Chróścicki Andrzej, Komentarz do niektórych przepisów Kodeksu cywilnego, [w:] Umowa ubezpieczenia po nowelizacji kodeksu cywilnego. Komentarz

Uchwalona przez Sejm 13 kwietnia 2007 r. nowelizacja unormowania w kodeksie cywilnym umowy ubezpieczenia stanowi konieczne uzupełnienie reformy prawa ubezpieczeń gospodarczych, której dokonano przez wydanie w dniu 22 maja 2003 r. czterech ustaw: o działalności ubezpieczeniowej, o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczeń Komunikacyjnych, o nadzorze ubezpieczeniowym i emerytalnym oraz Rzeczniku Ubezpieczonych, o pośrednictwie ubezpieczeniowym. Wszystkie weszły w życie 1 stycznia 2004 r.

Cel zasadniczych zmian w zakresie unormowania umowy ubezpieczenia był dwojaki: potrzeba zasadniczej zmiany uregulowań umowy ubezpieczenia w warunkach gospodarki rynkowej oraz powrót do źródeł tej umowy, a więc przywrócenie jej cywilnoprawnego charakteru i zbliżenie do instytucji prawa prywatnego.

Przepisy kodeksu cywilnego z 1964 r. o umowie ubezpieczenia uwzględniały socjalistyczne stosunki społeczne i gospodarcze istniejące w chwili jego uchwalania. Opierały się one na określonych założeniach systemowych w postaci:

Dotychczasowe relacje między stronami umowy ubezpieczenia, pomimo obowiązywania w prawie cywilnym zasady równości stron stosunku prawnego, przypominały relacje między urzędem a chronionym petentem, gdzie nie było właściwej symetrii rozłożenia praw i obowiązków. W takim stanie rzeczy prawo ubezpieczeniowe wyrażane w postaci regulacji umowy ubezpieczenia bardziej było zbliżone do prawa administracyjnego, niż do prawa cywilnego.

Po dokonanej nowelizacji nastąpił powrót do relacji symetrycznych między stronami umowy, co oznacza m.in. wzmocnienie pozycji ubezpieczającego bez nadmiernego forsowania norm prokonsumenckich.

W fazie wstępnej rozważono kwestię drogi realizacji zamierzenia nowelizacyjnego, biorąc pod uwagę dwie możliwości: nowelizację kodeksu cywilnego albo wydanie odrębnej ustawy o umowie ubezpieczenia. Komisja Kodyfikacyjna Prawa Cywilnego opowiedziała się za znowelizowaniem kodeksowych przepisów o umowie ubezpieczenia, a to ze względu na rolę kodeksu, który powinien zawierać, jak to było od początku, ramową regulację umowy ubezpieczenia jako umowy o ogromnej doniosłości społecznej i gospodarczej.

Realizacja tego zamierzenia nie stoi oczywiście na przeszkodzie wydawaniu, w miarę pojawiających się potrzeb, odrębnych ustaw - jak to się stało przy regulowaniu np. ubezpieczeń obowiązkowych. Równocześnie projektowana nowelizacja jest dopełnieniem zmian, jakie zostały dokonane w kodeksowej regulacji stosowania wzorców umów, bowiem ogólne warunki umów ubezpieczenia, jakimi posługują się wszystkie zakłady ubezpieczeń, są wzorcami z art. 384 k.c. w brzmieniu, jakie obowiązuje od dnia 1 lipca 2000 r.

W dokonanej nowelizacji uwzględniono założenie zachowania zgodności z dorobkiem Unii Europejskiej (acquis communautaire), w którym dominuje idea ochrony interesów ubezpieczającego (ubezpieczonego).

Na osobne podkreślenie zasługuje przy tym ta szczególna okoliczność, że niektóre układy podmiotowe stosunków ubezpieczenia (ubezpieczenie na cudzy rachunek, ubezpieczenie na korzyść osoby trzeciej, ubezpieczenie odpowiedzialności cywilnej) angażują interes nie tylko ubezpieczającego, jako strony umowy, ale przede wszystkim osoby trzeciej. Z tej przyczyny szczególna ochrona obejmuje nie tylko ubezpieczającego, jako typowo "słabszą" stronę umowy, ale i ubezpieczonego, uposażonego i poszkodowanego, to ich bowiem interes jest w istocie przedmiotem ubezpieczenia bądź też ma zostać zaspokojony przez ubezpieczyciela.

Po drugie, uwzględniono w nowelizacji szeroko już stosowane w prawie polskim (a przejęte z dorobku prawa wspólnotowego) przejawy troski o przejrzystość umownego stosunku ubezpieczenia sprzyjającą realizacji podstawowego prawa konsumenta do informacji i odpowiadające temu obowiązki ubezpieczyciela (zakładu ubezpieczeń).

W ubezpieczeniach majątkowych dokonano bardzo ważnej zmiany istotnej dla prowadzenia działalności w ramach gospodarki rynkowej. Powrócono do koncepcji ubezpieczeń majątkowych jako ubezpieczeń interesu majątkowego ubezpieczającego, a nie koncepcji ubezpieczenia mienia. Interesem majątkowym zaś jest każdy interes majątkowy, który daje się ocenić w pieniądzu i nie jest sprzeczny z prawem.

Warszawa, listopad 2007

Andrzej Chróścicki