Skowrońska-Bocian Elżbieta, Odpowiedzialność za długi spadkowe. Komentarz, wyd. II

Ustawą z 20.03.2015 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. poz. 539; ustawa weszła w życie 18.10.2015 r.) zmieniono niektóre przepisy Kodeksu cywilnego dotyczące odpowiedzialności spadkobierców za długi spadkowe (art. 1015 § 2, art. 1031 § 2, art. 1032 i art. 1034¹ § 2 zdanie drugie), dodano art. 1031¹–1031⁴ oraz skreślono art. 1016. Wprowadzone zostały także zmiany w Kodeksie postępowania cywilnego, ustawie z 17.06.1966 r. o postępowaniu egzekucyjnym w administracji (Dz.U. z 2017 r. poz. 1201 ze zm.), ustawie z 13.02.1984 r. o funkcjach konsulów Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. z 2015 r. poz. 389 ze zm.; nie obowiązuje), ustawie z 28.07.2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz.U. z 2018 r. poz. 300 ze zm.).

Zasadnicza zmiana polega na wprowadzeniu, jako zasady, ograniczonej odpowiedzialności spadkobierców za długi spadkowe. W uzasadnieniu projektu rządowego podkreślano, że przewidziana w art. 1015 § 2 zdanie pierwsze k.c. fikcja prawna, iż spadkobierca nieskładający w ustawowym terminie żadnego oświadczenia co do spadku jest traktowany tak jak przyjmujący spadek wprost, a więc ponoszący nieograniczoną odpowiedzialność za długi spadkowe, w istocie nie chroni ani spadkobiercy przed nadmiernymi obciążeniami, ani wierzycieli spadkowych. Może natomiast prowadzić do pogorszenia sytuacji wierzycieli spadkobiercy, gdyż obciążenie osobistego majątku spadkobiercy odpowiedzialnością za długi spadkowe często prowadzi do zmniejszenia szans takich wierzycieli na uzyskanie należnego im świadczenia.

Problem, czy brak oświadczenia spadkobiercy co do spadku ma pociągać za sobą traktowanie go jak przyjmującego spadek z dobrodziejstwem inwentarza czy jak przyjmującego spadek wprost, nie jest nowy. Już w toku prac kodyfikacyjnych podjętych przed drugą wojną światową wyrażane były dwa zasadniczo odmienne poglądy. Zgodnie z pierwszym brak oświadczenia co do spadku powodowało traktowanie spadkobiercy jak przyjmującego spadek wprost; według drugiego – jak przyjmującego spadek z dobrodziejstwem inwentarza. Pierwsze stanowisko prezentowali m.in. H. Konic i K. Przybyłowski, drugie – S. Wróblewski i M. Allerhand (szerzej przedstawia te kwestie L. Górnicki, Prawo cywilne w pracach komisji kodyfikacyjnej Rzeczypospolitej Polskiej w latach 1919–1939, Wrocław 2000, s. 269 i n.; zob. też J. Gwiazdomorski, Prawo spadkowe, Warszawa 1959, s. 16 i n.; E. Macierzyńska-Franaszczyk, Odpowiedzialność za długi spadkowe, Warszawa 2014, s. 24 i n.).

W okresie unifikacji prawa spadkowego bezpośrednio po drugiej wojnie światowej także występowała rozbieżność stanowisk. Ostatecznie w dekrecie z 8.10.1946 r. – Prawo spadkowe (Dz.U. Nr 60, poz. 328 ze zm.) została wprowadzona, zgodnie z propozycją J. Gwiazdomorskiego, fikcja prostego przyjęcia spadku (por. art. 35 zdanie drugie pr. spadk.; zob. też K. Przybyłowski, Ukształtowanie zasad dotyczących odpowiedzialności za długi spadkowe w polskim prawie cywilnym [w:] Księga pamiątkowa ku czci prof. J. Gwiazdomorskiego, „Studia Cywilistyczne” 1969/XIII–XIV, s. 240 i n.). W Prawie spadkowym zawarte zostało także uregulowanie, zgodnie z którym przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza przez jednego ze spadkobierców wywierało skutek względem pozostałych spadkobierców z wyjątkiem tych, którzy złożyli oświadczenie o przyjęciu spadku wprost lub o jego odrzuceniu (art. 42 pr. spadk.).

Rozpoczęcie w 1950 r. prac nad kodyfikacją prawa cywilnego spowodowało podjęcie dyskusji nad skutkami braku złożenia przez spadkobiercę w ustawowym terminie oświadczenia co do spadku. Ostatecznie w Kodeksie cywilnym przyjęte zostało uregulowanie analogiczne do istniejącego pod rządem Prawa spadkowego. W ówczesnych stosunkach polityczno-gospodarczych przeważył argument, że na długi spadkowe składają się głównie zobowiązania wobec wierzycieli będących jednostkami gospodarki uspołecznionej (przede wszystkim państwowe oraz spółdzielcze instytucje kredytowe). W takiej zaś sytuacji ograniczenie odpowiedzialności za długi spadkowe pozostawałoby w sprzeczności z zasadą ochrony mienia społecznego. Zasada ta znalazła zresztą odzwierciedlenie także w przepisach Kodeksu cywilnego, np. w art. 127 § 1, który stanowił: „Ochrona własności społecznej przed grożącą jej szkodą jest obowiązkiem każdego obywatela”, czy art. 129: „Przy tłumaczeniu i stosowaniu przepisów niniejszego kodeksu należy mieć na względzie, że własność społeczna, jako podstawa ustroju Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, pozostaje pod szczególną ochroną prawa”.

Sięgnięcie przez ustawodawcę do fikcji przyjęcia spadku wprost spowodowało, że uregulowania dotyczące ochrony interesów spadkobiercy, który przyjął spadek z dobrodziejstwem inwentarza, stały się mniej istotne. W związku z tym w Kodeksie cywilnym nie znalazły się uregulowania przewidujące możliwość oddzielenia spadku od majątku spadkobiercy (art. 52–54 pr. spadk.) oraz likwidacji spadku (art. 55–56 pr. spadk.), mogące się przydać przy realizowaniu ograniczenia odpowiedzialności za długi spadkowe spadkobiercy, który przyjął spadek z dobrodziejstwem inwentarza. Wskazywano, że uregulowania te są pozbawione znaczenia, a w okresie obowiązywania Prawa spadkowego w praktyce nie funkcjonowały.

Prawna fikcja prostego przyjęcia spadku (art. 1015 § 2 k.c. przed zmianą) budziła wątpliwości i zastrzeżenia właściwie od początku obowiązywania Kodeksu cywilnego (zamiast wielu por. E. Skowrońska-Bocian, W. Borysiak [w:] System Prawa Prywatnego, t. 10, Prawo spadkowe, red. B. Kordasiewicz, Warszawa 2013, s. 624 i n.). W orzecznictwie Sądu Najwyższego pojawiły się też próby łagodzenia skutków działania fikcji prostego przyjęcia spadku. Zapadła uchwała w składzie 7 sędziów, wpisana do księgi zasad prawnych, o następującej treści: „Odpowiedzialność spadkobiercy za dług spadkowy, wynikająca z prostego przyjęcia spadku, nie podlega ograniczeniu z tej tylko przyczyny, że jest to dług ze stosunku pracy lub że spadkobiercą jest pracownik. Jednakże odpowiedzialność taka w szczególnie wyjątkowych wypadkach podlega ograniczeniu lub nawet wyłączeniu, jeżeli przemawiają za tym zasady współżycia społecznego w PRL” (zob. uchwała składu 7 sędziów SN z 22.09.1972 r., III PZP 12/72, OSNCP 1973/2, poz. 22). Rozstrzygnięcie i argumentacja Sądu Najwyższego budziły poważne wątpliwości (zob. np. E. Skowrońska, Odpowiedzialność spadkobierców za długi spadkowe, Warszawa 1984, s. 76 oraz 78 i n.; J. Stobienia, Realizacja wierzytelności wierzycieli spadkodawcy w prawie polskim, Warszawa 1981, s. 76; A. Szpunar, Ustalenie odszkodowania w prawie cywilnym, Warszawa 1975, s. 185 i n.).

Także w ostatnich latach obowiązywanie fikcji prostego przyjęcia spadku w razie bezczynności spadkobiercy było krytykowane zarówno w doktrynie, jak i w orzecznictwie (zob. np. J. Ciszewski, Ustawowe i umowne ograniczenia odpowiedzialności osobistej, „Gdańskie Studia Prawnicze” 2003/1, s. 17 i n., oraz uzasadnienie postanowienia SN z 29.11.2012 r., II CSK 171/12, LEX nr 1294475). Wskazywano na sprzeczność z poczuciem prawnym społeczeństwa czy wręcz z poczuciem sprawiedliwości – swoistą pułapkę na nieświadomych skutków swojej bezczynności spadkobierców. Najbardziej stanowczo przedstawił to B. Kordasiewicz ([w:] System Prawa Prywatnego, t. 10, Prawo spadkowe, red. B. Kordasiewicz, Warszawa 2013), pisząc: „wskazane argumenty przemawiają silnie na rzecz konieczności odwrócenia obowiązującej zasady: w aksjologicznie poprawnej regulacji bierne zachowanie spadkobiercy powinno być równoznaczne z przyjęciem spadku z dobrodziejstwem inwentarza” (s. 491).

Przedstawiane argumenty, a także prezentowane w mediach co bardziej drastyczne przykłady działania wspomnianej wyżej „pułapki” doprowadziły do zmiany prawa. Ustawą z 20.03.2015 r. została odwrócona obowiązująca wcześniej zasada: bierne zachowanie spadkobiercy w ustawowym terminie (niezłożenie oświadczenia co do spadku) jest jednoznaczne z przyjęciem spadku z dobrodziejstwem inwentarza (art. 1015 § 2 k.c. w nowym brzmieniu). Zmiany w Kodeksie cywilnym wymagały dokonania nowelizacji także Kodeksu postępowania cywilnego, jak również – w mniejszym już zakresie – innych ustaw.

Omówienie dokonanych zmian, czemu poświęcone jest prezentowane opracowanie, wymaga w pierwszej kolejności ogólnego przedstawienia odpowiedzialności za długi spadkowe według przepisów obowiązujących do 17.10.2015 r. (rozdziały I i II). Pozwoli to na zaprezentowanie (w rozdziale III) nowych uregulowań z uwzględnieniem także zmienionych przepisów Kodeksu postępowania cywilnego. W rozdziale IV przedstawiono, na gruncie obowiązujących uregulowań, problematykę spłacania długów spadkowych, przede wszystkim przez spadkobiercę ponoszącego odpowiedzialność ograniczoną pro viribus hereditatis. Następnie w rozdziale V zaprezentowano uregulowania dotyczące problemów intertemporalnych oraz sformułowano ocenę dokonanych zmian. W ostatniej części opracowania (rozdział VI) zawarte są uwagi do zmienionych przepisów Kodeksu cywilnego.

Należy przy tym podkreślić, że niniejsze opracowanie jest poświęcone przede wszystkim uregulowaniom zawartym w Kodeksie cywilnym. Stąd przepisy Kodeksu postępowania cywilnego będą przedmiotem rozważań w ograniczonym zakresie, o tyle, o ile będzie to konieczne do skomentowania rozwiązań materialnoprawnych.

Literatura przedmiotu zostanie uwzględniona w zakresie niezbędnym w opracowaniach tego rodzaju. Co do orzecznictwa – zostały uwzględnione orzeczenia zapadłe na tle poprzednio obowiązującego stanu prawnego, zachowujące aktualność. Mimo że nowe uregulowania obowiązują już od trzech lat, w zasadzie nie znalazły odzwierciedlenia w judykaturze.