Pilich Mateusz (red.), Polsko-ukraińska umowa o pomocy prawnej i stosunkach prawnych w sprawach cywilnych i karnych. Komentarz do przepisów o sprawach cywilnych

1. W obrocie prawnym Polski z zagranicą umowy międzynarodowe odgrywały zasadniczą rolę już przed II wojną światową. Obok regulujących liczne zagadnienia procesowe i kolizyjne konwencji haskich – o charakterze wielostronnym – doszło wówczas do zawarcia pierwszych umów bilateralnych, w tym z Wielką Brytanią , Grecją i Austrią . Zwłaszcza ta ostatnia umowa zasługuje na uwagę jako rozwiązanie modelowe: obejmowała ona całość zagadnień procesowych z zakresu postępowania zarówno cywilnego, jak i karnego, a ponadto normy kolizyjne prawa prywatnego międzynarodowego (choć jedynie dla stosunków z zakresu prawa osobowego, spadkowego oraz opiekuńczego). Podobną konstrukcję i zakres normowania przyjęto w umowach dwustronnych zawartych w okresie powojennym. W okresie PRL Polska związała się nimi w stosunku m.in. do Bułgarii, Czechosłowacji, Jugosławii, Kuby, NRD, Węgier i ZSRR; pod względem ich konstrukcji, wszystkie powyższe akty normatywne miały dość zbliżony charakter . Poza blokiem wschodnim konwencje o obrocie prawnym – jednak o bardziej ograniczonym charakterze, bo obejmujące jedynie niektóre zagadnienia prawne – zawarte zostały zwłaszcza z Austrią i Francją. Zawieranie umów dwustronnych z państwami obcymi (głównie b. ZSRR) było kontynuowane również po 1989 r. i trwało do początku lat 2000. W chwili obecnej Polska posiada takie uregulowania wzajemnego obrotu prawnego z 33 państwami świata .

2. Po zmianach politycznych, jakie zaszły w Europie po 1989 r., część wspomnianych umów międzynarodowych, które zawarto z dawnymi państwami tzw. socjalistycznymi, została uznana za wygasłe (np. umowa z NRD), część natomiast – jak choćby konwencja polsko-radziecka – obowiązywała nadal nowe państwa postsowieckie, w tym Ukrainę , jednak strony podjęły starania o jej możliwie szybkie zastąpienie nową umową o podobnym charakterze. Komentowany akt prawny obowiązuje w polskim porządku prawnym po jego ratyfikacji . Wszedł on w życie w obrocie międzynarodowym po upływie 60 dni od wymiany dokumentów ratyfikacyjnych (art. 98 konwencji), tj. z dniem 14.08.1994 r. Mimo braku klauzuli derogacyjnej w komentowanej konwencji, umowę polsko-radziecką należy uznać za zastąpioną przez nią z tą właśnie datą, zgodnie z ogólną zasadą lex posterior derogat legi priori. Zob. również komentarz do art. 98.

3. Podobnie jak dawna konwencja polsko-radziecka oraz zdecydowana większość umów dwustronnych o obrocie prawnym, jakie Polska zawarła z innymi państwami bloku wschodniego, umowa polsko-ukraińska składa się z trzech zasadniczych części, zatytułowanych odpowiednio: 1) „Postanowienia ogólne” – obejmuje przede wszystkim kwestie proceduralne (w tym ogólne zasady porozumiewania się organów obu państw i udzielania pomocy prawnej); 2) „Sprawy cywilne” – zawiera normy jurysdykcyjne i kolizyjnoprawne dotyczące poszczególnych rodzajów takich spraw; 3) „Sprawy karne” – reguluje przejęcie ścigania karnego, wydanie w celu ścigania albo wykonania kary, zawiera postanowienia szczególne dotyczące pomocy w sprawach karnych, a także wykonywanie orzeczeń w sprawach karnych. Część czwarta zawiera postanowienia końcowe. Poniższy komentarz zawiera wyłącznie uwagi do przepisów części pierwszej, drugiej i czwartej. Nie wyklucza to jednak odniesienia do spraw i przepisów karnych w zakresie, w jakim jest to uzasadnione przy ich systematycznym omawianiu.

4. Przepisy komentowanej umowy polsko-ukraińskiej mają pierwszeństwo w porządku prawnym obu państw przed przepisami prawa krajowego , do jakich w szczególności należą odpowiednie ustawy polskie i ukraińskie: Kodeks postępowania cywilnego i Prawo prywatne międzynarodowe. W polskiej literaturze wyrażono przekonanie, że pierwszeństwo umowy międzynarodowej przed ustawą jest zasadniczo zupełne, bez względu na możliwość faktycznego pogodzenia ustawy z tą umową, co wymagałoby porównywania treści norm krajowych i konwencyjnych. Wiążąc się umową międzynarodową, państwo zobowiązuje się do stosowania zawartych w niej norm bez względu na treść prawa krajowego. W literaturze wyrażono stanowisko, że obowiązywanie umowy międzynarodowej przesądza o braku możliwości pogodzenia jej z ustawą . Dla stosunków podlegających zakresowi regulacji niniejszej konwencji ustaw krajowych co do zasady nie stosuje się; wyjątek można uczynić co najwyżej dla ostrożnego i raczej analogicznego, a nie bezpośredniego, stosowania niektórych przepisów części ogólnej prawa prywatnego międzynarodowego – w zakresie niezbędnym do uzupełnienia regulacji konwencyjnej; zob. „Wstęp do części drugiej”. W kwestii wątpliwości odnośnie do trybu uznawania orzeczeń wydanych przez sądy jednego z umawiających się państw w drugim umawiającym się państwie: na podstawie konwencji czy prawa krajowego zob. komentarz do art. 48 i 51.

5. Odnośnie do stosunku umowy polsko-ukraińskiej do innych umów międzynarodowych oraz aktów europejskiego prawa wtórnego z zakresu współpracy sądowej w sprawach cywilnych zob. komentarz do art. 97.

6. Jeśli chodzi o wykładnię umowy polsko-ukraińskiej, to należy podkreślić, że ogólne reguły w tym zakresie są częściowo skodyfikowane – w przeciwieństwie do krajowej iuris interpretationis – i zawierają się w art. 31–33 k.w.p.t. Z art. 31 k.w.p.t. wynika kilka różnych dyrektyw interpretacyjnych , w pierwszej zaś kolejności zasada przypisywania tekstowi normatywnemu „zwykłego znaczenia” (ang. ordinary meaning, fr. le sens ordinaire) użytych w nim zwrotów. Jej zastosowanie na gruncie konwencji jest ograniczone poprzez fakt, że zwroty użyte szczególnie w normach jurysdykcyjnych i kolizyjnych omawianego aktu prawnego wywodzą się raczej z języka prawnego i prawniczego niż mowy potocznej. W takim wypadku pojawia się problem kwalifikacji, któremu zostanie poświęcona uwaga w komentarzu do części drugiej konwencji (zob. „Wstęp do części drugiej” oraz komentarze do jej poszczególnych przepisów). W tym miejscu wystarczy zaznaczyć, że zgodnie z art. 31 ust. 4 k.w.p.t. dopuszcza się przypisanie danemu pojęciu szczególnego znaczenia (ang. special meaning, fr. un sens particulier), jeżeli wynika to z intencji stron. Stąd przy wykładni zwrotów o zabarwieniu prima facie specjalistycznym – prawniczym – konieczne staje się ustalenie zamiaru stron, o czym może świadczyć przede wszystkim posługiwanie się nazwami równobrzmiącymi w językach prawnych i prawniczych systemów prawnych umawiających się państw. Artykuł 31 ust. 2–3 k.w.p.t. wskazuje na zobiektywizowaną metodę wykładni, która uwzględnia nie tylko tekst, lecz również kontekst przepisów. Istotne wydaje się dostrzeżenie samodzielności regulacyjnej umowy międzynarodowej, co znacząco ogranicza pole odniesień wewnątrz systemu prawnego każdego z państw, które są jej stronami. Jest to raczej kontekst wewnętrzny przepisów tworzących daną umowę międzynarodową niż wszystkich przepisów danej dziedziny prawa lub systemu prawnego jako całości . Treść pojęć prawa procesowego lub materialnego w systemach umawiających się państw może być potraktowana tylko jako wskazówka, która nie przesądza ostatecznego rezultatu wykładni umowy polsko-ukraińskiej.

7. Wzmiankowany w art. 31 ust. 1 k.w.p.t. „przedmiot i cel traktatu” (umowy międzynarodowej) nakazywałby szczególną ostrożność przy wykładni przepisów konwencji, której celem jest unifikacja przepisów należących do szeroko pojętego prawa prywatnego, w tym prawa kolizyjnego. Dwie istotne dyrektywy interpretacyjne, jakie można wywieść w ramach metodologii wykładni tego rodzaju umów, to po pierwsze, zakaz utożsamiania zwrotów zawartych w umowie międzynarodowej z równobrzmiącymi lub podobnymi wyrażeniami występującymi na gruncie systemu prawnego państwa będącego jej stroną; po drugie natomiast, jest to uwzględnianie obcego orzecznictwa . Realizacja obu tych postulatów wydaje się znacznie utrudniona wobec faktu, że organy władzy sądowniczej każdego z nich działają w sposób niezależny od drugich i nawet pomijając zwykłą barierę językową brak choćby nawet niewładczych mechanizmów wymiany informacji o praktyce sądowej w tym zakresie (w postaci np. polsko-ukraińskiego internetowego portalu służącego publikacji orzeczeń sądów najwyższych, biuletynu ministerialnego poświęconego wykładni i stosowaniu niniejszej umowy itp., itd.) . Tę lukę powinna wypełnić adekwatna współpraca środowiska naukowego obu państw.

8. Przepisy konwencji wiedeńskiej prowadzą do rozróżnienia dyrektyw interpretacji od środków, które służą ustaleniu znaczenia wykładanych przepisów. W art. 32 k.w.p.t. wyróżniono w sposób niewyczerpujący uzupełniające środki interpretacji, a mianowicie prace przygotowawcze do traktatu (fr. travaux préparatoires) oraz okoliczności jego zawarcia. Odwołanie do nich następuje wówczas, gdy interpretacja oparta na art. 31 k.w.p.t. pozostawia znaczenie dwuznaczne lub niejasne albo prowadzi do rezultatu wyraźnie absurdalnego lub nierozsądnego. W przypadku komentowanej konwencji wykładnia zdecydowanej większości przepisów nie wymaga sięgania po te środki; należy jednocześnie zauważyć, że materiały z prac przygotowawczych, które są często wykorzystywane w praktyce wykładni przepisów umów wielostronnych, w przypadku umowy polsko-ukraińskiej nie były dotychczas publikowane, co znacznie utrudniałoby ich praktyczne wykorzystanie.

9. Dwujęzyczność komentowanej konwencji, której teksty: polski i ukraiński są jednakowo autentyczne, nie jest pozbawiona znaczenia przy stosowaniu dyrektyw językowych i funkcjonalnych. Równa moc obu tekstów prowadzi do wniosku, że kiedy porównanie obu tekstów autentycznych wykazuje różnicę w znaczeniu, której nie usuwa zastosowanie art. 31 i 32 k.w.p.t., należy przyjąć znaczenie, które przy uwzględnieniu przedmiotu i celu traktatu najlepiej godzi te teksty (art. 33 ust. 4 k.w.p.t.).