

W okresie PRL miało miejsce naruszanie zasad ustroju adwokatury obowiązujących w innych państwach demokratycznych. Podobnie jak władze sanacyjne, władze komunistyczne starały się ograniczać wolność i samorządność adwokatury. Jednakże ograniczanie samorządności i niezależności adwokatury nie było zjawiskiem występującym wyłącznie w okresie PRL. Już przed II wojną światową władze podejmowały kroki zmierzające do ograniczenia samorządności adwokackiej i zwiększenia kontroli nad tym zawodem, co było widoczne w zmianach wprowadzanych przez rozporządzenie z 1932 r. oraz ustawę z 1938 r. Warto jednak zauważyć, że w różnych okresach historycznych motywacje oraz kontekst polityczny różniły się. Niemniej jednak procesy związane z ograniczeniem niezależności i samorządności adwokatury zawsze łączyły się z odchodzeniem od ustroju demokratycznego.

Dnia 27.06.1950 r. uchwalono ustawę o ustroju adwokatury , która składała się ze 128 artykułów i 11 rozdziałów: „Przepisy ogólne”, „Wojewódzkie izby adwokackie”, „Naczelna Rada Adwokacka”, „Wpis na listę adwokatów”, „Praca zawodowa adwokata”, „Zespoły adwokackie”, „Społeczne biura pomocy prawnej”, „Skreślenie z listy adwokatów”, „Aplikacja adwokacka”, „Odpowiedzialność dyscyplinarna” oraz „Przepisy przejściowe i końcowe”. Ustawa definiowała adwokaturę jako ogół adwokatów i aplikantów, którzy współpracują z sądami i władzami w ochronie prawa Polski Ludowej oraz udzielają pomocy prawnej indywidualnie lub w zespołach. Wykonywanie zawodu adwokackiego odbywało się w zespołach adwokackich lub indywidualnie. Organy adwokatury obejmowały NRA, wojewódzkie izby adwokackie, a nadzór nad adwokaturą sprawował Minister Sprawiedliwości. Minister Sprawiedliwości mógł uchylić uchwały organów adwokatury sprzeczne z prawem lub zagrażające interesowi publicznemu. Ponadto mógł on rozwiązać organ adwokatury, który przez swe działanie lub zaniedbanie naruszał prawo lub zagrażał interesowi publicznemu.

Adwokaci i aplikanci tworzyli wojewódzkie izby adwokackie z osobowością prawną, a Naczelna Rada Adwokacka z siedzibą w Warszawie składała się z dziekanów rad adwokackich i siedmiu wybranych adwokatów. Do zakresu działania Naczelnej Rady Adwokackiej należało: koordynowanie działalności wojewódzkich izb adwokackich, nadzór nad działalnością izb, rozstrzyganie odwołań od uchwał rad adwokackich, udzielanie na żądanie Ministra Sprawiedliwości opinii o projektach aktów prawodawczych, uchwalanie budżetu Naczelnej Rady Adwokackiej oraz określanie udziału poszczególnych izb w pokrywaniu jej wydatków budżetowych. Na listę adwokatów mógł być wpisany ten, kto: dawał rękojmię wykonywania zawodu adwokata zgodnie z zadaniami adwokatury w Polsce Ludowej; posiadał obywatelstwo polskie i korzystał w pełni z praw publicznych i obywatelskich praw honorowych oraz miał pełną zdolność do czynności prawnych; był nieskazitelnego charakteru; ukończył wyższe studia prawnicze z przepisanymi egzaminami; odbył dwuletnią aplikację adwokacką, zakończoną złożeniem egzaminu adwokackiego. Praca zawodowa adwokata polegała na udzielaniu pomocy prawnej, a w szczególności na obronie i zastępstwie stron przed sądami w granicach zakreślonych przepisami prawnymi, a nadto – jeżeli przepisy nie wyłączały zastępstwa adwokackiego – przed urzędami i instytucjami prawa publicznego, jak również na udzielaniu porad i opinii prawnych oraz opracowywaniu aktów prawnych. Adwokaci mogli być powoływani do wykonywania czynności sprawowanych pod nadzorem władz państwowych. Ustawa wprowadzała również zespoły adwokackie, które miały na celu uspołecznienie adwokatury oraz organizację pomocy prawnej dla ludności pracującej, a także społeczne biura pomocy prawnej. Regulowała także aplikację adwokacką, która trwała dwa lata i odbywała się głównie w zespołach adwokackich. Adwokaci i aplikanci podlegali odpowiedzialności dyscyplinarnej za naruszenia prawa, słuszności, godności czy nawet interesu mas pracujących. Kara dyscyplinarna obejmowała upomnienie, naganę, zawieszenie w czynnościach zawodowych, a nawet wydalenie z adwokatury, natomiast sprawy dyscyplinarne rozpatrywane były przez wojewódzkie komisje dyscyplinarne oraz Wyższą Komisję Dyscyplinarną. W 1956 r. nastąpiła nowelizacja ustawy o ustroju adwokatury , która wprowadziła nowe organy, takie jak Wyższa Komisja Dyscyplinarna, Komisja Rewizyjna NRA i Zjazd Adwokatury. Samorząd adwokacki uzyskał prawo wykonywania sądownictwa dyscyplinarnego. Wprowadzony Zjazd Adwokatury nie był wcześniej znany żadnej regulacji. Zostały również przywrócone wybory organów izbowych. Kolejna ważna nowelizacja miała miejsce w 1958 r. – przywrócono nią ograniczenia dla adwokatury ze strony Ministra Sprawiedliwości, który mógł m.in. rozwiązywać rady adwokackie oraz NRA i nakazywać wszczęcie postępowania dyscyplinarnego wobec każdego adwokata lub aplikanta adwokackiego.

W 1963 r. uchwalona została kolejna ustawa o ustroju adwokatury , która miała na celu uspołecznienie wykonywania zawodu adwokata. Ustawę tę należy ocenić jako jeszcze bardziej restrykcyjną niż obowiązująca uprzednio. Była ona uznana przez środowisko adwokackie za odwet władzy za aktywne zaangażowanie adwokatury w proces przebudowy państwa oraz liczne uchwały podjęte na pierwszym i jedynym Zjeździe Adwokatury z 1959 r. Zgodnie z nowymi przepisami adwokat mógł wykonywać swój zawód w zespole adwokackim lub w społecznym biurze pomocy prawnej. Ustawa składała się ze 116 artykułów podzielonych na 10 rozdziałów: „Przepisy ogólne”, „Zespoły adwokackie”, „Wojewódzkie izby adwokackie”, „Naczelna Rada Adwokacka”, „Wpis na listę adwokatów”, „Praca zawodowa adwokata”, „Skreślenie z listy adwokatów”, „Aplikacja adwokacka”, „Odpowiedzialność dyscyplinarna” oraz „Przepisy przejściowe i końcowe”. Adwokaturę stanowił ogół adwokatów i aplikantów adwokackich zorganizowanych na zasadach samorządu zawodowego. Zadaniem samorządu zawodowego adwokatury było czuwanie nad należytym wykonywaniem przez adwokaturę jej ustawowych zadań, zapewnienie jej właściwej postawy społecznej, wysokiego poziomu etycznego i stałego podnoszenia kwalifikacji zawodowych, a także sprawowanie kontroli nad ścisłym przestrzeganiem przepisów o wykonywaniu zawodu adwokata. Zgodnie z ustawą adwokatura miała współpracować z sądami i innymi organami państwowymi w zakresie ochrony porządku prawnego Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej i była powołana do udzielania pomocy prawnej zgodnie z prawem i interesem mas pracujących.

Organami adwokatury były: Naczelna Rada Adwokacka, Wyższa Komisja Dyscyplinarna, Komisja Rewizyjna NRA, wojewódzkie izby adwokackie oraz zespoły adwokackie. Naczelna Rada Adwokacka, wojewódzka izba adwokacka, zespół adwokacki i społeczne biuro pomocy prawnej miały osobowość prawną. Zadaniem zespołu adwokackiego było udzielanie pomocy prawnej. Ustawa ta zabraniała łączenia zawodu adwokata z radcowskim w „jednostkach gospodarki uspołecznionej”, co negatywnie wpłynęło na fundusze adwokackie, i nie przewidywała wyjątków dla wykonywania zawodu w zespole adwokackim.

Adwokaci i aplikanci adwokaccy, mający siedzibę na obszarze województwa, stanowili wojewódzką izbę adwokacką. Organami wojewódzkiej izby adwokackiej były zgromadzenie delegatów, rada adwokacka, komisja rewizyjna, komisja dyscyplinarna. Natomiast Naczelną Radę Adwokacką tworzyli dziekani rad adwokackich oraz dziewięciu adwokatów wybranych przez dziekanów rad adwokackich. Do zakresu działania Naczelnej Rady Adwokackiej należało reprezentowanie adwokatury, wybieranie Wyższej Komisji Dyscyplinarnej i Komisji Rewizyjnej, nadzór i koordynowanie działalności wojewódzkich rad adwokackich, nadzór nad szkoleniem aplikantów, uchwalanie regulaminów, udzielanie opinii na żądanie Ministra Sprawiedliwości, rozpoznawanie odwołań od uchwał rad adwokackich, zarząd majątkiem, uchwalanie budżetu oraz rozpoznawanie sprawozdań i wniosków Komisji Rewizyjnej.

Nowa ustawa wprowadziła także wymóg odbycia aplikacji sądowej lub prokuratorskiej, złożenia egzaminu sędziowskiego lub prokuratorskiego oraz trzyletniej aplikacji adwokackiej, która kończyła się egzaminem adwokackim. Na listę adwokatów mógł być wpisany ten, kto dał rękojmię wykonywania zawodu adwokata zgodnie z zadaniami adwokatury w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, posiadał obywatelstwo polskie i korzystał w pełni z praw publicznych i obywatelskich praw honorowych oraz miał pełną zdolność do czynności prawnych, był nieskazitelnego charakteru, ukończył wyższe studia prawnicze z przepisanymi egzaminami, odbył aplikację sądową i złożył egzamin sędziowski lub odbył aplikację prokuratorską i złożył egzamin prokuratorski, a następnie – trzyletnią aplikację adwokacką zakończoną egzaminem adwokackim. Kierownictwo nad kształceniem aplikantów sprawowała rada adwokacka, a kierownik zespołu adwokackiego odpowiadał za kierowanie pracą aplikantów. Adwokaci i aplikanci adwokaccy podlegali odpowiedzialności dyscyplinarnej za postępowanie sprzeczne z prawem, interesem mas pracujących, zasadami słuszności lub godności bądź za naruszenie swych obowiązków zawodowych. Katalog kar obejmował upomnienie, naganę, karę pieniężną, zawieszenie, przeniesienie siedziby, pozbawienie prawa wykonywania zawodu czy wydalenie z adwokatury. W sprawach dyscyplinarnych orzekały wojewódzkie komisje dyscyplinarne oraz Wyższa Komisja Dyscyplinarna, a od prawomocnych orzeczeń można było wnieść wniosek o rewizję nadzwyczajną do Sądu Najwyższego.

W okresie II RP zespoły adwokackie nie były znane jako forma wykonywania zawodu adwokata. Jednakże komunistyczna ustawa z 1950 r. wprowadziła tę formę, obok formy „indywidualnej”, jako dominującą. Późniejsza ustawa z 1963 r. uczyniła ją jedyną praktycznie dopuszczalną formą wykonywania zawodu adwokata (przewidywano jeszcze formę „społecznych biur pomocy prawnej”, ale okazała się ona tylko krótkotrwałym rozwiązaniem).

W okresie PRL komentarze do ustawy regulującej ustrój adwokatury, takie jak m.in. Ustrój adwokatury. Komentarz oraz Przepisy o adwokaturze. Komentarz , były bardzo ważnymi publikacjami dotyczącymi ustroju adwokatury. Komentarze zarówno te, jak i inne omawiały zasady i przepisy regulujące adwokaturę, w tym zagadnienia dotyczące etyki, odpowiedzialności dyscyplinarnej, godności zawodu adwokackiego i innych ważnych kwestii związanych z praktyką adwokacką. Publikacje te były wyjątkowo cenione wśród adwokatów, gdyż omawiały zmiany w ustawie oraz kwestie praktyczne dotyczące funkcjonowania adwokatury.

W roku 1981 wysiłki licznej grupy adwokatów doprowadziły do zwołania Ogólnopolskiego Zjazdu Adwokatów w Poznaniu, który odbył się w dniach 3–4 stycznia tego roku. W jego trakcie podjęto uchwały w sprawie praw człowieka, wprowadzenia Trybunału Konstytucyjnego i Trybunału Stanu oraz demokratyzacji państwa; został także opracowany przez Zjazdową Komisję Legislacyjną i przekazany władzom projekt nowego prawa o adwokaturze. Wraz z wprowadzeniem stanu wojennego 13.12.1981 r. działalność reformatorska adwokatury została zagrożona. Jednak w dniu 26.05.1982 r. Sejm uchwalił nowe prawo o adwokaturze . Ustawa ta jest najdłużej obowiązującym aktem prawnym regulującym działalność adwokatury w Polsce. Została uchwalona w szczególnie trudnej sytuacji panującej w kraju. Chociaż nie wszystkie postulaty adwokatury zostały uwzględnione, zawarte w ustawie z 1982 r. rozwiązania były ewolucją w stosunku do poprzedniego stanu prawnego i na owe czasy stanowiły postępowy i liberalny akt prawny. Wyrazem tego jest obowiązujący do dziś art. 1 ust. 1. Zgodnie z tym przepisem: „Adwokatura powołana jest do udzielania pomocy prawnej, współdziałania w ochronie praw i wolności obywatelskich oraz w kształtowaniu i stosowaniu prawa”.

Ustawa składa się z dziewięciu działów: „Przepisy ogólne”; „Zespoły adwokackie”; „Izby adwokackie”; „Organy adwokatury”; „Wpis na listę adwokatów”; „Skreślenie z listy adwokatów”; „Aplikacja adwokacka”; „Odpowiedzialność dyscyplinarna”; „Zmiany w przepisach obowiązujących oraz przepisy przejściowe i końcowe”. Po przemianach polityczno-ustrojowych w latach 80. i 90. XX wieku w Polsce wprowadzono liczne zmiany do ustawy z 1982 r. Najważniejszych zmian dokonano w latach 1997–2014. Nowelizacje te dotyczyły wielu kwestii, w szczególności aplikacji adwokackiej, w tym tzw. otwarcia zawodów prawniczych, jak również przebiegu aplikacji adwokackiej, postępowania dyscyplinarnego oraz uprawnień nadzorczych Ministra Sprawiedliwości nad samorządem adwokackim.

Jak wynika z powyżej przedstawionego rysu, historia polskiego ustawodawstwa dotyczącego adwokatury to bogata i złożona tematyka, która ściśle wiąże się z historią samej Polski. Od pierwszych regulacji dotyczących adwokatury, które pojawiły się w XIX wieku, aż do współczesnych przepisów prawa, ustawodawstwo to ulegało licznym zmianom i modyfikacjom, co odzwierciedlało złożoną historię Polski i zmieniające się warunki polityczne. Dawna i nowsza literatura przedmiotu pozwala na lepsze zrozumienie tej problematyki. Stanowi ona cenne źródło informacji o początkach regulacji prawnych dotyczących adwokatury w Polsce.

Samorząd adwokacki, ukształtowany w II Rzeczypospolitej, był jedynym samorządem zawodowym zachowanym w Polsce Ludowej. Mimo silnej kontroli ze strony władz udało mu się zachować swoją autonomię i ciągłość, co stanowiło o wyjątkowości tej instytucji. Dziś, po latach zmian i transformacji, samorząd adwokacki w Polsce jest ważnym elementem systemu prawnego i wpływa na jakość oraz efektywność działania całego systemu wymiaru sprawiedliwości.

Pomimo zmian ustrojowych adwokatura jest zawodem cały czas cieszącym się niezaprzeczalnym prestiżem społecznym. Adwokaci reprezentują swoich klientów w sądach i innych instytucjach, chroniąc ich prawa i interesy. Jednocześnie adwokaci jako współuczestnicy wymiaru sprawiedliwości odgrywają ważną rolę w zapewnieniu praworządności oraz funkcjonowaniu demokratycznego państwa, a ustawa – Prawo o adwokaturze jest podstawowym aktem prawnym regulującym wykonywanie tego zawodu. Niniejszy komentarz ma na celu przedstawienie i analizę kluczowych aspektów tej ustawy. Warto zaznaczyć, że po 1989 r. pojawiło się kilka komentarzy dotyczących prawa o adwokaturze, które wskazują na rozwój i zmiany w tym obszarze. Należą do nich: Prawo o adwokaturze. Komentarz autorstwa Z. Krzemińskiego (1998), Prawo o adwokaturze. Komentarz autorstwa Dariusza Michty (2012), Prawo o adwokaturze. Komentarz autorstwa M. Gawryluka (2012) oraz Prawo o adwokaturze. Komentarz autorstwa P. Kruszyńskiego, K. Ceglarskiej-Piłat, J. Treli i M. Zbrojewskiej (2016), pod redakcją P. Kruszyńskiego.

Autorzy niniejszego opracowania: Radosław Baszuk, Wojciech Bergier, Małgorzata Eysymontt, Paweł Litwiński, Wojciech Marchwicki, Joanna Parafianowicz, Piotr F. Piesiewicz, Piotr Wiśniewski, Agnieszka Zemke-Górecka, Andrzej Zwara – mają nadzieję, że po upływie siedmiu lat od ukazania się ostatniego komentarza do przedmiotowej ustawy ich praca przyczyni się do wzbogacenia wiedzy na temat adwokatury. Liczą również, że dokonana przez nich analiza przepisów ustawy, orzecznictwa, piśmiennictwa oraz stanowisk organów adwokackich pozwoliła na gruntowne zbadanie funkcjonowania adwokatury.

Piotr F. Piesiewicz