Bieńkowska Ewa, Mazowiecka Lidia, Państwowa kompensata przysługująca ofiarom niektórych przestępstw. Komentarz

1. Początki współczesnych regulacji dotyczących kompensacji państwowej dla ofiar przestępstw sięgają przełomu lat 50. i 60. ub. wieku. Potrzeba ich wprowadzenia dostrzeżona została na gruncie systemów prawnych typu common law, które w ofierze przestępstwa widziały wyłącznie świadka i nie gwarantowały jej uzyskania niczego od sprawcy w procesie karnym. Podniesiono nadto, że sprawcy nie zawsze są wykrywani albo - jeśli ofiara uzyska orzeczenie na swoją rzecz - okazują się niewypłacalni. Uznano w związku z tym, że w tego rodzaju przypadkach obowiązek zrekompensowania szkód będących skutkiem przestępstwa powinno przejąć państwo. Pierwsze fundusze kompensacyjne w Europie powstały w państwach Zjednoczonego Królestwa: w Wielkiej Brytanii - Anglii, Szkocji i Walii w 1964 r., a w Irlandii Północnej w 1968 r. Następnie zaczęły być tworzone w innych państwach Europy Zachodniej: w 1971 r. - w Szwecji, w 1972 r. - w Austrii, w 1973 r. - w Finlandii, w 1974 r. - w Irlandii, w 1975 r. - w Norwegii i Holandii, w 1976 r. - w RFN i Danii, w 1977 r. - we Francji, zaś nieco później w 1984 r. - w Luksemburgu i w 1985 r. - w Belgii.

Państwowe mechanizmy kompensacyjne nie miały za zadanie zastąpienia sprawcy w zrealizowaniu jego podstawowego obowiązku wynikającego z faktu popełnienia przestępstwa, czyli wyrównania ofierze wyrządzonych jej szkód i krzywd. Od początku pomyślane były jako mechanizmy o charakterze subsydiarnym, które mogą zostać wykorzystane jedynie w ostateczności i tylko w najpoważniejszych przypadkach pokrzywdzenia.

2. Problem zagwarantowania niektórym ofiarom kompensaty ze strony państwa został uznany za na tyle ważny, że już w połowie lat 70. XX wieku zajęła się nim Rada Europy. Zamiarem było ujednolicenie sytuacji w tym zakresie w jej poszczególnych państwach członkowskich.

W Rezolucji (77) 27 o kompensowaniu ofiar przestępstw z 28 września 1977 r. (tekst polski w: E. Bieńkowska, C. Kulesza, Europejskie standardy kształtowania sytuacji ofiar przestępstw, Białystok 1997, s. 24 i n.; dalej: Rezolucja) znalazły się reguły minimalne dotyczące mechanizmów kompensowania przez państwo ofiar umyślnych przestępstw popełnionych z użyciem przemocy. Rezolucja ta została opracowana na podstawie Raportu Europejskiego Komitetu do spraw Problemów Przestępczości o kompensowaniu ofiar przestępstw; tekst polski w: E. Bieńkowska, C. Kulesza, Europejskie standardy..., s. 27 i n.; dalej: Raport Europejskiego Komitetu.

W Raporcie przedstawiono wyniki analizy sytuacji w zakresie kompensowania ofiar przestępstw w poszczególnych państwach europejskich. Na ich bazie eksperci opracowali reguły kompensowania ofiar oraz wskazali uzasadnienie ideologiczne dla tworzenia państwowych mechanizmów kompensacyjnych. Wyrazili pogląd (E. Bieńkowska, C. Kulesza, Europejskie standardy..., s. 37), że nie jest argumentem przemawiającym za ich tworzeniem to, "że państwo powinno ponosić odpowiedzialność za konsekwencje czynów kryminalnych, ponieważ na obszarze walki z przestępczością władze publiczne są odpowiedzialne tylko za środki, a nie za skutek. Nikt nie akceptuje również odpowiedzialności w imieniu przestępcy. Poziom, na którym funkcjonują siły prawa i porządku w wolnym społeczeństwie, jest taki, że nie można oczekiwać całkowitego zapobiegnięcia przestępczości. Z tych powodów jedynie równość i solidarność społeczna usprawiedliwiają kompensację państwową dla ofiar przestępstw".

3. W ślad za Rezolucją i bazując na jej postanowieniach, 24 listopada 1983 r. została uchwalona Europejska konwencja o kompensacji dla ofiar przestępstw popełnionych z użyciem przemocy (zob. tekst polski: aneks, pkt 1; także w: E. Bieńkowska, C. Kulesza, Europejskie standardy..., s. 64 i n.; tychże, Jak postępować z ofiarami przestępstw? Dokumenty Rady Europu i Narodów Zjednoczonych. Poradnik dla praktyków, Białystok 1992; Standardy Rady Europy. Teksty i komentarze, t. III, Prawo karne, pod red. E. Zielińskiej, Warszawa 1997, s. 500 i n.; T. Cielecki, Ofiary przestępstw w prewencyjnej strategii przeciwdziałania przestępczości, Słupsk 1999, s. 57 i n.; E. Bieńkowska, Wiktymologia. Zarys wykładu, Warszawa 2000, s. 109 i n.; E. Bieńkowska, L. Mazowiecka, Prawa ofiar przestępstw, Warszawa 2009, s. 198 i n.; tychże, Ofiara przestępstwa w dokumentach międzynarodowych, Warszawa 2009, s. 78 i n.; dalej: Konwencja).

W jej preambule stwierdzono, że konieczność wprowadzenia i rozwijania państwowych systemów kompensacyjnych dla ofiar umyślnych przestępstw popełnionych z użyciem przemocy uzasadnia zasada sprawiedliwości i solidarności społecznej. W myśl tej koncepcji - jak podniesiono w Raporcie wyjaśniającym do Europejskiej Konwencji o kompensacji dla ofiar przestępstw popełnionych z użyciem przemocy (tekst polski w: E. Bieńkowska, C. Kulesza, Europejskie standardy..., s. 71 i n.; dalej: Raport wyjaśniający) - interwencja państwa w postaci przyznania ofierze kompensaty jest uzasadniona tym, że "skoro niektórzy obywatele są podatniejsi lub nieszczęśliwsi od innych, muszą być kompensowani przez całe społeczeństwo za każdą doznaną krzywdę" (tamże, s. 75).

W Raporcie wyjaśniającym zwrócono uwagę również na inne, jak się wydaje, bardzo istotne zagadnienie, mianowicie na problem rozwijania wspólnej polityki w zakresie zapobiegania przestępczości i postępowania z przestępcami. Podniesiono w odniesieniu do tej kwestii (tamże, s. 74-75), że "Polityka taka wymaga, aby w równej mierze zwracać uwagę na wszystkie komponenty czynu przestępnego. Badania nad ofiarami prowadzone w różnych krajach w ciągu ostatnich dziesięcioleci ujawniły interakcję, która może występować między przestępcą i ofiarą w trakcie przestępstwa. Jednocześnie rzuciły one światło na kryzys psychologiczny i fizyczny ofiar po przestępstwie oraz na trudności, jakie często są ich udziałem przy dochodzeniu swoich praw. Spostrzeżenia te doprowadziły do wniosku, że tyle samo uwagi należy poświęcać ofiarom, a w szczególności ochronie ich interesów, ile poświęca się traktowaniu i rehabilitacji społecznej przestępców. Wskazuje to na potrzebę kompensowania ofiary nie tylko w celu złagodzenia, na ile to możliwe, krzywd i stresów doznanych przez nią, ale także w celu rozwiązania konfliktu społecznego wywołanego przestępstwem i ułatwienia stosowania racjonalnej, efektywnej polityki karnej. Rozmaite przepisy obowiązujące w państwach członkowskich są poświęcone skłonieniu przestępcy do skompensowania ofiary (np. wyrok w zawieszeniu lub probacja mogą być uzależnione od zapłaty kompensacji, zapłata kompensacji może być karą zasadniczą itp.). Jednakże w niewielu przypadkach kompensacja za krzywdę jest faktycznie uiszczana. W związku z tym propozycja przyczyniania się przez państwo do kompensacji jest niezbędna. (...) dzięki zlikwidowaniu poczucia niesprawiedliwości u ofiary, kompensacja państwowa ułatwia stosowanie mniej punitywnej, ale efektywniejszej polityki karnej".

4. Konwencja wprowadza następujące zasady kształtowania mechanizmów kompensacyjnych:

Katalog reguł minimalnych zawartych w Konwencji jest, jak się okazuje, całkiem bogaty. Jej twórcy kierowali się przesłaniem, aby umożliwić utworzenie mechanizmów kompensacyjnych także w państwach biedniejszych. Stąd wprowadzili różne możliwości ograniczania wypłat kompensaty i grona osób uprawnionych do ubiegania się o nią.

W Komentarzu do artykułów Konwencji (tekst polski w: E. Bieńkowska, C. Kulesza, Europejskie standardy..., s. 77 i n.; dalej: Komentarz) wskazano (tamże, s. 78-79), że podstawowym wyznacznikiem prawa do ubiegania się o kompensatę są trzy następujące elementy:

Otrucie, zgwałcenie i podpalenie należy traktować jako przemoc umyślną".

Na uwagę zasługuje jeszcze jedna z zasad, o której mowa w Komentarzu (tamże, s. 79-80), mianowicie zasada, w myśl której kompensacja "jest płacona ofierze niezależnie od oskarżenia lub skazania przestępcy. Szczególne kategorie przestępców określone w ustawodawstwie krajowym (na przykład nieletni, chorzy psychicznie) mogą nie podlegać oskarżeniu jako osoby uważane za nieponoszące odpowiedzialności za swoje czyny. Oskarżony przestępca może uniknąć skazania z innych względów (czyn popełniony w warunkach obrony koniecznej na przykład). Państwo może w każdym razie dokonać zadośćuczynienia nawet w odniesieniu do takich czynów, jeśli kompensacja nie jest dostępna z innych źródeł".

5. W Polsce, jako w jedynym spośród państw socjalistycznych Europy Wschodniej, problem stworzenia państwowego systemu kompensowania ofiar przestępstw został dostrzeżony bardzo wcześnie, bowiem już w początkach lat 70. ub. wieku. M. Cieślak i A. Murzynowski (Wynagrodzenie szkody osobie pokrzywdzonej przestępstwem - jego znaczenie w sferze prawa karnego, Studia Prawnicze 1974, nr 2, s. 80) w polskim referacie krajowym, przygotowanym na - odbywający się w 1974 r. w Budapeszcie - XIII Kongres Międzynarodowego Stowarzyszenia Prawa Karnego (AIDP), dokonali analizy obowiązujących w Polsce regulacji prawnych umożliwiających uzyskanie przez pokrzywdzonego rekompensaty od sprawcy przestępstwa, a następnie wyrazili następujący pogląd w kwestii ustanowienia państwowego funduszu kompensacyjnego: "Za stworzeniem takiego funduszu przemawia szereg ważkich racji społecznych. Przede wszystkim to, że stanowiłby on ogromne ułatwienie dla ofiar przestępstw w naprawieniu ich szkód i krzywd i rozwiązywałby zadowalająco ten doniosły problem społeczny od jego chyba najważniejszej - ludzkiej strony. Poza tym sprzyjałby utwierdzaniu się (...) odczuć: solidarności i współodpowiedzialności społeczeństwa za konsekwencje przestępczości. To z kolei sprzyjałoby zainteresowaniu społeczeństwa w zapobieganiu przestępstwom i ich wykrywaniu. Rozwiązanie takie podkreślałoby bowiem fakt, że przestępstwo i jego skutki są sprawą całego społeczeństwa".

6. Niezależnie od stanowiska prezentowanego w doktrynie, w tym samym czasie podjęte zostały konkretne działania zmierzające do stworzenia przynajmniej namiastki państwowego funduszu kompensacyjnego dla ofiar przestępstw. Znalazły one swoje odzwierciedlenie w nieobowiązującym już rozporządzeniu Prezesa Rady Ministrów z dnia 29 maja 1974 r. w sprawie pomocy postpenitencjarnej (Dz. U. Nr 21, poz. 126 z późn. zm.). W myśl jego § 15 ust. 1 "Ze środków przeznaczonych na cele pomocy postpenitencjarnej oraz na zapobieganie przestępczości może być udzielana w razie potrzeby pomoc dla osób pokrzywdzonych przestępstwem i ich rodzin".

7. Swego rodzaju państwowym funduszem kompensacyjnym, choć jedynie dla ściśle określonej grupy ofiar, był również fundusz alimentacyjny powołany do życia ustawą z dnia 18 lipca 1974 r. (Dz. U. Nr 27, poz. 157). Założeniem utworzenia funduszu nie było jednak wspieranie pokrzywdzonych przestępstwem niealimentacji, bowiem miał on służyć - generalnie - wypłacaniu "świadczeń pieniężnych dla dzieci i innych osób znajdujących się w trudnej sytuacji materialnej z powodu niemożności wyegzekwowania świadczeń alimentacyjnych" (art. 1).

Fundusz, po paru latach przerwy, został reaktywowany na mocy ustawy z dnia 7 września 2007 r. o pomocy osobom uprawnionym do alimentów (tekst jedn.: Dz. U. z 2009 r. Nr 1, poz. 7 z późn. zm.). Nadal jednak jego głównym celem nie jest kompensowanie ofiar przestępstwa niealimentacji. Przy spełnieniu określonych warunków uprawnionymi do świadczeń z funduszu są dzieci, czyli osoby, które nie ukończyły 18 lat, lub osoby uczące się w szkole lub w szkole wyższej do ukończenia 25. roku życia, a bezterminowo - osoby posiadające orzeczenie o znacznym stopniu niepełnosprawności (art. 9 ust. 1). Warunkiem ubiegania się o świadczenie jest bezskuteczność postępowania egzekucyjnego wobec osoby zobowiązanej do płacenia alimentów (art. 2 pkt 2). Zob. tu E. Bieńkowska, L. Mazowiecka, Uprawnienia pokrzywdzonego przestępstwem, 2. wyd., Warszawa 2011, s. 74 i n.

8. Kolejnym przedsięwzięciem było utworzenie Fundacji Pomocy Ofiarom Przestępstw jako quasi-państwowego funduszu kompensacyjnego. Powołało ją do życia Wydawnictwo Prawnicze pod koniec 1985 r., a obsługę od początku jej istnienia do przełomu lat 80. i 90. ub. wieku zapewniało Ministerstwo Sprawiedliwości. Powstanie Fundacji było bez wątpienia efektem przyjęcia przez Kongres Narodów Zjednoczonych, który odbył się w 1985 r. w Mediolanie (zob. E. Bieńkowska, Ofiara i system wymiaru sprawiedliwości (w:) Problematyka przestępczości na VII Kongresie Narodów Zjednoczonych, pod red. B. Hołysta, Warszawa 1987, s. 36 i n.), a następnie - uchwalenia 29 listopada 1985 r. przez Zgromadzenie Ogólne, Deklaracji o podstawowych zasadach sprawiedliwości dla ofiar przestępstw i nadużyć władzy. Polski tekst w: E. Bieńkowska, C. Kulesza, Jak postępować..., s. 19 i n..; T. Cielecki, Ofiary przestępstw..., s. 45 i n.; E. Bieńkowska, Wiktymologia. Zarys..., s. 103 i n.; E. Bieńkowska, L. Mazowiecka, Prawa ofiar..., s. 211; tychże, Ofiara przestępstwa..., s. 79 i n.; dalej: Deklaracja.

9. W Deklaracji mowa o czterech podstawowych uprawnieniach ofiar przestępstw. Podstawowym, z którego wynikają pozostałe, jest prawo dostępu do wymiaru sprawiedliwości i do właściwego traktowania. Następnym jest prawo do uzyskania szeroko pojętej restytucji od sprawcy przestępstwa, a jeśli to niemożliwe - do kompensacji od państwa. W Deklaracji mówi się w odniesieniu do tego ostatniego zagadnienia, co następuje:

"12. Jeżeli kompensacja nie jest w całości dostępna od przestępcy lub z innych źródeł państwo powinno dążyć do zapewnienia kompensacji materialnej: a) ofiarom, które doznały ciężkiego uszkodzenia ciała lub uszczerbku w zdrowiu fizycznym lub psychicznym w wyniku poważnych przestępstw; b) rodzinie, a w szczególności osobom pozostającym na utrzymaniu ofiar, które poniosły śmierć lub które dotknęło kalectwo fizyczne lub psychiczne w wyniku takiej wiktymizacji. 13. Należy popierać tworzenie, wzmacnianie i rozwijanie krajowych funduszy kompensacyjnych dla ofiar. W tym samym celu mogą także być - jeśli jest to celowe - tworzone inne fundusze, w tym dotyczące takich przypadków, gdy państwo, którego obywatelem jest ofiara, nie jest w stanie skompensować jej krzywd". Zob. szerzej E. Bieńkowska, Deklaracja ONZ o podstawowych zasadach sprawiedliwości dla ofiar przestępstw i nadużyć władzy, PiP 1987, z. 6, s. 88 i n.

Po uchwaleniu Deklaracji podjęto działania mające na celu ułatwienie wdrażania jej postanowień do systemów prawnych poszczególnych państw członkowskich ONZ (o najwcześniejszych zob. E. Bieńkowska, Wiktymologia. Koncepcje, kierunki badań, perspektywy, Ossolineum 1992, s. 74 i n.). W tym miejscu warto wspomnieć o dwóch opracowaniach służących temu celowi.

10. Pierwsze z nich to Guide for Policy Makers. On the Implementation of the United Nations Declaration of Basic Principles of Justice for Victimsd Of Crime and Abuse of Power (New York 1999, s. 26-27). Znalazł się tam następujący komentarz do przytoczonego wyżej pkt 12 Deklaracji:

"Liczba jurysdykcji, które dopuszczają kompensację państwową dla ofiar przestępstw, rośnie, którą to tendencję promują międzynarodowe konwencje takie, jak Europejska konwencja o kompensacji dla ofiar przestępstw popełnionych z użyciem przemocy. Kompensacja taka, która jest wypłacana w przypadkach, w których restytucja nie jest w pełni dostępna od przestępcy lub z innych źródeł (takich jak prywatne ubezpieczenie), jest przewidziana bądź w ramach ogólnych programów ubezpieczeń i opieki społecznej, bądź też w specjalnych programach kompensacyjnych obejmujących ofiary przestępstw. Często jest powoływany jako przykład dla innych państw jeden z wcześniejszych programów [jest to system kompensacyjny w Nowej Zelandii - E.B., L.M.]. Przewiduje on dla ofiar przestępstw świadczenia na takim samym poziomie jak dla ofiar wypadków przemysłowych i drogowych. Niektóre programy zapewniają możliwość wypłat w nagłych przypadkach do czasu orzeczenia o świadczeniu. W niektórych jurysdykcjach rozważa się poszerzenie ofiar objętych kompensacją z uwzględnieniem typu przestępstwa i rodzaju strat [na przykład systemy w Finlandii i Francji kompensują ofiary przestępstw przeciwko mieniu na podstawie kryterium konieczności - E.B., L.M.] oraz zasięgu terytorialnego. Co do tej ostatniej kwestii, niektóre jurysdykcje obejmują wszystkie zdarzenia, które miały miejsce na ich terytorium (niezależnie od obywatelstwa ofiary) i wszystkie zdarzenia, w których ofiarą stał się obywatel tych jurysdykcji (niezależnie od tego, gdzie doszło do zdarzenia). Wiele jurysdykcji poświęciło szczególną uwagę kwestii informowania ofiar o programach kompensacyjnych, najlepiej najszybciej jak jest to możliwe po zaistnieniu zdarzenia".

W odniesieniu do kolejnego, również przytoczonego wyżej, pkt 13 Deklaracji wskazano natomiast, iż:

"Niektóre jurysdykcje finansują swoje schematy kompensacji państwowej zwykle grzywnami, dopłatami państwowymi, zajętą własnością przestępców lub dopłatą z systemów ubezpieczeń prywatnych. Niektóre przewidują zwolnienia podatkowe dla dawców w celu zachęcenia do wspierania takich funduszy. Powstały różne regionalne i międzynarodowe międzyrządowe i pozarządowe fundusze służące kompensowaniu i udzielaniu pomocy ofiarom, a niektóre jurysdykcje przewidują wsparcie dla takich funduszy. Inne jurysdykcje podjęły starania zmierzające do zintegrowania i skoordynowania działań [na przykład portugalski Comissăo de Proteccăo de Menores; Komitet Ochrony Małoletnich - E.B., L.M.]".

11. Więcej miejsca poświęcono problematyce kompensacji państwowej w drugim ze wspomnianych opracowań. Jest nim Handbook on Justice for Victims. On the use and application of the Declaration of Basic Principles of Justice for Victims of Crime and Abuse of Power (New York 1999, s. 44-46; dalej: Podręcznik o sprawiedliwości). Czytamy tam m.in.:

"(a) Cel programów kompensacji państwowej

Kompensacja dla ofiar przestępstw jest jednym z filarów pomocy dla ofiar. Dla wielu ofiar na całym świecie jest zasadniczym sposobem uzyskania wsparcia finansowego w następstwie wiktymizacji. Regulacje prawne o restytucji [od sprawcy przestępstwa - E.B., L.M.] wymagające reparacji dla ofiar przestępstw sięgają XIX wieku, ale między tymi dwoma źródłami finansowego ulżenia ofiarom przestępstw istnieje znacząca różnica: kompensacja dla ofiar nie wymaga ujęcia i skazania przestępcy, aby zapewnić ofiarom wsparcie finansowe. Jakkolwiek najbardziej oczywistymi i poważnymi następstwa przestępstwa mogą być jego skutki fizyczne i psychiczne, to rujnujące mogą także być konsekwencje finansowe.

(b) Modele kompensacji państwowej

Istnieją różne modele programów kompensacji państwowej. Chociaż idea kompensacji dla ofiar może zostać odniesiona nawet do cywilizacji babilońskiej sprzed 2380 r. p.n.e., a ubogie grupy w Ameryce Łacińskiej i gdzie indziej korzystały z nieformalnych lokalnych procedur sprawiedliwości, to często powoływany jest jako przykład dla innych jurysdykcji przykład Nowej Zelandii (...). Takie programy jak ten w Quebec w Kanadzie przewidują możliwość wypłat w nagłych przypadkach przed ostatecznym przyznaniem świadczenia. W Polsce została powołana do życia Fundacja Pomocy Ofiarom Przestępstw jako szczególny fundusz publicznej kompensacji. Schematy różnią się swoim zasięgiem. Generalnie kompensacja dla ofiar przestępstw jest wypłacana z zasady ofiarom przestępstw z użyciem przemocy. Straty majątkowe z reguły nie są pokrywane, z wyjątkiem okularów, aparatów słuchowych oraz innych akcesoriów medycznych. Jeśli straty ofiary zostaną pokryte z ubezpieczenia lub innych źródeł, kompensacja od państwa może zostać obniżona lub wykluczona. Niektóre schematy wyszczególniają dostępne wyłączenia dotyczące na przykład krewnych przestępcy lub członków organizacji przestępczych. Inne są liberalniejsze w swoim zakresie i obejmują również ofiary przestępstw przeciwko mieniu na zasadzie uznania. W Quebec i we Francji programy kompensacyjne przewidują wypłaty w nagłych przypadkach poprzedzające ostateczną decyzję o świadczeniu, szczególnie w przypadkach poważnych szkód z uwzględnieniem przestępstw seksualnych lub śmierci ofiary. Europejskie Forum Służb dla Ofiar Przestępstw ponaglało państwa do zapewnienia, aby w przypadku przestępstw z użyciem przemocy ofiary otrzymywały kompensację z publicznych funduszy za swoje krzywdy, zaburzenia emocjonalne, utratę zarobków i środków utrzymania najszybciej jak to możliwe po popełnieniu przestępstwa, niezależnie od tego, czy przestępca został zidentyfikowany. Ponadto, jeśli nastąpiła śmierć, kompensacja powinna być płacona za osierocenie, wydatki pogrzebowe i utratę wsparcia tym, którzy znajdowali się najbliżej ofiary. Rada Europy przyjęła Konwencję o kompensacji dla ofiar przestępstw popełnionych z użyciem przemocy, która weszła w życie w 1988 r. Konwencja ustanawia standardy minimalne oraz promuje współpracę międzynarodową w przedmiotowym zakresie. Jest otwarta również dla państw niebędących członkami Rady Europy.

(c) Wymogi

Z zasady ofiara musi być niewinna, gdy chodzi o działalność przestępczą i "przyczyniające się złe prowadzenie się", musi zawiadomić o przestępstwie policję, współpracować z systemem wymiaru sprawiedliwości oraz przedłożyć programowi kompensacyjnemu dokumentację dotyczącą strat. W większości jurysdykcji nie wymaga się skazania przestępcy. Ofiara jest zwykle uprawniona do kompensacji w tej jurysdykcji, w której miało miejsce przestępstwo. Niektóre jurysdykcje, jak Finlandia i Francja, wprowadziły zasadę, w myśl której ofiara jest uprawniona do kompensacji niezależnie od swojej narodowości.

(d) Dostępność

Jako zasadnicze i fundamentalne prawo wszystkich ofiar szeroko powinna zostać upowszechniona informacja o dostępności świadczenia, procedurze składania wniosku oraz wymogach programu. Programy kompensacji państwowej dążą do rozpowszechnienia informacji o swojej dostępności. Badania wskazują jednak, że należy w tym zakresie zrobić jeszcze więcej. Ponieważ wiele programów kompensacji państwowej narzuca ścisłe terminy, jest rzeczą szczególnie ważną, aby wszystkie osoby, które stykają się z ofiarami, poinformowały je o możliwości kompensacji. Efektywne strategie informacyjne i podnoszenie świadomości społecznej obejmują szkolenie policji, prawników, pracowników socjalnych i wszystkich innych właściwych zawodów, jak też komunikaty służb publicznych za pośrednictwem różnych mediów takich, jak radio, telewizja, broszury informacyjne, bilbordy i afisze.

(e) Procedura składania wniosków

Chociaż żadna kwota pieniędzy nie może zlikwidować traumy i nieszczęść doświadczanych przez ofiary przestępstw, pomoc finansowa może odegrać decydującą rolę w procesie powrotu do równowagi. W przypadku niektórych ofiar fundusze te mogą pomóc w utrzymaniu stabilności i godności życia. Aby ofiara lub pozostały przy życiu członek jej rodziny byli uwzględnieni przy rozważaniu o kompensacji, najpierw muszą złożyć wniosek o kompensatę. Zwykle ofiary mogą dowiedzieć się o dostępności świadczenia kompensacyjnego i otrzymać formularz wniosku od policji, osób udzielających ofiarom pomocy, prokuratorów i pracowników służby zdrowia. Niedotrzymanie terminu złożenia wniosku stanowi jeden z najbardziej bolesnych przejawów "wiktymizacji wtórnej" w następstwie wiktymizacji [pierwotnej, czyli doznania przestępstwa - E.B., L.M.]. Programy kompensacji państwowej z reguły wprowadzają termin złożenia wniosku i mogą nie zaakceptować opóźnienia. Czynione są jednak wyjątki w odniesieniu do przestępstw łączących się z seksualnym wykorzystaniem dzieci oraz innymi sytuacjami w oparciu o "usprawiedliwiony powód". Niektóre jurysdykcje takie, jak Holandia, przedłużyły termin złożenia wniosku i mogą uwzględniać wnioski złożone po terminie. Ofiara lub członek jej rodziny zwykle musi przekazać programowi kompletny wniosek, aby mógł zostać rozważony. Po jego otrzymaniu program rozpatruje go i weryfikuje fakty takie, jak typ przestępstwa, rozmiar szkód i strat oraz dostępność innych źródeł".

12. Przykładanie tak dużej wagi do kwestii zagwarantowania ofiarom przestępstw kompensacji ze strony państwa wówczas, gdy jej potrzeby nie mogą być zaspokojone w inny sposób, jest skutkiem dostrzeżenia konieczności niwelowania negatywnych konsekwencji przestępstw nie tylko w skali indywidualnej, ale również w szerszym wymiarze społecznym.

Bardzo wyraźnie powyższy fakt podkreślają dwa dokumenty opracowane przez Europejskie Forum Służb dla Ofiar Przestępstw (European Forum for Victim Services - obecnie Europe Victim Support), powołaną do życia w 1989 r. sieciową organizację skupiającą europejskie krajowe organizacje wspierania ofiar przestępstw. Mowa o Zbiorze praw ofiar w procesie wymiaru sprawiedliwości (Statement of Victims 'Rights In the Process of Criminal Justice, London 1996; tekst polski w: T. Cielecki, Ofiary przestępstw..., s. 66 i n.; dalej: Zbiór) oraz o dokumencie pod nazwą Prawa socjalne ofiar przestępstw. The Social Rights of Victim of Crime, London 1998; tekst polski w: Zbiór, s. 72 i n.

W pierwszym z tych dokumentów wskazano m.in., że:

"przestępstwa - jak wykazuje doświadczenie służb dla ofiar i badania - wpływają negatywnie nie tylko na fizyczną, finansową i emocjonalną kondycję ofiar i rodzin ofiar, ale również na ich postawy wobec społeczeństwa jako całości, a w szczególności - wobec instytucji wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych; te ujemne następstwa nasilają się lub trwają dłużej, jeśli ofiary są niedoinformowane albo niewłaściwie traktowane w ramach procesu karnego, choćby przez pojedynczych przedstawicieli systemu wymiaru sprawiedliwości i na odwrót - ofiary, którym poświęca się dostatecznie dużo uwagi i które traktuje się z odpowiednim respektem, są bardziej skłonne rozsądnie ustosunkować się do swoich doznań związanych z przestępstwem i zrozumieć je we właściwym kontekście, a także mają poczucie solidaryzowania się z nimi przez swoje społeczności; wynika stąd, iż zapobieganie wiktymizacji wtórnej jest równie ważne jak zapobieganie samym przestępstwom, zwłaszcza że leży to w kompetencji władz; przestępstwa i strach przed nimi wpływają nie tylko na jednostki, które ich doznają, ale również na wiele osób stykających się z nimi osobiście lub za pośrednictwem mediów; przypadki wiktymizacji wtórnej, której źródłem jest system wymiaru sprawiedliwości, osłabiają zaufanie do niego oraz - z zasady - ograniczają zakres współpracy; zatem te systemy, które przyznają ofiarom właściwą pozycję i w obrębie których podejmowane są kroki przeciwdziałające wiktymizacji wtórnej, należy uznać za istotne tak z punktu widzenia kształtowania się solidarności społecznej, jak i dla realizacji zasady sprawiedliwości, a tym samym są one ważne dla samopoczucia całego społeczeństwa".

Bezpośrednio w odniesieniu do prawa do kompensacji państwowej w Zbiorze podniesiono, iż "chodzi o to, że ofiary zawsze powinny mieć możliwość ubiegania się o kompensację od przestępcy w przypadku prowadzenia sprawy przez sąd karny; jeśli ich życzenia w tym przedmiocie nie były znane, zawsze należy zapoznać się z ich poglądami przed wydaniem decyzji o kompensacji; wówczas, gdy kompensacja zostaje obniżona lub w ogóle nie orzeczona z uwagi na sytuację finansową przestępcy, zawsze należy wziąć pod uwagę również sytuację finansową ofiary; jeśli zaś przestępcy odroczono termin płatności, zasądzona kompensacja powinna zostać wypłacona ofierze bezpośrednio z funduszy publicznych, w związku z czym przestępca staje się dłużnikiem państwa, które powinno udzielać wszelkiej pomocy w jej odzyskaniu od niego; w przypadkach przestępstw popełnionych z użyciem przemocy ofiary powinny otrzymywać kompensację za krzywdy, cierpienia emocjonalne, utratę zarobków i utratę źródła utrzymania z funduszy publicznych tak szybko jak to możliwe po zaistnieniu przestępstwa, niezależnie od tego, czy przestępca został zidentyfikowany, czy też nie; jeśli nastąpiła śmierć ofiary, kompensacja powinna być wypłacana jej najbliższym krewnym". Zob. szerzej E. Bieńkowska, C. Kulesza, Wprowadzenie: O ochronie interesów ofiar przestępstw i działalności Rady Europy w tej sferze (w:) tychże, Europejskie standardy..., s. 14 i n.; E. Bieńkowska, L. Mazowiecka, Zagadnienia wstępne (w:) tychże, Ofiara przestępstwa..., s. 17 i n.

W drugim z wymienionych wyżej dokumentów - wśród praw ofiar takich, jak prawo do: uznania pokrzywdzenia przez społeczeństwo, informacji, dostępu do systemu opieki zdrowotnej, pomocy w rozwiązaniu problemów finansowych, zapewnienia bezpieczeństwa domowego, uzyskania wsparcia w miejscu pracy i nauki, dostępu do służb wspierania ofiar oraz ochrony prywatności - wyszczególniono również prawo do kompensacji (pkt 8).

Wskazano, że kompensacja oznacza finansowe pokrywanie szkód o charakterze trwałym lub tymczasowym, które ofiara poniosła w wyniku przestępstw. Nie zawsze jednak stanowi ona całkowite ich wyrównanie. Nie prowadzi też do kompleksowego zniwelowania wszystkich problemów i stresów, jakie powstały w związku z tym zdarzeniem. Dlatego powinna uwzględniać tak socjalne, jak i psychiczne potrzeby ofiar. Jeśli jednak ofiara uzyskała pomoc z innych źródeł takich, jak zabezpieczenie socjalne, państwowa kompensacja nie powinna wchodzić w grę. Natomiast ofiara powinna mieć możność uzyskania - w razie potrzeby - natychmiastowej zaliczki na poczet przyszłej kompensaty. Generalnie, zapewnienie możliwości uzyskania państwowej kompensacji pozwala na okazanie solidarności z ofiarami poprzez udzielanie im pomocy w przezwyciężaniu negatywnych skutków przestępstwa. Podniesiono nadto, że kompensacja nie powinna przysługiwać ofiarom, które były karane za przestępstwa. Zob. o omawianym dokumencie więcej E. Bieńkowska, Prawa socjalne ofiar przestępstw, Jurysta 1998, nr 5, s. 11 i n.

13. Konieczność brania pod uwagę wpływu wiktymizacji kryminalnej na dalsze życie ofiar i ich rodzin została dostrzeżona na przełomie lat 60. i 70 ub. wieku. Doszło wówczas do ujawnienia zjawiska tzw. wiktymizacji wtórnej jako następstwa doznania przez ofiarę przestępstwa, czyli tzw. wiktymizacji pierwotnej. Zob. szerzej E. Bieńkowska, Wiktymologia. Koncepcje..., s. 49 i n.

Od tego czasu rozróżniane są dwojakiego rodzaju skutki przestępstwa:

W Rekomendacji Komitetu Ministrów Rady Europy Rec. (2006) 8 w sprawie pomocy dla ofiar przestępstw z 14 czerwca 2006 r. (tekst polski w: E. Bieńkowska, L. Mazowiecka, Ofiara przestępstwa..., s. 119 i n.; dalej: Rekomendacja) - jako w jedynym, jak dotąd, dokumencie międzynarodowym - została zamieszczona definicja tego ostatniego pojęcia, należy sądzić, przede wszystkim dla jego wyraźnego odróżnienia od innego terminu, a mianowicie od pojęcia wiktymizacji powtórnej. Bywają one bowiem mylone. Brzmi ona następująco: "Wiktymizacja wtórna oznacza wiktymizację, która występuje nie jako bezpośredni efekt czynu przestępnego, lecz z powodu reakcji instytucji lub indywidualnych osób w stosunku do ofiary (pkt 1.3). Natomiast "Wiktymizacja powtórna oznacza sytuację, w której ta sama osoba cierpi z powodu więcej niż jednego zdarzenia przestępczego w ciągu określonego czasu" (pkt 1.2). Zob. więcej E. Bieńkowska, Rada Europy o pomocy dla ofiar przestępstw kompleksowo, Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Zarządzania i Prawa im. Heleny Chodkowskiej w Warszawie 2010, nr 2, s. 115 i n.

14. Obecnie dysponujemy wynikami licznych badań prowadzonych w różnych krajach na całym świecie, które dostarczyły wielu bliższych informacji zarówno o wiktymizacji pierwotnej, jak i wtórnej. Syntetycznie problematyka ta została omówiona w Podręczniku o sprawiedliwości (s. 4-9).

W odniesieniu do fizycznych skutków doznania przestępstwa, czyli wiktymizacji pierwotnej, wskazano w szczególności, że mogą one obejmować m.in. wzrost poziomu adrenaliny, przyspieszone bicie serca, niedające się powstrzymać łzawienie, poczucie zimna, przeżywanie zdarzenia w zwolnionym tempie, wyschnięcie warg, nasilenie szczególnych reakcji, jak np. histeryczny śmiech. Ofiary przestępstw tracą kontrolę nad swoim ciałem. Objawy te mogą wystąpić dopiero po zdarzeniu. Mogą też pojawiać się wówczas, gdy wraca pamięć o przestępstwie. Ofiary mogą również cierpieć na bezsenność, brak apetytu, pozostawać w stanie letargu, odczuwać migrenę, silne napięcie, mieć mdłości i obniżone libido. Takie stany mogą się utrzymywać przez długi czas po przestępstwie. Ofiary mogą także doznać uszkodzeń ciała, takich jak: otarcia skóry i stłuczenia, złamanie nosa lub szczęki, czy też uszkodzenie lub utrata zębów. Jeszcze inne obrażenia powstają wtedy, gdy sprawca używał noża albo broni. Szkody fizyczne mogą być trwałe i wpływać negatywnie na odzyskanie równowagi psychicznej. Natomiast blizny na ciele mogą nieustannie przypominać o przestępstwie. Na utrwalanie się negatywnych odczuć mają wpływ czynniki dotyczące wieku i płci danej osoby, jak też uwarunkowania kulturowe oraz wynikające z postaw innych osób.

Mniej wiadomo o skutkach przestępstw w sferze finansowej. Ofiary mogą narazić się na koszty w związku z koniecznością naprawy zniszczonego mienia, zainstalowania urządzeń alarmowych, skorzystania z usług służby zdrowia, uczestniczenia w procesie wymiaru sprawiedliwości, np. w rozprawach sądowych, uzyskania profesjonalnego wsparcia w przezwyciężaniu stresów psychicznych, jak też z niemożnością wykonywania pracy lub innych dochodowych zajęć, a w końcu - z koniecznością poniesienia kosztów związanych z pogrzebem. Ofiara może również odczuć potrzebę przeprowadzenia się, Może też obniżyć się wartość jej mienia. Przestępstwo, zwłaszcza, jeśli wydarzyło się w miejscu pracy, może doprowadzić do niemożności kontynuowania dotychczasowego zatrudnienia.

Ofiary doświadczają nadto licznych negatywnych przeżyć natury psychicznej. Mogą to być takie odczucia, jak szok, strach, gniew, poczucie bezsilności, utrata zaufania albo przypisywanie sobie winy. Objawy te występują bezpośrednio po przestępstwie, ale dochodzą do głosu także później, np. w trakcie rozprawy sądowej albo pobytu w szpitalu w związku z koniecznością poddania się leczeniu. Do tych początkowych reakcji mogą później dołączyć się dalsze, takie jak: rozmyślanie o zdarzeniu, koszmary nocne, depresja, poczucie winy, strach oraz utrata zaufania i szacunku. Towarzyszyć im mogą zachowania destrukcyjne polegające na nadużywaniu alkoholu lub innych substancji odurzających, zerwaniu stosunków społecznych, unikaniu ludzi oraz sytuacji związanych z przestępstwem i wycofywaniu się.

To, w jakim stopniu przestępstwo zaburzyło normalne funkcjonowanie ofiar, zależy od wielu czynników i bardzo różni się w poszczególnych przypadkach: z jednej strony dana jednostka może nie odczuć skutków nawet poważnego przestępstwa, z drugiej zaś - może ono całkowicie uniemożliwić jej powrót do stanu poprzedzającego jego doznanie.

Ze względu na ich bardzo specyficzny charakter, następstwa przestępstwa w postaci wiktymizacji pierwotnej zostały zaliczone do zaburzeń w postaci - jak się to określa w polskiej literaturze psychiatrycznej - zespołu stresu pourazowego, znanego w terminologii angielskiej pod nazwą post-traumatic stress disorder (PTSD). Najpierw zaburzenia te uwzględnione zostały w 3. wydaniu z 1987 r. Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders [Diagnostyczny i statystyczny podręcznik dotyczący zaburzeń psychicznych - E.B., L.M.] Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego. Następnie o pojęcie to uzupełniła swoją klasyfikację Światowa Organizacja Zdrowia w ostatnim, 10. wydaniu z 1990 r., obowiązującym od 1994 r., International Classification of Diseases [czyli Międzynarodowej klasyfikacji chorób - E.B., L.M.]. W literaturze polskiej o PTSD po raz pierwszy napisał J. Heitzman, Psychiatria polska, Warszawa 1995, s. 751 i n.

Z perspektywy historycznej znaczącą zmianą wprowadzaną przez koncepcję PTSD było stwierdzenie, w myśl którego czynnik etiologiczny znajdował się raczej na zewnątrz jednostki (tj. traumatyczne zdarzenie) niż był odzwierciedleniem jej słabości (tj. traumatycznej nerwicy). Kluczem do zrozumienia podstawy naukowej i obrazu klinicznego PTSD jest koncepcja "traumy". Zdarzenie traumatyczne było wywodzone z bardzo bolesnych stresorów, które stanowią normalne zaburzenia życiowe, takie jak: rozwód, niewypłacalność, odrzucenie, poważna choroba, niepowodzenia finansowe i tym podobne. Rozróżnienie pomiędzy traumatycznym i innymi stresorami bazowało na założeniu, że o ile większość osób potrafi uporać się ze zwykłymi stresorami, o tyle ich zdolność adaptacyjna jest raczej ograniczona, gdy dochodzi do konfrontacji ze stresorem traumatycznym.

Co się tyczy wiktymizacji wtórnej, w Podręczniku o sprawiedliwości wskazano, że w postaci zinstytucjonalizowanej najczęściej występuje ona w obrębie systemu wymiaru sprawiedliwości. Może być skutkiem niewłaściwego odnoszenia się do ofiar przez policję lub innych przedstawicieli tego systemu. Cały proces śledztwa karnego oraz postępowania przed sądem może być źródłem wiktymizacji wtórnej: od podjęcia decyzji o tym, czy wnieść oskarżenie, czy też nie, poprzez rozprawę i wyrokowanie w odniesieniu do sprawcy do jego ewentualnego uwolnienia. Zjawisko to może pojawiać się z powodu trudności w zrównoważeniu praw ofiary i praw przestępcy. Najczęściej jednak występuje ono dlatego, że osoby odpowiedzialne za kształtowanie procesu wymiaru sprawiedliwości nie biorą pod uwagę perspektywy ofiary.

Szczególną uwagę zwraca konstatacja, że nawet instytucje i agendy zajmujące się niesieniem ofiarom pomocy takie, jak służby wspierania ofiar, systemy kompensacji państwowej, instytucje zajmujące się uchodźcami czy poradnie zdrowia psychicznego, mogą stosować procedury, które sprzyjają powstaniu wiktymizacji wtórnej.

15. Wiedza o ujemnych następstwach przestępstwa dla tej osoby, która padła jego ofiarą, jak i dla jej najbliższych, zarówno w postaci wiktymizacji pierwotnej, jak i wtórnej, jest niezbędna dla zrozumienia ich znaczenia w procesie przywracania równowagi w zaburzonych tym faktem stosunkach społecznych. Szczególna rola przypada w tym zakresie instytucji państwowej kompensacji jako jednemu z kluczowych uprawnień ofiary, ponieważ - wówczas, gdy ze swojego obowiązku wyrównania szkód i krzywd wyrządzonych przestępstwem nie może wywiązać się sprawca, jak też nie może ona uzyskać pomocy z innych źródeł - zyskuje szansę na wsparcie w przezwyciężeniu kryzysu życiowego, jaki nastąpił w efekcie przestępstwa. W ten sposób powraca zaufanie nie tylko do innych ludzi, ale również do państwa i jego instytucji, a wśród nich przede wszystkim - składających się na system wymiaru sprawiedliwości w szerokim rozumieniu tego pojęcia.

Z tego względu bardzo istotne jest zapewnienie, by system kompensacyjny działał sprawnie i szybko oraz opierał się na takich procedurach, które same w sobie nie będą generować zjawiska wiktymizacji wtórnej. Szczególną rolę mają tu do spełnienia osoby, które uczestniczą w realizowaniu jego funkcji. Wykonają to zadanie dobrze pod warunkiem, że będą w pełni świadome znaczenia kompensacji ze strony państwa w przywracaniu spokoju społecznego naruszonego pojawieniem się konfliktu karnego.

16. Niezależnie od tego, że powołana została do życia i nadal działa Fundacja Pomocy Ofiarom Przestępstw (zob. tu m.in.: E. Bieńkowska, L. Mazowiecka, Prawa ofiar..., s. 82; tychże, Uprawnienia..., s. 69 i n.) cały czas obowiązuje zapis umożliwiający udzielanie pomocy ofiarom przestępstw i ich rodzinom ze środków przeznaczonych na pomoc postpenitencjarną.

Na mocy art. 43 k.k.w. z 1997 r. został powołany do życia Fundusz Pomocy Postpenitencjarnej, który umożliwia udzielanie pomocy pokrzywdzonym przestępstwem i ich rodzinom. W myśl jego § 4: "Wydatki Funduszu przeznacza się na udzielanie pomocy osobom pozbawionym wolności, zwalnianym z zakładów karnych i aresztów śledczych oraz ich rodzinom. W wyjątkowych wypadkach ze środków tych można udzielić pomocy również osobom pokrzywdzonym przestępstwem i ich rodzinom". Szczegółowo kwestie te reguluje rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 kwietnia 2005 r. w sprawie Funduszu Pomocy Postpenitencjarnej (Dz. U. Nr 69, poz. 618). W myśl jego § 3 ust. 5, osoby pokrzywdzone przestępstwem i ich rodziny, tak samo jak rodziny osób pozbawionych wolności, składają wniosek o udzielenie pomocy z Funduszu do zawodowego kuratora sądowego. Szerzej m.in.: S. Lelental, Kodeks karny wykonawczy. Komentarz, Warszawa 2010, s. 216 i n.; zob. też: E. Bieńkowska, L. Mazowiecka, Prawa ofiar..., s. 83 i n.; tychże, Uprawnienia..., s. 73 i n.

Porównanie aktualnej regulacji dotyczącej udzielania wsparcia ofiarom przestępstw ze środków przeznaczonych na pomoc postpenitencjarną z pierwotną z 1974 r. wskazuje na to, że istota rozwiązania nie uległa zmianie. Pokrzywdzeni cały czas są klientami drugiej kategorii, co nietrudno jest wyjaśnić, bowiem Fundusz Pomocy Postpenitencjarnej jest funduszem celowym, który ma służyć pomocą osobom pozbawionym wolności, a nie pokrzywdzonym. Jeśli jednak stworzenie w 1974 r. możliwości niesienia wsparcia ofiarom przestępstw ze środków pomocy postpenitencjarnej można było traktować jako element pozytywny, świadczący o dostrzeganiu potrzeby zajęcia się ofiarami, a także dlatego, że Polska była jedynym krajem socjalistycznej Europy Wschodniej, który docenił wagę tej kwestii, to w początkach drugiej dekady XXI wieku taki stan rzeczy jest nie do przyjęcia.

Niedługo sytuacja ta ulegnie zmianie, ponieważ już został utworzony w miejsce Funduszu Pomocy Postpenitencjarnej - na mocy ustawy z dnia 12 lutego 2010 r. (Dz. U. Nr 40, poz. 227) - Fundusz Pomocy Pokrzywdzonym oraz Pomocy Postpenitencjarnej. Dopóki jednak ustawa ta nie zacznie obowiązywać, w praktyce funkcjonują dwa państwowe systemy kompensacyjne dla ofiar przestępstw: pierwszy, wcześniejszy - w ramach Funduszu Pomocy Postpenitencjarnej oraz drugi - wprowadzony w życie przepisami komentowanej ustawy. Jest tak chyba tylko z powodu przeoczenia tego faktu przez decydentów.

17. Fundusz Pomocy Pokrzywdzonym oraz Pomocy Postpenitencjarnej (zob. pozytywnie o tej instytucji M. Kruk, Nowy fundusz - realna pomoc pokrzywdzonym, Na Wokandzie. Kwartalnik Informacyjny Ministerstwa Sprawiedliwości 2010, nr 1, s. 18 i n.) w części dotyczącej wspierania osób zwalnianych z jednostek penitencjarnych i ich rodzin ma służyć - tak jak Fundusz Pomocy Postpenitencjarnej - udzielaniu im bezpośrednio bardzo konkretnej pomocy. Zapewnione ma też pewne środki finansowe na realizowanie tego zadania, których źródłem mają być - podobnie jak poprzednio - obowiązkowe potrącenia z wynagrodzenia za pracę skazanych i środki pochodzące ze stosowania wobec nich kar dyscyplinarnych. Fundusz Pomocy Pokrzywdzonym nie ma natomiast gwarancji pozyskania stosownych środków na swoje funkcjonowanie. Mają one bowiem pochodzić z orzekanych, ale tylko fakultatywnie, nawiązek i świadczeń pieniężnych. Treść art. 43 k.k.w. nie wskazuje jednak, które ze środków wymienionych powyżej są przeznaczone dla którego członu Funduszu. Wynika to dopiero z aktu wykonawczego (zob. § 9 projektu z dnia 28 czerwca 2011 r. w sprawie Funduszu Pomocy Pokrzywdzonym oraz Pomocy Postpenitencjarnej). W okresie vacatio legis przepis art. 43 k.k.w. został znowelizowany na mocy art. 1 ustawy z dnia 15 kwietnia 2011 r. zmieniającej ustawę o zmianie ustawy - Kodeks karny, ustawy - Kodeks karny wykonawczy oraz ustawy - Prawo ochrony środowiska (Dz. U. Nr 129, poz. 734). Zabrakło w nim bowiem unormowania dotyczącego egzekwowania nawiązek i świadczeń pieniężnych. W związku z tym ma on wejść w życie nie 1 lipca 2011 r., jak pierwotnie planowano, lecz 1 stycznia 2012 r. (art. 2 ww. ustawy).

Pomoc świadczona pokrzywdzonym z Funduszu nie jest pomocą bezpośrednią, ale udzielaną pośrednio poprzez dotowanie instytucji i organizacji pozarządowych wspierających ofiary przestępstw. Mają one ubiegać się o dotację "w trybie otwartego konkursu ofert" (art. 43 § 5 k.k.w.). Jak ten konkurs ma wyglądać, trudno dociec. Wiadomo przecież, że poszczególne instytucje i organizacje udzielają wsparcia różnym kategoriom ofiar, których potrzeby nie są jednakowe. Jak więc mogą ze sobą rywalizować? Ogólnie mówiąc - w nowym kształcie Fundusz Pomocy Pokrzywdzonym nie jest już nawet namiastką funduszu kompensacyjnego dla ofiar przestępstw. Jego rola sprowadza się do zabezpieczenia środków na promowanie potrzeby ochrony interesów ofiar przestępstw z jednej strony, a z drugiej - do kontrolowania działalności organizacji pozarządowych zajmujących się wspieraniem ofiar przestępstw poprzez wprowadzenie instytucji konkursu ofert.

Wyraźnie podkreślić nadto trzeba, że bardzo razi umieszczenie regulacji dotyczącej ofiar przestępstw w tak szczególnym akcie prawnym, jakim jest k.k.w., czyli kodeks regulujący kwestie wykonywania orzeczeń wydanych wobec sprawców przestępstw. Razi też, że nawiązki i świadczenia pieniężne formalnie mają być orzekane - jak wynika to z art. 47 i 49 k.k. - po ich nowelizacji, na mocy wspomnianej ustawy z dnia 12 lutego 2010 r. (zob. wyżej tezę 16) - nie na rzecz Funduszu Pomocy Pokrzywdzonym, lecz - Funduszu Pomocy Pokrzywdzonym oraz Pomocy Postpenitencjarnej. Zob. także E. Bieńkowska, Fundusz Pomocy Pokrzywdzonym oraz Pomocy Postpenitencjarnej - o nowej instytucji prawa karnego wykonawczego krytycznie, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego (w druku); tejże, Ochrona interesów pokrzywdzonego - podstawy wiktymologiczne (w:) System prawa karnego, t. 1, Zagadnienia ogólne, pod red. A. Marka, Warszawa 2010, s. 347; tejże, Wiktymizacja wtórna...

18. Należy podkreślić, że - w ślad za propozycją zgłoszoną przez M. Cieślaka i A. Murzynowskiego (zob. tezę 5 powyżej) - również inni autorzy wskazywali na konieczność utworzenia państwowego funduszu kompensacyjnego dla ofiar przestępstw. Najwcześniej W. Daszkiewicz, Powództwo cywilne w procesie karnym, Warszawa 1976, s. 253 i n.; zob. także: L. Falandysz, Pokrzywdzony w prawie karnym i wiktymologii, Warszawa 1980, s. 174; Z. Gostyński, Karnoprawny obowiązek naprawienia szkody, Katowice 1984, s. 235 i n.

Postulaty te nie znajdowały jednak odzwierciedlenia w podejmowaniu konkretnych działań zmierzających do wcielenia ich w życie, a pierwsze próby dokonania analizy i oceny możliwości w tym zakresie zostały podjęte dopiero w drugiej połowie lat 90. ub. wieku. Stwierdzono jednak wówczas, że brak jest publicznych środków finansowych na tego rodzaju przedsięwzięcie, pomimo że na jego uruchomienie chciała przeznaczyć swój kapitał - niemały zresztą w owym czasie - Fundacja Pomocy Ofiarom Przestępstw (zob. na ten temat E. Bieńkowska, Komentarz [do Europejskiej konwencji o odszkodowaniach dla ofiar przestępstw popełnionych z użyciem przemocy] (w:) Standardy Rady Europy..., s. 507 i n.; zob. także C. Kulesza, Realizacja europejskich standardów dotyczących traktowania ofiar przestępstw w polskim prawie karnym (w:) Pozycja ofiary w procesie karnym - standardy europejskie a prawo krajowe, pod red. T. Cieleckiego, J.B. Banach-Guterriez, A. Suchockiej, Szczytno 2008, s. 29, który podniósł, że nie było woli ze strony Ministerstwa Sprawiedliwości, aby rozwijać działalność na rzecz ofiar przestępstw). Problem ten rozważany był także w trakcie prac nad kodyfikacją karną z 1997 r. Wskazano jednak, że "Ze względu na trudną sytuację finansową państwa nowy kodeks nie przewiduje państwowego funduszu odszkodowań dla ofiar przestępstw, do czego zobowiązuje wspomniana konwencja [Konwencja - E.B., L.M.] (art. 3). W Polsce działa jednak Fundacja Pomocy Ofiarom Przestępstw". Uzasadnienie rządowego projektu nowego kodeksu karnego (w:) Nowe kodeksy karne - z 1997 r. z uzasadnieniami. Kodeks karny. Kodeks postępowania karnego. Kodeks karny wykonawczy, Warszawa 1997, s. 147.

Kolejne próby powołania do życia państwowego funduszu kompensacyjnego zostały podjęte w początkach tego wieku. W Ministerstwie Sprawiedliwości prowadzone były wówczas prace nad przygotowaniem projektu ustawy, który bazował na regułach minimalnych zawartych w Europejskiej konwencji.

19. W międzyczasie Unia Europejska podjęła prace i przygotowała dokument pod nazwą Green Paper: Compensation to crime victims (Commission of the European Communities, Brussels, 28.09.2001, COM(2001) 536 final; dalej: Zielona Księga), w którym zamieszczone zostały pytania skierowane do państw członkowskich służące zdiagnozowaniu sytuacji w zakresie kompensowania ofiar w poszczególnych krajach. Zob. na ten temat E. Bieńkowska, Prawo ofiary przestępstwa do ochrony godności i poszanowania - standardy europejskie i ich odzwierciedlenie w prawie polskim (Wprowadzenie do problematyki) (w:) Poszanowanie godności ofiar przestępstw, pod red. T. Cieleckiego, Legionowo 2002, s. 15.

W konkluzji w Zielonej Księdze (s. 38-39) stwierdzono, że:

"Przegląd schematów państwowej kompensacji w Państwach Członkowskich i rozważenie możliwych środków na szczeblu Społeczności, ze szczególnym naciskiem na sytuacje transgraniczne, wydają się potwierdzać, że inicjatywa Społeczności dotycząca kompensacji dla ofiar przestępstw stanie się faktycznie wartością dodaną. Inicjatywa taka powinna stworzyć znaczący budulec w konstrukcji obszaru wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości, tworząc podstawowy poziom ochrony wszystkich mieszkańców UE, łatwo dostępny niezależnie od tego, gdzie w UE mogą oni paść ofiarami przestępstwa. W odniesieniu do możliwego ustanowienia wspólnego standardu minimalnego jest oczywiste, że każdy komponent takiego standardu wywołuje liczne problemy trudne same w sobie oraz ujawniające również różnice, jakie istnieją pomiędzy Państwami Członkowskimi. Jednakże takie trudności nie powinny prowadzić do osłabienia znaczenia i chęci osiągnięcia wspólnego standardu minimalnego. W szczególności w odniesieniu do większości kryteriów, które mogłyby zostać włączone do standardu minimalnego, okazało się, że sytuacje transgraniczne są bardzo odpowiednie dla oceny różnych rozwiązań. Kwestia poprawy dostępu do kompensacji dla ofiar w sytuacjach transgranicznych wydaje się prostsza. Godne uwagi jest to, że poziom harmonizacji, który mógłby zostać osiągnięty za pomocą standardu minimalnego, ma najwyższy wpływ na wybór rozwiązania, w jaki sposób dotrzeć do tego celu. Z tego powodu podkreśla się, że problem stworzenia bezpiecznej sieci i osłabienia efektów negatywnych jest ściśle związany z kwestią ułatwienia dostępu do kompensacji państwowej ofiarom transgranicznym. Niezależnie od zagadnień bezpośrednio odnoszących się do utworzenia standardu minimalnego i do poprawy położenia ofiary transgranicznej, pojawiają się również inne kwestie. Dla niektórych Państw Członkowskich poprawiających możliwość uzyskania państwowej kompensaty przez ofiary przestępstwa będzie to oznaczało potrzebę podniesienia budżetu i środków administracyjnych w porównaniu do zaangażowanych do tej pory. Chociaż takie kwestie zostały tylko krótko wzmiankowane w tym opracowaniu, ponieważ dla Komisji nie ma sensu prowadzić konsultacji w odniesieniu do takich zagadnień, Komisja jasno dostrzega znaczenie tego rodzaju spostrzeżeń. Na koniec Komisja chciałaby jednakże podkreślić potrzebę wykorzystania sposobności do czynienia dalszych kroków w odniesieniu do kompensacji państwowej dla ofiar przestępstw. Od czasu Europejskiej konwencji z 1983 r., za sprawą której został uczyniony pierwszy krok w kierunku zgromadzenia postanowień minimalnych, poczynione zostały znaczące postępy w rozumieniu i trosce o sytuację ofiar przestępstw. Jednocześnie UE sama podjęła działania służące stworzeniu obszaru wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości. Wydaje się, że obecnie powstały warunki do zajęcia się na poziomie społeczności ambitnym problemem przedsięwzięć na rzecz ofiar przestępstw".

20. Dopiero na podstawie konsultacji w odniesieniu do problemów uwzględnionych w Zielonej Księdze została opracowana - przyjęta 29 kwietnia 2004 r. - Dyrektywa Rady 2004/80/WE odnosząca się do kompensaty dla ofiar przestępstw. Dz. Urz. UE L 261 z 6.08.2004; zob. także: aneks, pkt 2; tekst polski również w: E. Bieńkowska, L. Mazowiecka, Prawa ofiar..., s. 188 i n; tychże, Ofiara przestępstwa..., s. 141 i n.; dalej: Dyrektywa.

Stosownie do pkt (7) Preambuły "dyrektywa ustanawia system współpracy w celu ułatwienia ofiarom przestępstw dostępu do kompensaty w sytuacjach transgranicznych, który powinien działać na podstawie systemów Państw Członkowskich dotyczących kompensaty dla ofiar umyślnych przestępstw z użyciem przemocy, popełnionych na ich odpowiednich terytoriach. Dlatego też mechanizm kompensaty powinien istnieć we wszystkich Państwach Członkowskich". W kolejnym (8) punkcie Preambuły stwierdza się, że "Większość Państw Członkowskich ustanowiła już takie systemy kompensaty, część z nich ustanowiła je, na mocy Europejskiej konwencji o kompensacji dla ofiar przestępstw z użyciem przemocy z dnia 28 listopada 1983 r.".

Przedmiotem Dyrektywy są zatem zagadnienia dotyczące ustanowienia systemu współpracy w sprawach o kompensatę pomiędzy państwami unijnymi w przypadkach, gdy przestępstwo zostało popełnione w innym państwie członkowskim aniżeli to, w którym zamieszkuje jego ofiara. Dyrektywa w odniesieniu do krajowych systemów kompensacyjnych stwierdziła w art. 12 rozdz. II "Krajowe systemy kompensaty" jedynie co następuje:

"1. Zasady w sprawie dostępu do kompensaty w sytuacjach transgranicznych ustanowione w niniejszej dyrektywie funkcjonują w oparciu o systemy Państw Członkowskich dotyczące kompensaty dla ofiar umyślnych przestępstw z użyciem przemocy popełnionych na ich odpowiednich terytoriach. 2. Wszystkie Państwa Członkowskie zapewniają, że ich przepisy krajowe przewidują istnienie systemu kompensaty dla ofiar umyślnych przestępstw z użyciem przemocy popełnionych na ich odpowiednich terytoriach, który gwarantuje sprawiedliwą i odpowiednią kompensatę dla ofiar".

Podstawą współpracy jest prawo do złożenia przez ofiarę umyślnego przestępstwa z użyciem przemocy popełnionego na terytorium innego państwa unijnego niż będące miejscem jej zamieszkania wniosku o kompensatę w państwie miejsca zamieszkania. Odnotować należy, że Dyrektywa (art. 1) - inaczej niż co do zasady Europejska konwencja (art. 3) - posługuje się wyłącznie kryterium miejsca stałego zamieszkania, a nie obywatelstwa osoby, której wypłaca się kompensatę. Znajduje to wytłumaczenie w fakcie, że w międzyczasie nastąpiły istotne przeobrażenia polityczne, które umożliwiły swobodne przemieszczanie się mieszkańców poszczególnych państw członkowskich w obrębie Unii Europejskiej. Stało się to na mocy układu z Schengen z 14 czerwca 1985 r. (Dz. Urz. UE L 157/49 z 21.06.2005), który wszedł w życie 26 czerwca 1995 r., po podpisaniu 19 czerwca 1990 r. Konwencji wykonawczej (Dz. Urz. UE L 239/19 z 22.09.2000). Należy do niego również Polska. Rozporządzeniem Prezesa Rady Ministrów z dnia 20 grudnia 2004 r. został powołany Pełnomocnik do spraw Przygotowania Organów Administracji Państwowej do Współpracy z Systemem Informacyjnym Schengen i Systemem Informacji Wizowej (Dz. U. Nr 281, poz. 2788), a następnie - 24 sierpnia 2007 r. - została uchwalona ustawa o udziale Rzeczypospolitej Polskiej w Systemie Informacyjnym Schengen oraz Systemie Informacji Wizowej (Dz. U. Nr 165, poz. 1170). Zob. też Traktat o przystąpieniu do Unii Europejskiej, Załącznik 1, tekst polski (w:) Prawo Unii Europejskiej. Wybór dokumentów, Warszawa-Bielsko-Biała 2010, s 309 i n.

Stosownie do odnoszącej się do spraw kompensacyjnych zasady terytorialności odpowiedzialnym za wypłatę kompensaty jest odpowiedni organ państwa, na którego terytorium zostało popełnione przestępstwo z użyciem przemocy (art. 2). Każde państwo zostało zobowiązane do ustanowienia albo wyznaczenia organów lub instytucji jako organów pomocniczych, które przyjmują wnioski o przyznanie kompensaty w innym państwie, jak również organów lub instytucji jako organów orzekających, czyli odpowiedzialnych za orzekanie w sprawie wniosków o kompensatę złożonych w sytuacjach transgranicznych (art. 3 ust. 1 i 2). Organ pomocniczy ma za zadanie zapewnić informacje o możliwości składania wniosków, wymagane formularze wniosków oraz wytyczne o sposobie ich wypełnienia i informacje o wymaganej dokumentacji uzupełniającej (art. 4 oraz 5 ust. 1 i 2). Organ ten możliwie najszybciej przekazuje wniosek i dokumentację organowi orzekającemu (art. 6 ust. 1). Organ orzekający po otrzymaniu wniosku przesyła organowi pomocniczemu i wnioskującemu informacje dotyczące osoby lub departamentu odpowiedzialnego za rozpatrzenie sprawy, przekazuje potwierdzenie otrzymania wniosku i w miarę możliwości wskazanie w przybliżeniu terminu, w jakim zostanie wydane orzeczenie o wniosku (art. 7). Organ orzekający może żądać informacji uzupełniających, których dostarcza mu organ pomocniczy (art. 8). Organ orzekający może postanowić o przesłuchaniu wnioskującego lub innej osoby i w tym celu może skontaktować się z organem pomocniczym, który może sam przesłuchać tę osobę lub zorganizować przesłuchanie bezpośrednio przez organ orzekający. W tym ostatnim przypadku przesłuchanie może odbyć się wyłącznie we współpracy z organem pomocniczym i na zasadzie dobrowolności, bez możliwości nałożenia środków przymusu przez organ orzekający (art. 9). Możliwie najszybciej po jego wydaniu organ orzekający przesyła orzeczenie wnioskującemu i organowi pomocniczemu (art. 10). We współpracy międzynarodowej stosowane są standardowe formularze do przekazywania wniosków i orzeczeń (art. 6 ust. 2 i art. 10 w związku z art. 14), których wzory zawiera Decyzja Komisji 2006/337/WE z 19 kwietnia 2006 r. ustanawiająca standardowe formularze służące przekazywaniu wniosków i orzeczeń na mocy dyrektywy Rady 2004/80/WE odnoszącej się do kompensaty dla ofiar przestępstw (Dz. Urz. UE L nr 125/25). Zob. więcej tezę 3 do art. 15, tezę 2 do art. 18 oraz tezę 3 do art. 20.

21. Jak wspomniano, Dyrektywa określiła zasady współpracy między państwami Unii Europejskiej w zakresie kompensowania ofiar przestępstw w sytuacjach transgranicznych. W konsekwencji zobowiązywała te spośród nich, które nie posiadały jeszcze krajowych systemów kompensacyjnych, aby utworzyły je do 1 lipca 2005 r. Polska należała do tej grupy, w związku czym warunek ten musiała spełnić. Musiała zatem stworzyć jednocześnie zarówno wewnątrzkrajowy system kompensacyjny, jak i wprowadzić w życie zalecenia Dyrektywy w odniesieniu do współpracy międzynarodowej, co znalazło odzwierciedlenie w treści art. 1 ustawy. Termin, w jakim powinien być wprowadzony w życie system krajowy, nie został przez polskiego ustawodawcę dotrzymany. Fakt ten stał się powodem pierwszej nowelizacji z dnia 11 kwietnia 2008 r. (ustawa o zmianie ustawy o państwowej kompensacie przysługującej ofiarom niektórych przestępstw umyślnych, Dz. U. Nr 96, poz. 608; dalej: 1. nowelizacja). W obecnym brzmieniu ustawa obowiązuje od 11 czerwca 2009 r., kiedy weszła w życie ustawa z 3 kwietnia 2009 r. o zmianie ustawy o państwowej kompensacie przysługującej ofiarom niektórych przestępstw umyślnych (Dz. U. Nr 79, poz. 665; dalej: 2. Nowelizacja). Zob. jej omówienie W. Juszkiewicz, Kompensata po poprawkach, Na Wokandzie. Kwartalnik Informacyjny Ministerstwa Sprawiedliwości 2010, nr 1, s. 22 i n.

22. Ustawa funkcjonuje od 1 lipca 2005 r. Dane Wydziału Statystyki Ministerstwa Sprawiedliwości (dane statystyczne z: MS-S 1r Sprawozdanie w sprawach cywilnych i według rodzajów spraw i właściwości rzeczowej w sądach rejonowych) dowodzą, że w praktyce spraw kompensacyjnych było bardzo niewiele. Od chwili wejścia w życie ustawy do końca 2010 r. łącznie wpłynęły 1053 wnioski o przyznanie kompensaty, co oznacza, że średnio rocznie było ich 211. Zwraca uwagę, że od połowy 2005 r. do końca 2007 r. wpłynęło 580 wniosków, podczas gdy w latach 2008-2010 było ich tylko 473. Od 2008 r. zaznacza się zatem zjawisko spadku liczby składanych wniosków. Liczba wniosków złożonych w 2008 r. (148) spadła o 59% w porównaniu z taką liczbą z 2007 r. (251). Sytuację tę trudno wyjaśnić. Można jednak przypuszczać, że w początkowym okresie, gdy o pojawieniu się możliwości uzyskania kompensaty z tytułu szkód i krzywd będących wynikiem przestępstwa więcej się mówiło i pisało, wnioski były składane także wówczas, gdy dotyczyły przypadków niespełniających kryteriów wymaganych przez ustawę.

W omawianym okresie spośród wszystkich 1053 wniosków załatwiono 988, w tym w 223 przypadkach wniosek został uwzględniony w całości lub w części. Stanowi to zaledwie nieco ponad jedną piątą, bowiem 22,6% ogółu spraw załatwionych. Najczęściej wnioski oddalano. Było tak w 325 przypadkach (32,9%). Natomiast w 231 przypadkach (23,4%) wnioski zostały zwrócone lub odrzucone.

Należy zatem stwierdzić, że skuteczność ubiegania się o przyznanie kompensaty nie jest, jak dotąd, wysoka. Może to zniechęcać do starania się o uzyskanie tego świadczenia. Wydaje się zresztą, że ustawa cały czas jest mało znana i również dlatego nieczęsto wykorzystywana.

23. Wobec faktu, że 2. nowelizacja istotnie poszerzyła krąg osób uprawnionych i w ten sposób przekroczyła standardy minimalne wyznaczone zarówno przez Europejską konwencję, jak i Dyrektywę, warto przywołać inne, późniejsze dokumenty międzynarodowe, w których mowa o kształtowaniu systemów kompensacji państwowej, by przekonać się, czy przewidują one inny, w szczególności szerszy podmiotowo i przedmiotowo, standard minimalny.

24. W pierwszej kolejności należy wymienić Rekomendację. W pkt 8 poświęconym przedmiotowej problematyce stanowi ona co następuje:

"Uprawnieni

8.1. Kompensacja powinna zostać przewidziana przez państwo dla:

8.2. Państwa powinny przyjąć schemat kompensacyjny dla ofiar przestępstw popełnionych na ich terytoriach niezależnie od narodowości ofiary.

8.3. Kompensacja wypłacana ofiarom powinna być oparta na zasadzie solidarności społecznej.

8.4. Kompensata powinna być przyznawana bez niepotrzebnej zwłoki we właściwej wysokości.

8.5. Wiele osób doznaje wiktymizacji w innych państwach europejskich niż ich własne. Dlatego zachęca się państwa do współpracy umożliwiającej ofiarom domaganie się kompensaty od państwa, w którym przestępstwo miało miejsce poprzez złożenie wniosku w odpowiednim urzędzie ich własnego kraju.

Szkody, za które można domagać się kompensaty

8.6. Kompensacja powinna pokrywać koszty leczenia i rehabilitacji krzywd fizycznych i psychicznych.

8.7. Państwa powinny przewidzieć kompensację za utratę dochodów, koszty pogrzebu i utratę źródła utrzymania. Państwa mogą także rozważyć kompensację za ból i cierpienie.

8.8. Państwa mogą rozważyć środki na kompensowanie szkód wynikających z przestępstw przeciwko mieniu.

Subsydiarność

8.9. Państwowa kompensacja powinna być wypłacana do wysokości, w jakiej szkoda nie jest pokryta z innego źródła, takiego jak przestępca, ubezpieczenie lub państwowe agendy, służby zdrowia lub pomoce socjalne".

Zwraca uwagę, że Rekomendacja - jako pierwszy dokument międzynarodowy - podjęła także problem stworzenia stosownych mechanizmów ubezpieczeń, za sprawą których można byłoby obniżyć koszty kompensacji państwowej (pkt 9).

25. Odnotować należy, iż Europe Victim Support zwróciło uwagę na to, że cały czas w niektórych krajach nie jest dobrze realizowana w praktyce ani Dyrektywa, ani Rekomendacja, co dowodzi, że nie chodzi tu o rzeczy łatwe. Zob. Manifesto for Europe 2009; zob. też E. Bieńkowska, Ochrona interesów..., s. 332.

26. Obecnie prowadzone są prace nad przygotowaniem ważniejszego od Deklaracji dokumentu ONZ. Chodzi o projekt Konwencji ONZ o sprawiedliwości i wsparciu dla ofiar przestępstw i nadużyć władzy (Draft. UN Convention on Justice and Support for Victims of Crime and Abuse of Power, 8 February 2010; dalej: projekt Konwencji). W odniesieniu do kompensacji państwowej dla ofiar przestępstw w art. 11 jej Części II "Prawa i obowiązki" zaproponowano następujące zapisy:

"Kompensacja

(1) Jeżeli restytucja nie jest w pełni dostępna od przestępcy lub z innych źródeł, Państwa Członkowskie powinny dążyć do zapewnienia kompensacji finansowej dla:

(2) Kompensacja powinna być przewidziana za:

(3) Państwa powinny rozważyć także kompensację za utratę dochodu, wydatki pogrzebowe, utratę źródła utrzymania, jak również ból i cierpienie oraz inne krzywdy psychiczne wyrządzone ofiarom.

(4) Należy popierać tworzenie, wzmacnianie i poszerzanie krajowych, regionalnych lub lokalnych funduszy kompensowania ofiar. Państwa Członkowskie mogą rozważyć finansowanie funduszy z budżetu państwa, specjalnych podatków, grzywien, dotacji prywatnych oraz innych źródeł.

(5) Fundusze te powinny gwarantować słuszną, stosowną i wypłaconą na czas kompensację. Powinny także przewidywać wypłaty w sytuacjach krytycznych i/lub przejściowe. Szczególna uwaga powinna zostać zwrócona na dostępność funduszy. Wymaga to, inter alia, szerokiego upowszechnienia informacji o wymaganych kryteriach i niezbędnych procedurach. Państwa powinny również rozważyć inne metody podniesienia świadomości publicznej o istnieniu takich funduszy.

(6) Tu, gdzie jest to właściwe, dla tego celu mogą zostać też utworzone inne fundusze, uwzględniając w tym sytuacje, gdy Państwo, którego obywatelem jest ofiara, nie jest w stanie skompensować jej za szkodę.

(7) W przypadkach wiktymizacji transgranicznej Państwo, w którym miało miejsce przestępstwo, powinno wypłacić kompensację cudzoziemcowi stosownie do zasady wzajemności".

27. Międzynarodowy standard minimalny w odniesieniu do państwowych systemów kompensowania ofiar przestępstw jest - w świetle opisanych dokumentów międzynarodowych - jednoznaczny: kompensacja powinna zostać zapewniona w pierwszej kolejności dla ofiar poważnych przestępstw z użyciem przemocy. W tej sytuacji powstaje pytanie o to, co należy rozumieć pod pojęciem "przestępstw z użyciem przemocy", którym dokumenty te się posługują.

Termin ten należy do siatki pojęciowej kryminologii. Przyjmuje się, że na kategorię przestępstw z użyciem przemocy składają się następujące cztery grupy przestępstw:

Jeśli zatem "przestępstwa z użyciem przemocy" obejmują powyższe grupy, wydaje się oczywiste, że pojęcie to jest tożsame z pojęciem "przestępstwa popełnione z użyciem przemocy", które dość często spotykamy w literaturze przedmiotu. Cechą charakterystyczną działania sprawców w tych przypadkach jest bowiem zawsze to, że połączone jest ono ze stosowaniem przemocy. Nie ma zaś znaczenia, czy fakt ten znajduje odzwierciedlenie w ich ustawowych znamionach.

Konieczne jest jednak zastrzeżenie dotyczące tego, że pojęcie przemocy w znaczeniu kryminologicznym jest rozumiane węziej niż na gruncie prawa karnego, jak i tego, że nie zawsze czyny - wydawałoby się ewidentnie należące do kategorii przestępstw z użyciem przemocy - w praktyce takimi nie są. Zob. więcej J. Błachut, A. Gaberle, K. Krajewski, Kryminologia, Gdańsk 2007, s. 266 i n.

28. Jednym z ważnych czynników, który może generować zjawisko wiktymizacji wtórnej, jest niedostateczna dbałość o treść regulacji prawnych dotyczących kształtowania sytuacji ofiar przestępstw, wynikająca - jak się wydaje - przede wszystkim z nierozumienia istoty skutków doznania przestępstwa dla ofiary i jej otoczenia społecznego oraz niezbędności ich przezwyciężania. Niestety, do tej grupy aktów prawnych należy też komentowana ustawa (zob. tu opracowania powołane wyżej w tezie 13), co już na wstępie należy zasygnalizować. Odnotować w związku z tym także trzeba, że stosowanie ustawy w jej obecnym kształcie może okazać się, a nawet już się okazało, bardzo trudne. Dowiodły tego badania (zob. najnowsze: S. Łagodziński, Praktyka przyznawania świadczeń z ustawy z 7 lipca 2005 r. o państwowej kompensacie przysługującej ofiarom niektórych przestępstw, Instytut Wymiaru Sprawiedliwości, Warszawa 2011; L. Mazowiecka, System kompensacji państwowej dla ofiar przestępstw w Polsce na tle standardów międzynarodowych, niepublikowana rozprawa doktorska, Uczelnia Łazarskiego, Wydział Prawa i Administracji, Warszawa 2011).

29. Wspomnieć w końcu należy o dwóch opiniach prawnych opracowanych przez ekspertów do spraw legislacji z sejmowego Biura Studiów i Ekspertyz. Opinia z 30 maja 2005 r., autorstwa A. Grzelak, odnosi się do pierwszego projektu ustawy (zob. Opinia prawna dotycząca projektu ustawy o państwowej kompensacie przysługującej ofiarom niektórych przestępstw umyślnych (druk nr 3859); dalej: 1. opinia), natomiast druga - z 6 marca 2009 r., opracowana przez A. Sakowicza - do projektu 2. nowelizacji (zob. Opinia prawna o zmianie ustawy o państwowej kompensacie przysługującej ofiarom niektórych przestępstw umyślnych (druk sejmowy nr 1621); dalej: 2. opinia). Będziemy się do obu odwoływać w komentarzach do odpowiednich przepisów ustawy. W tym miejscu ograniczamy się w związku z tym jedynie do konstatacji, że - choć wskazane zostały w ich treści pewne mankamenty opiniowanych aktów prawnych - autorzy nie dostrzegli zasadniczych uchybień merytorycznych w proponowanych rozwiązaniach. Dziwi to, ponieważ bliższa analiza przepisów ustawy w ich pierwotnym brzmieniu dowiodła, iż przyjęta regulacja nie jest dobra i wymaga pilnej korekty (zob. E. Bieńkowska, Państwowa kompensacja dla ofiar przestępstw w Polsce, PiP 2008, z. 5, s. 51 i n.). Jeszcze większe zastrzeżenia wzbudza ustawa w kształcie obecnie obowiązującym, co wykażemy w prezentowanym komentarzu.