Rott-Pietrzyk Ewa, Komentarz do niektórych przepisów Kodeksu cywilnego, [w:] Umowa agencyjna po nowelizacji. Art. 758-764(9) k.c. Komentarz

Literatura: R. Baldi, Distributorship, Franchising, Agency. Community and National Laws and Practice in EEC, Deventer-Antwerpia-Londyn-Frankfurt-Nowy Jork 1987; S.W. Ciupa, Nowoczesna umowa o pracę, Warszawa 1995; Commercial Agency and Distribution Agreements. Law and Practice in the Member States of European Community, wyd. I, Londyn 1989; A. Doliński, Ubezpieczenie społeczne i zdrowotne osób wykonujących pracę na podstawie umowy zlecenia lub umowy agencyjnej, RPr. 1999, nr 6; M. Gersdorf (w:) Kodeks pracy. Komentarz, pod red. Z. Salwy, Warszawa 2000; M. Gersdorf, Ubezpieczenie społeczne zatrudnionych na podstawie umowy agencyjnej i umowy zlecenia, PiZS 1993, nr 10-11; M. Gersdorf, Zlecenie i agencja w nowych uregulowaniach prawnych, Warszawa 1995; M. Górka, Biała Księga Komisji Europejskiej, PL 1996, nr 2; tenże, Realizacja Białej Księgi Komisji Europejskiej w porządku prawnym Rzeczypospolitej Polskiej jako element procesu dostosowania prawa polskiego do standardów Unii Europejskiej (w:) Polska w Unii Europejskiej. Perspektywy, warunki, szanse i zagrożenia, pod red. C. Mika, Toruń 1997; A. Harla, Umowa agencyjna w stosunkach między jednostkami gospodarki uspołecznionej związanych z obrotem z zagranicą, NP 1984, nr 3; H. Izdebski, Kodeks cywilny z komentarzem. Księga trzecia. Zobowiązania (część szczególna), Warszawa 1996; Komentarz do Układu Europejskiego ustanawiającego stowarzyszenie między Rzeczpospolitą Polską z jednej strony a Wspólnotami Europejskimi i ich Państwami członkowskimi z drugiej strony, pod. red. C. Banasińskiego, J.A. Wojciechowskiego, Warszawa 1994; W. Kubala, Świadczenie pracy na podstawie umowy zlecenia (zagadnienia wybrane), RPr. 1995, nr 4; J. Kufel, Perspektywy stosowania umowy agencyjnej w handlu wewnętrznym, PUG 1970, nr 4; H.H. Lidgard, C.D. Rohwer, D. Campbell, A Survey of Commercial Agency, Deventer 1984; L. Ogiegło, E. Rott-Pietrzyk, O potrzebie zmiany przepisów o umowie agencyjnej (w:) Księga pamiątkowa dla uczczenia pracy naukowej Profesora Kazimierza Kruczalaka, t. V, GdSP 1999; M. Piekarski, Dostosowanie umów “agencyjnych” do reformy gospodarczej, PUG 1988, nr 4; K. Popowicz, Kilka uwag o charakterze prawnym umowy agencyjnej w handlu wewnętrznym, ZNSGPiS 1972, z. 89; Z. Radwański, Uwagi o zobowiązaniach trwałych (ciągłych) na tle kodeksu cywilnego, SC 1969, t. XIII-XIV; E. Rott-Pietrzyk, Umowa agencyjna w prawie polskim a standardy europejskie, KPP 1998, z. 1; E. Rott-Pietrzyk, Umowa agencyjna - nowa regulacja w k.c., cz. I, Mon.Prawn. 2001, nr 11, cz. II, Mon.Prawn. 2001, nr 12; J. Skąpski, Kodeks Cywilny z 1964. Blaski i cienie kodyfikacji oraz jej perspektywy, KPP 1992, z. 1-4; J. Sokołowski, Ogólne warunki umów komisu i umów agencyjnych w stosunkach związanych z handlem zagranicznym, PUG 1971, nr 4; S. Sołtysiński, Układ o stowarzyszeniu między Polską a Wspólnotami Europejskimi (problematyka prawna i ekonomiczna), PiP 1992, z. 6; A. Wojciechowski, Unia Europejska - zagadnienia instytucjonalno-prawne, EPr. 1994, nr 10; A. Wypiórkiewicz, Umowy o detalicznym handlu “agencyjnym”, NP 1978, nr 9; T. Zieliński, Prawo pracy. Zarys systemu, cz. II, Warszawa-Kraków 1986; Z. Żabiński, Systematyka umownych stosunków prawnych pod względem treści, SC 1972, t. XIX; W. Żywicki, Umowy agencyjne i umowy zlecenia w gastronomii i handlu wewnętrznym, PUG 1971, nr 3.

1. Przyczyny nowelizacji przepisów o umowie agencyjnej

Polska regulacja umowy agencyjnej obowiązująca do 8 grudnia 2000 r. była dość uboga i z pewnością nie mogła zadowalać. Uregulowanie umowy agencyjnej w Kodeksie cywilnym (art. 758-764) zasłużyło sobie na miano uregulowania kadłubowego. Było ono uboższe nawet od unormowania umowy agencyjnej w Kodeksie handlowym z 1934 r. (art. 568-580). Zdecydowanie nie odpowiadało także potrzebom obrotu. Dotychczas obowiązujące przepisy Kodeksu cywilnego o agencji były wykorzystywane przed zasadniczą reformą prawa cywilnego z 1990 r.głównie w zakresie handlu zagranicznego i obrotu krajowego między jednostkami gospodarki uspołecznionej.Po 1990 r. lakoniczne przepisy o umowie agencyjnej przestały być w znacznej mierze wystarczające. Reforma ta przyczyniła się do dynamicznego rozwoju obrotu gospodarczego w Polsce, który coraz to pilniej wymagał tworzenia nowych oraz modyfikowania dotychczas wykorzystywanych instytucji prawnych.

W końcu też wysoce pożądane i konieczne stało się dostosowanie polskiego prawa agencyjnego do prawa wspólnotowego. Podpisanie bowiem przez Polskę i Wspólnoty Europejskie w Brukseli 16 grudnia 1991 r. umowy o stowarzyszeniu (oficjalnie nazywanej Układem Europejskim), rozpoczęło proces stowarzyszania naszego kraju ze Wspólnotami Europejskimi. Realizacja Układu wymaga zmian w ustawodawstwie polskim. Odnosi się to zwłaszcza do zbliżenia naszego prawodawstwa gospodarczego do standardów zawartych w prawie wspólnotowym. W artykule 68 Układu jest mowa o konieczności zapewnienia zgodności prawa krajowego z prawem Wspólnot. Nie oznacza to jednak, że Układ nakłada na Polskę obowiązek kopiowania tego prawa.

Przy dostosowywaniu ustawodawstw przez kraje Europy Środkowej i Wschodniej, w tym Polskę, do prawa wspólnotowego, podstawowe znaczenie ma Biała Księga. Dla problematyki umowy agencyjnej ważna jest treść aneksu do Białej Księgi, w którym - w rozdziale obejmującym prawo cywilne wśród aktów, które należy wziąć pod uwagę przy dostosowaniu praw krajowych do prawa UE - wymieniono także dyrektywę Rady EWG nr 86/653 z 18 grudnia 1986 r. w sprawie harmonizacji praw państw członkowskich dotyczących niezależnych agentów handlowych. Wskazano tam, że państwa stowarzyszone powinny rozważyć wprowadzenie do swych ustawodawstw regulacji dotyczących niezależnych agentów handlowych na podstawie norm zawartych w dyrektywie 86/653 lub dostosować istniejące regulacje do tychże norm. Podkreślono także, iż agenci handlowi spełniają niezmiernie ważną funkcję w obrocie gospodarczym, a znacznie różniące się przepisy obowiązujące w prawach krajowych, regulujące ich działalność, mogą negatywnie wpływać na konkurencyjność agentów i skuteczność ich działania. Uznano też umowę agencyjną za efektywny i mający istotne znaczenie w obrocie gospodarczym sposób prowadzenia działalności. Mając to na uwadze stwierdzono, że należy popierać tę formę działalności m.in. przez utworzenie stosownych uregulowań prawnych.

Z jednej strony więc przyszłe członkostwo Polski w Unii Europejskiej, a z drugiej - wymogi obrotu sprawiły, że reforma przepisów o agencji stała się bez wątpienia koniecznością. Powody te uzasadniają powstanie nowej regulacji zawartej w art. 758-764⁸ Kodeksu cywilnego, wprowadzonej - obok przepisów o leasingu (art. 709¹-709¹⁹) - ustawą z dnia 26 lipca 2000 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny.

2. Kierunek zmian nowej regulacji

Polska należy do tych państw, w których umowa agencyjna jest unormowana jako odrębny typ umowy. Oznacza to, że zadaniem naszego ustawodawcy było dostosowanie istniejących przepisów do rozwiązań zawartych w dyrektywie 86/653, a nie budowanie od podstaw zupełnie nowej regulacji.

Umowa agencyjna unormowana w art. 758-764 Kodeksu cywilnego z 1964 r. wymagała w świetle dyrektywy 86/653 nie tyle zasadniczych zmian, co przede wszystkim znacznych uzupełnień. Dobrze się stało, że rozbudowaną regulację umowy agencyjnej pozostawiono w Kodeksie cywilnym, rezygnując z wzorowania się na państwach członkowskich UE, które w większości unormowały ten typ umowy w odrębnych ustawach. Nie istniał zresztą żaden powód, aby wyłączyć przepisy o agencji z Kodeksu cywilnego.

Część rozwiązań prawnych, które w ramach dostosowania prawa polskiego do standardów europejskich znalazły się w naszym ustawodawstwie, nie stanowiły dla naszego ustawodawcy trudnych do zaakceptowania nowości. Niektóre instytucje z przewidzianych w dyrektywie, np. agencja wyłączna, były bowiem znane naszemu przedwojennemu prawu agencyjnemu zawartemu w Kodeksie handlowym z 1934 r. W dyrektywie są również uregulowane i takie instytucje, które stanowiły novum dla polskiego ustawodawstwa. Znalazły w nim jednak swoje miejsce.

Jak już wspomniano, zasadniczym powodem zmiany przepisów o umowie agencyjnej, obok konieczności dostosowania do dyrektywy 86/653, było ich nieprzystawanie do potrzeb obrotu gospodarczego. Mając więc to na względzie nadano temu typowi umowy wybitnie handlowy charakter. Umowa agencyjna stała się umową obrotu profesjonalnego. Znajduje to wyraz w znakomitej większości przepisów, od zmienionego art. 758 k.c. definiującego tę umowę poczynając. Z definicji już bowiem wynika, że umowa agencyjna jest umową dwustronnie kwalifikowaną. Zarówno więc agent, jak i dający zlecenie, mają przymiot przedsiębiorcy. Przed zmianą przepisów o agencji nie istniał wymóg podmiotowej kwalifikacji stron tego stosunku prawnego. Obojętne było, czy któraś ze stron zawierających umowę agencyjną jest podmiotem profesjonalnym. W związku z tym, jeżeli strony zawarły umowę o treści określonej w art. 758 k.c. w dawnym brzmieniu, to bez względu na podmiotową ich kwalifikację, miały do zawartej umowy zastosowanie przepisy o agencji w zakresie, w jakim strony nie unormowały inaczej łączącego je stosunku prawnego.

W świetle nowej regulacji o agencji inaczej ocenia się brak podmiotowej kwalifikacji stron umowy agencyjnej. Określa ona expressis verbis jedynie skutek braku podmiotowej kwalifikacji po stronie dającego zlecenie. Do umowy agencyjnej, zgodnie z art. 764⁹ k.c., stosuje się wówczas przepisy tytułu XIII, z wyłączeniem przepisów o wyłącznie handlowym charakterze, tj.: 761-761², 761⁵, 764³-764⁸ k.c. Przepisy milczą natomiast na temat skutków braku podmiotowej kwalifikacji po stronie agenta bądź obu stron umowy agencyjnej. Jak się wydaje, w wyżej wymienionych sytuacjach powinny znaleźć odpowiednie zastosowanie przepisy o agencji. Wynika z tego, że przepisy o umowie agencyjnej zawarte w art. 758-764⁹ k.c. znajdą bezpośrednie zastosowanie w całej swej rozciągłości wyłącznie w przypadku umowy o treści określonej w art. 758 k.c. zawartej przez strony kwalifikowane podmiotowo.

Zasadnicze uzupełnienia zostały poczynione w zakresie wzajemnych praw i obowiązków stron umowy agencyjnej. W sposób zdecydowany rozszerzono regulację obowiązków stron, które na nich ciążą w czasie trwania umowy. Wprowadzono także prawa i obowiązki, których realizacja następuje po rozwiązaniu umowy agencyjnej. Dobrze się stało również, że polski ustawodawca nie ograniczył się w tym zakresie do uzupełnień i zmian wyłącznie pod kątem zgodności z dyrektywą 86/653, a wzorem innych ustawodawców krajowych unormował także inne, ważne dla obrotu gospodarczego instytucje.

W szczególności chodzi tu o:

Zupełną nowością w Kodeksie cywilnym jest natomiast katalog praw i obowiązków stron, które im służą i na nich ciążą po wygaśnięciu stosunku umownego. Chodzi tu przede wszystkim o regulację: prowizji agenta należnej mu od umów zawartych po zakończeniu agencji (art. 761¹), uprawnienia agenta do wyrównania (art. 764³) oraz zakazu działalności konkurencyjnej po ustaniu agencji (art. 764⁶).

Ustawodawca uczynił z umowy agencyjnej wyraźnie umowę zaufania. Wszelkie obowiązki wynikające z umowy agencyjnej strony winny bowiem wykonywać mając na względzie zobowiązanie do zachowania lojalności wobec drugiej strony (art. 760).

W znacznym stopniu uzupełniono przepisy o wynagrodzeniu. Przede wszystkim określono przesłanki nabycia prawa do prowizji w odniesieniu do dwojakiego rodzaju agentów: agenta zwykłego (bez prawa wyłączności, art. 761 § 1) i agenta wyłącznego (art. 761 § 2). Określono także, na czym polega udział agenta przy zawarciu umowy (761 § 1). Jak już wspomniano, przyznano agentowi prawo do prowizji od umów zawartych po rozwiązaniu umowy agencyjnej (art. 761¹). W odmienny sposób ustalono chwilę zawarcia umowy, wskazując jednocześnie moment, z jakim agent najpóźniej nabywa prawo do prowizji (art. 761³ § 1). Rozróżniono nadto chwilę nabycia prawa do prowizji od chwili, z którą roszczenie o prowizję staje się wymagalne (art. 761³ § 3). Określono także przyczynę utraty przez agenta prawa do prowizji i wpływ utraty tego prawa na prowizję już wypłaconą (art. 761⁴). W końcu wprowadzono instrumenty gwarantujące agentowi otrzymanie wszystkich należnych mu prowizji w prawidłowej wysokości (art. 761⁵).

Dalsze modyfikacje przepisów o agencji dotyczą rozwiązania umowy agencyjnej przez wypowiedzenie. W tym zakresie należy wskazać na następujące zmiany: po pierwsze, wprowadzono różne terminy wypowiedzenia w zależności od czasu trwania umowy (art. 764¹); po drugie, unormowano wypowiedzenie umowy ze skutkiem natychmiastowym, tj. bez zachowania terminów wypowiedzenia (art. 764²).

Jak już wspomniano, wprowadzono do przepisów o agencji ograniczenie działalności konkurencyjnej po rozwiązaniu umowy agencyjnej (art. 764⁶-764⁸). Unormowano je w znacznie szerszym stopniu niż w dyrektywie 86/653. Poza przesłankami tego ograniczenia (formą i czasem trwania) uregulowano takie zagadnienia, jak:

3. Ogólna ocena nowelizacji

Unormowanie umowy agencyjnej rozrosło się w bardzo dużym stopniu. Wystarczy choćby stwierdzenie, że regulacja dotychczas obowiązująca zawierała się w zaledwie 7 artykułach. Tymczasem w nowej regulacji dokładnie tyle artykułów poświęcono samej prowizji. Dzięki nowelizacji przepisów o umowie agencyjnej, stała się ona jedną z najbardziej szczegółowo uregulowanych umów nazwanych. Nowe przepisy zajmują bowiem 28 artykułów. Zakres zmian uzasadnia twierdzenie, że została stworzona niemal całkiem nowa regulacja.

Nadto w nowych przepisach o agencji uczyniono wyłom w zasadzie, że w zakresie stosunków obligacyjnych stronom pozostawia się znaczną swobodę w kształtowaniu łączącej je więzi prawnej. Przepisy regulujące poszczególne typy umów mają bowiem w znakomitej większości charakter względnie wiążący. Tutaj zaś znaczna część przepisów ma charakter bezwzględnie wiążący bądź semiimperatywny. To z kolei pociąga za sobą ograniczenia dla stron w zakresie kształtowania treści stosunku agencyjnego. Do uzasadnienia tych ograniczeń powołuje się konieczność szczególnej ochrony agenta jako słabszej strony stosunku prawnego tego typu. Wydaje się, że istnieje taka potrzeba przy umowach, których przedmiotem jest świadczenie usług o charakterze ciągłym. Praktyka obrotu wskazuje bowiem, że przy zawieraniu i wykonywaniu umów agencyjnych wzajemne stosunki agentów i dających zlecenie ułożone są w sposób naruszający zasadę równości wobec prawa. Sytuacja agenta zbliżona jest pod pewnym względem do sytuacji pracownika. Otóż podmioty te są w znacznym stopniu zależne od osób, które zleciły im dokonywanie pewnych czynności (w przypadku agenta), bądź pracodawców (w przypadku pracownika). Ponadto działają z reguły z pozycji strony słabszej ekonomicznie. Zdecydowanie łatwiej jest bowiem dyktować warunki umów osobom zlecającym i pracodawcom niż agentom i pracownikom. Jeżeli chodzi o pozycję pracownika, to jest ona chroniona przez ustawodawstwo pracy. W naszym ustawodawstwie istnieją też przepisy o charakterze socjalnym dotyczące osób wykonujących pracę na podstawie umowy agencyjnej lub umowy zlecenia.

Należy jednak pamiętać, że ochrona agenta jako słabszej strony umowy nie jest jedynym celem, jaki postawiono sobie we Wspólnotach podejmując się opracowania dyrektywy 86/653. Uznano, że różnice istniejące w zakresie agencji w poszczególnych państwach są tak daleko idące, że stanowią istotną barierę w prowadzeniu działalności gospodarczej na obszarze Wspólnego Rynku. Różnice te mogą negatywnie wpływać na konkurencyjność i skuteczność działania agentów.

Unormowanie umowy agencyjnej zawarte w art. 758-764⁸ zasługuje na bardzo wysoką ocenę przede wszystkim z dwóch powodów. Po pierwsze, przystaje ono w zupełności do dyrektywy 86/653, która we wszystkich państwach członkowskich stanowiła punkt wyjścia dla reformy przepisów o agencji. Bardzo dobrze się stało, że nasz ustawodawca nie poprzestał na minimum zawartym w dyrektywie i wzorem wielu ustawodawców krajowych objął zakresem regulacji także zagadnienia w dyrektywie pominięte, a niezmiernie ważne z uwagi na potrzeby obrotu. W ten sposób umowie agencyjnej nadano kształt czyniący zadość wymaganiom współczesnego obrotu. I jest to drugi powód wysokiej oceny regulujących tę umowę przepisów.

Może budzić pewne zastrzeżenia dalece ograniczona swoboda stron w kształtowaniu treści stosunku agencyjnego. Zasada swobody kształtowania umowy w zakresie jej treści i celu została w odniesieniu do umowy agencyjnej ograniczona (por. art. 353¹) jak w przypadku żadnej innej. Wydaje się jednak, że mimo tego ograniczenia, nowe przepisy o agencji uczynią zadość wymogom współczesnego obrotu. A to byłby ich atut niepodważalny. Jednak dopieropraktyka najbliższych lat pokaże, czy w warunkach obrotu istniejących w Rzeczypospolitej w istocie tak się stanie.