Zatorska Jolanta, Komentarz do rozporządzenia nr 1215/2012 w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych

Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1215/2012 z dnia 12 grudnia 2012 r. w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych, tzw. Bruksela I bis – dalej jako: rozporządzenie lub rozporządzenie nr 1215/2012, ustanawia ramy współpracy sądowej w sprawach cywilnych w Unii Europejskiej i stanowi lex generalis w stosunku do innych rozporządzeń, regulujących określone aspekty prawa cywilnego. Jednakże w przeciwieństwie do rozporządzeń nr 1896/2006 i nr 861/2007 przepisy tego aktu nie kreują osobnego postępowania w sprawach obrotu z zagranicą, a jedynie specyficzne zagadnienia pojawiające się w takim postępowaniu, jak np. właściwość sądów oraz zasady uznawania i wykonywania zagranicznych orzeczeń (A. Frąckowiak-Adamska, Europejska przestrzeń sądowa a prawa człowieka/ The European Judicial Area and human rights, Natolin Zeszyt 46, Warszawa 2012, s. 24; P. Mostowik, Kwestie kompetencji Unii Europejskiej oraz warunków pomocniczości i proporcjonalności prawodawstwa unijnego na tle projektów rozporządzeń o jurysdykcji, prawie właściwym i skuteczności zagranicznych orzeczeń w majątkowych sprawach małżeńskich i partnerskich, Zeszyty Prawnicze 2011, nr 3(31), s. 13). Zakwalifikowanie rozporządzenia nr 1215/2012 jako lex generalis wywołuje dwie konsekwencje: po pierwsze, z uwagi na konieczność zapewnienia spójnego systemu europejskiego prawa cywilnego procesowego przepisy rozporządzenia należy stosować uzupełniająco w ramach stosowania innych aktów przyjętych w tej dziedzinie (przykładowo, przepisy dotyczące jurysdykcji oraz zawisłości sprawy znajdują zastosowanie w europejskim postępowaniu w sprawie drobnych roszczeń), a doktryna i orzecznictwo wypracowane na gruncie rozporządzenia mogą zostać także wykorzystane dla interpretacji przepisów innych rozporządzeń przyjętych w tej dziedzinie, o ile nie sprzeciwia się to specyfice danej regulacji szczególnej (jako przykład tej ostatniej sytuacji można wskazać wyrok TS z dnia 13 czerwca 2013 r. w sprawie C-144/12 Goldbet Sportwetten, ECLI:EU:C:2013:393). Przykładowo, pojęcie „spraw cywilnych i handlowych” stało się autonomicznym pojęciem prawa unijnego w kształcie nadanym mu w rozporządzeniu, pojęcie „powództwa wzajemnego” stosuje również w ramach europejskiego postępowania w sprawie drobnych roszczeń. Po drugie, traktowanie przepisów rozporządzenia jako lex generalis może oznaczać wyłączenie ich stosowania w zakresie, w jakim przepisy innego aktu przyjętego w ramach europejskiej współpracy sądowej w sprawach cywilnych regulują daną kwestię w sposób odmienny. Przykładem lex specialis w stosunku do rozporządzenia stanowi rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 606/2013 z dnia 12 czerwca 2013 r. w sprawie wzajemnego uznawania środków ochrony w sprawach cywilnych (Dz. Urz. UE L 181 z 29 czerwca 2013, s. 4). Ponadto należy zauważyć, że stosowanie niektórych instrumentów szczególnych, które zostały uregulowane jako opcjonalne (przykładowo, rozporządzenie nr 1896/2006 ustanawiające postępowanie w sprawie europejskiego nakazu zapłaty) jest uzależnione wyłącznie od woli powoda (M. Béhar-Touchais, B. Fauvarque-Cosson, Mise en œuvre des instruments optionnels européens de droit privé, Paryż 2012, s. 37; J.M. Smits, Optional law: a plea for multiple choice in private law, 17 MJ 4 (2010), s. 530; G. Bachmann, Optionsmodelle im Privatrecht, 63 JuristenZeitung 1 (2008), s. 11).

Rozporządzenie nr 1215/2012 weszło w życie dnia 10 stycznia 2013 r., a od dnia 10 stycznia 2015 r. zastąpiło obowiązujące wcześniej w tej materii rozporządzenie Rady (WE) nr 44/2001 z dnia 22 grudnia 2000 r. Rozporządzenie nr 1215/2012 jest odmienne w kilku istotnych kwestiach w stosunku do rozporządzenia nr 44/2001, stanowi kontynuację dotychczasowej regulacji, ponieważ spora część przepisów zachowała swe dotychczasowe brzmienie, a zmianie uległa jedynie numeracja (zob. U. Ernst, Brussels I bis & Co, Journal of European Consumer and Market Law 2012, Vol. 1, Issue 3, s. 189-193). Część regulacji została przejęta do nowego rozporządzenia w treści ukształtowanej już na gruncie Konwencji z dnia 27 września 1968 r. o jurysdykcji i wykonywaniu orzeczeń sądowych w sprawach cywilnych i handlowych (Dz. Urz. WE L 299 z 13 grudnia 1972, s. 32; wersja ujednolicona Dz. Urz. WE C 27 z 26 stycznia 1998, s. 1) – dalej: konwencja brukselska, która została zawarta między państwami członkowskimi i podlegała regularnym aktualizacjom w celu odzwierciedlenia kolejnych rozszerzeń Unii. W tym zakresie orzecznictwo i doktryna wydane w celu interpretacji konwencji brukselskiej, a następnie rozporządzenia nr 44/2001 pozostaje aktualne, na co wskazuje prawodawca unijny w pkt 34 motywów do rozporządzenia (E.B Crawford, J.M Carruthers, Connection and coherence between and among european instruments in the private international law of obligations, International and Comparative Law Quarterly 2014, nr 63, s. 3; P. Grzegorczyk, P. Rylski, K. Weitz, Przegląd orzecznictwa Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości z zakresu europejskiego prawa procesowego (2011-2012), Kwartalnik Prawa Prywatnego 2013, z. 3, s. 659). Ponieważ w programie LEX dostępny jest komentarz do rozporządzenia nr 44/2001 (A. Adamek, A. Frań-Adamek, Komentarz do rozporządzenia Rady (WE) nr 44/2001 w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych, LEX/el., 2004), ilekroć uwagi oraz orzecznictwo tam przytoczone pozostają aktualne i użyteczne w zakresie interpretacji przepisów rozporządzenia nr 1215/2012, niniejszy komentarz ogranicza się do odesłania do wskazanego wyżej komentarza.

Należy także mieć na uwadze, że konwencja brukselska obowiązuje nadal na terytoriach państw członkowskich podlegających jej terytorialnemu zakresowi zastosowania i wyłączonych spod rozporządzenia na podstawie art. 355 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (Dz. Urz. UE C 326 z 26 października 2012, s. 1).

Należy pamiętać, że w stosunkach między państwami członkowskimi a Islandią, Norwegią i Szwajcarią w dalszym ciągu znajdują zastosowanie postanowienia Konwencji lugańskiej o jurysdykcji i uznawaniu oraz wykonywaniu orzeczeń w sprawach cywilnych i handlowych z 2007 r. (Dz. Urz. UE L 339 z 21 grudnia 2007, s. 3), która od dnia 1 stycznia 2010 r. zastąpiła konwencję z Lugano z 1988 r. (P. Mostowik, M. Niedźwiedź, Druga konwencja lugańska o jurysdykcji oraz uznawaniu i wykonywaniu obcych orzeczeń w sprawach cywilnych, Kwartalnik Prawa Prywatnego 2009, z. 4, s. 1007 i n.).

Ostatecznie w nowej regulacji zrezygnowano z szeregu modyfikacji planowanych i proponowanych w projekcie zmian rozporządzenia. Dlatego ostateczny kształt nowego rozporządzenia można określić jako realizujący raczej ewolucyjny niż rewolucyjny kierunek rozwoju europejskiego prawa procesowego cywilnego (zob. K. Weitz, Projektowane zmiany rozporządzenia nr 44/2001, (w:) Grzegorczyk P., Weitz K. (red.), Europejskie prawo procesowe cywilne i kolizyjne, Warszawa 2012, s. 21 i nast.; P. Grzegorczyk, Nowy fundament europejskiego prawa procesowego cywilnego: jurysdykcja krajowa, zawisłość sprawy oraz uznawanie i wykonywanie orzeczeń w sprawach cywilnych i handlowych według rozporządzenia Rady i Parlamentu Europejskiego nr 1215/2012 (Bruksela I a), (Część I), Przegląd Sądowy, nr 6/2014, s. 19 i n.). Istotnym zmianom nie uległy przepisy dotyczące jurysdykcji. Zmiany w tym zakresie, za wyjątkiem modyfikacji regulacji umów jurysdykcyjnych, nie mają głębszego charakteru. Została utrzymana ogólna zasada, zgodnie z którą osoby mające miejsce zamieszkania na terytorium państwa członkowskiego mogą być pozywane przed sądy tego państwa, odstępstwa od której mogą mieć miejsce wyjątkowo, w sytuacjach przewidzianych w rozporządzeniu, np. w powództwie wzajemnym. Nie zmieniły się również przepisy dotyczące jurysdykcji szczególnych oraz jurysdykcji wyłącznej, a także przepisy dotyczące uznawania orzeczeń (J. Pisuliński, Europejskie Prawo Cywilne, Warszawa 2013, s. 19).

Niewątpliwie najistotniejsza zmiana polega na zniesieniu procedury exequatur, wprowadzonej konwencją brukselską, a następnie regulowanej przez rozporządzenie nr 44/2001. Przyjęty w rozporządzeniu nr 1215/2012 system automatycznej wykonalności orzeczeń jest rozwiązaniem wzorowanym na ustanowionych wcześniej regulacjach w dziedzinie współpracy sądowej w sprawach cywilnych i handlowych, określanych przez doktrynę mianem rozporządzeń „drugiej generacji”, jednakże w rozporządzeniu zachowano przesłanki odmowy wykonania w szerszym zakresie niż w europejskich postępowaniach transgranicznych (P. Staszczyk, Autonomiczna wykonalność orzeczeń sądów zagranicznych na podstawie rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1215/2012 „Bruksela I bis”, Przegląd Sądowy 2014, nr 9, s. 83; P. Grzegorczyk, Nowy fundament europejskiego prawa procesowego cywilnego: jurysdykcja krajowa, zawisłość sprawy oraz uznawanie i wykonywanie orzeczeń w sprawach cywilnych i handlowych według rozporządzenia Rady i Parlamentu Europejskiego nr 1215/2012 (Bruksela I a), (Część I), Przegląd Sądowy 2014, nr 6, s. 21).

Drugą z najbardziej znaczących modyfikacji stanowi poprawa funkcjonowania mechanizmu respektowania zawisłości sprawy za granicą (lis alibi pendens). Nowe rozwiązania mają na celu zapobieżenie pojawiającym się pod rządami poprzedniej regulacji nadużyciom uprawnień procesowych. Nadużycia te polegały na wykorzystywaniu mechanizmu zawisłości sprawy poprzez wytoczenie powództwa o ustalenie negatywne w celu zablokowania innego postępowania sądowego, najczęściej postępowania o zasądzenie świadczenia lub w celu udaremnienia skutków umownego wyboru forum. Istotne zmiany dotyczą dwóch kwestii: po pierwsze, wzmocniono znaczenie umów prorogacyjnych oraz po drugie, wprowadzono zasady, na jakich sądy państw członkowskich mogą respektować zawisłość sprawy przed sądami państwa trzeciego (P. Grzegorczyk, Nowy fundament europejskiego prawa procesowego cywilnego: jurysdykcja krajowa, zawisłość sprawy oraz uznawanie i wykonywanie orzeczeń w sprawach cywilnych i handlowych według rozporządzenia Rady i Parlamentu Europejskiego nr 1215/2012 (Bruksela I a), (Część II), Przegląd Sądowy 2014, nr 7-8, s. 8; E. Nowińska, M. du Vall, Powództwo o ustalenie w sprawach z zakresu własności przemysłowej (Art. dyskusyjny), ZNUJ 2007, nr 4, s. 337-346).

Ostatecznie w nowej regulacji nie doszło do zrealizowania planowanego ukształtowania unijnych reguł jurysdykcyjnych w sprawach cywilnych i handlowych na wzór loi uniforme poprzez objęcie ich zakresem spraw z udziałem pozwanych mających miejsce zamieszkania w państwach trzecich (zob. B. Trocha, Uwagi na tle częściowego rozszerzenia zakresu podmiotowego rozporządzenia Bruksela I bis na pozwanych z państw trzecich, Polski Proces Cywilny 2013, nr 2, s. 194 i n.). Rozporządzenie realizuje to zamierzenie jedynie szczątkowo, wyłącznie w ramach autonomicznych reżimów jurysdykcyjnych w sprawach konsumenckich i pracowniczych (art. 6 ust. 2 rozporządzenia, w którym dodano odwołanie do art. 18 ust. 1 oraz 21 ust. 2) (P. Grzegorczyk, Nowy fundament... (Część I)..., s. 28 I n.; B. Hess, The Brussels I Regulation: Recent Case Law of the Court of Justice and the Commision's Proposed Recast, CMLR 2012, t. 49, s. 1106 i n.). W nowym rozporządzeniu nie doszło więc do odejścia od dotychczasowej reguły ogólnej, że unijne przepisy jurysdykcyjne mają zastosowanie, gdy pozwany ma miejsce zamieszkania w państwie członkowskim. Nie jest wykluczone, iż zamierzenie to zostanie zrealizowane w przyszłości, tym bardziej że w art. 79 rozporządzenia na Komisję nałożono obowiązek uwzględniania w raporcie dotyczącym stosowania rozporządzenia oceny, czy istnieje potrzeba dalszego poszerzenia zakresu przepisów dotyczących jurysdykcji i objęcia nimi pozwanych, którzy nie mają miejsca zamieszkania w państwie członkowskim, biorąc pod uwagę funkcjonowanie rozporządzenia i ewentualne zmiany na szczeblu międzynarodowym.

Istotne novum stanowią dyspozycje art. 71a-71d rozporządzenia, dodane rozporządzeniem Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 542/2014 z dnia 15 maja 2014 r. zmieniającym rozporządzenie (UE) nr 1215/2012 w zakresie zasad mających zastosowanie do Jednolitego Sądu Patentowego i Trybunału Sprawiedliwości Beneluksu (Dz. Urz. UE L 163 z 29 maja 2014, s. 1) (P.A. de Miguel Asensio, Intellectual Property in European Private Law (w:) E. Poillot, I. Rueda, Les frontières du droit privé européen. The boundaireies of euro pean private law, Bruksela 2012, s. 2010). Zmiany te będą dotykać sądów polskich jedynie częściowo, ponieważ Polska nie podpisała jeszcze Porozumienia w sprawie Jednolitego Sądu Patentowego z dnia 19 lutego 2013 r. (Dz. Urz. UE C 175 z 20 czerwca 2013, s. 1).