Grajewski Jan (red.), Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Tom I (art. 1-424)

Przepisy tego rozdziału, wraz z unormowaniami zamieszczonymi w innych częściach kodeksu postępowania karnego, a wobec odesłania zawartego w art. 70 - także wraz z przepisami obowiązującymi w postępowaniu cywilnym, kształtują model procesu adhezyjnego, a więc szczególnego nurtu postępowania, w ramach którego sąd karny rozstrzyga o roszczeniu cywilnym. Jest to jednak roszczenie szczególne, gdyż ma ono charakter wyłącznie majątkowy i wynikać może tylko bezpośrednio z popełnienia przestępstwa (art. 62). W ten właśnie sposób pokrzywdzony (poszkodowany przestępstwem) może uzyskać naprawienie wyrządzonej przestępstwem szkody, bez konieczności zwracania się w sprawie do sądu cywilnego. Nie jest to jednak jedyny sposób uzyskania w postępowaniu karnym naprawienia szkody spowodowanej przestępstwem. Zgodnie bowiem z unormowaniem art. 415 § 4 sąd może zasądzić odszkodowanie na rzecz pokrzywdzonego także z urzędu, chyba że ustawa stanowi inaczej. Ponadto sprawca przestępstwa może zostać zobowiązany do naprawienia szkody, w całości lub w części, w związku z warunkowym umorzeniem postępowania (art. 67 § 3 k.k.), warunkowym zawieszeniem wykonania kary (art. 72 § 2 k.k.) albo w przypadku orzeczenia kary ograniczenia wolności (art. 36 § 3 k.k.). Ponadto sąd orzeka ("musi orzec") obowiązek naprawienia szkody w razie skazania za przestępstwa wymienione w art. 46 § 1 k.k., a zamiast tego obowiązku może orzec na rzecz pokrzywdzonego nawiązkę (art. 46 § 2 k.k.). Tak też stanowi art. 415 § 5.

Istnienie procesu adhezyjnego w procesie karnym podyktowane jest względami ekonomiki procesowej, jednakże potrzeba rozstrzygnięcia o powództwie cywilnym nie może hamować toku postępowania karnego. Stąd też unormowanie art. 415 § 3, nakazujące pozostawienie powództwa cywilnego bez rozpoznania, jeżeli materiał dowodowy ujawniony w toku rozprawy nie wystarcza do rozstrzygnięcia tego powództwa, a uzupełnienie tego materiału spowodowałoby znaczną przewlekłość postępowania.

Proces adhezyjny jest ściśle związany z postępowanie karnym, również w zakresie środków zaskarżenia, jednakże jeżeli wznowienie postępowania ograniczone jest wyłącznie do orzeczenia o roszczeniach majątkowych wynikających z przestępstwa, to może ono nastąpić tylko przez sąd właściwy do orzekania w sprawach cywilnych, a w razie wznowienia postępowania w takiej sytuacji procesowej, dalsze postępowanie toczy się przed sądem cywilnym, a odpowiednie zastosowanie mają przepisy kodeksu postępowania cywilnego (art. 543).

Zwrócić też trzeba uwagę na nową w tym kodeksie instytucję, jaką jest zobowiązanie podmiotu, niebędącego sprawcą przestępstwa, do zwrotu korzyści majątkowej, którą uzyskał w warunkach określonych w art. 52 k.k., a więc gdy została ona uzyskana przez ten podmiot z przestępstwa popełnionego przez oskarżonego działającego w imieniu lub w interesie takiego podmiotu - zob. uwagi do art. 416.

Orzeczenia, zarządzenia i polecenia należą do czynności organów procesowych będących oświadczeniami procesowymi o charakterze imperatywnym. Jako przejaw woli tych organów są one dla uczestników procesu wiążące.

Orzeczenia dzielą się na wyroki i postanowienia. Do orzeczeń należą także uchwały Sądu Najwyższego wydawane na podstawie art. 441 § 3, należał także nakaz karny, a obecnie należy wyrok nakazowy (zob. art. 500 i 507 - w brzmieniu pierwotnym i po nowelizacji z 10 stycznia 2003 r. oraz SN III KRN 226/93, OSNKW 1993, nr 11-12, poz. 76). Wyroki wydaje sąd na rozprawie i tylko wyjątkowo na posiedzeniu, natomiast postanowienia - nie tylko sąd, ale także prokurator oraz inny organ prowadzący postępowanie przygotowawcze.

Zarządzenia w toku postępowania jurysdykcyjnego wydaje prezes sądu, przewodniczący wydziału lub upoważniony sędzia, natomiast w toku rozprawy - przewodniczący składu orzekającego, a w postępowaniu przygotowawczym - prokurator albo inny organ prowadzący postępowanie. Zarządzeń nie wydaje sąd (SN III KZ 28/03, LEX nr 80305).

W wypadkach określonych w ustawie procesowej polecenia Policji lub innym organom wydaje sąd lub prokurator.

Instytucja terminów znana jest nie tylko prawu karnemu procesowemu, ale także prawu materialnemu, np. terminy przedawnienia recydywy (art. 64 § 1 k.k.), okres próby przy warunkowym umorzeniu postępowania (art. 67 § 1 k.k.), terminy przedawnienia ścigania, karalności i wykonania kary (art. 101-105 k.k.) czy też terminy zatarcia skazania (art. 107 k.k.). Do terminów tych nie mają jednak zastosowania reguły karnej ustawy procesowej dotyczące terminów.

Termin to pewien okres liczony w jednostkach miary (dzień, miesiąc, rok), w ciągu którego może być dokonana czynność procesowa, i jest to termin procesowy właściwy, a problematyka tego właśnie rodzaju terminów unormowana jest w rozdziale 14. W kodeksie postępowania karnego określenie "termin" ma także inne znaczenie, gdy odnosi się do sytuacji, kiedy przepis ustawy określa końcowy moment, w którym najpóźniej może być dokonana czynność procesowa, np. termin do złożenia oświadczenia o woli działania w charakterze oskarżyciela posiłkowego (art. 54 § 1), termin do wytoczenia powództwa cywilnego (art. 62) czy termin do zgłoszenia udziału w postępowaniu przedstawiciela organizacji społecznej (art. 90 § 1). Trzeci rodzaj terminów dotyczy okresu stosowania środków przymusu określonych w dziale VI, np. terminów zatrzymania (art. 248) czy terminów tymczasowego aresztowania (art. 263). Ponadto określenie "termin" używane jest w karnej ustawie procesowej dla wskazywania czasu (dnia, godziny) czynności procesowej, np. termin rozprawy czy posiedzenia.

Zakres unormowań kodeksowych dotyczących terminów właściwych pozwala na dokonanie ich podziału na terminy stanowcze i niestanowcze. Te pierwsze to terminy: zawite (art. 122 § 2), prekluzyjne (np. art. 328 § 2 i art. 524 § 2) oraz pozostałe terminy stanowcze (np. art. 401 § 2, art. 411 § 1). Natomiast terminy niestanowcze to terminy porządkowe, nazywane też instrukcyjnymi (np. art. 98 § 2, art. 114 § 3, art. 423 § 1). Klasyfikacja terminów ma istotne znaczenie praktyczne, gdyż zasadniczo różne są skutki procesowe niedotrzymania poszczególnych rodzajów terminów.

W uzasadnieniu do projektu kodeksu stwierdza się, że przepisy zawarte w tym rozdziale odpowiadają w zasadzie treści rozdziału 15 k.p.k. z 1969 r., ale bardziej konsekwentnie uporządkowano ich kolejność i związki. Ocena ta w pełni odpowiada temu, co zostało unormowane w zakresie doręczeń w obecnym kodeksie, gdzie większość zmian ma charakter właśnie porządkujący, redakcyjny i techniczno-legislacyjny. Liczne są ponadto przepisy, które dosłownie powtarzają odpowiednie unormowania poprzednio obowiązującego kodeksu.

Wobec powyższego w pełni aktualne pozostają stwierdzenia w piśmiennictwie i orzecznictwie dotyczące funkcji doręczeń i zasad, jakie w tym zakresie obowiązują. Celem doręczeń jest bowiem to, by strony lub inni uczestnicy postępowania karnego zostali poinformowani o wydanych w jego toku orzeczeniach i zarządzeniach, o treści wnoszonych pism procesowych, a także, by uczestnicy postępowania, określone osoby albo instytucje uzyskały informacje o nałożonych na nie obowiązkach, np. stawiennictwa czy wykonania określonych czynności. W tym rozdziale określone zostały też obowiązki adresatów doręczeń. Podstawową zaś zasadą doręczeń jest, by informacja związana z nimi z całą pewności dotarła do adresata i dostępna była wyłącznie dla niego, z wyłączeniem osób postronnych. Dlatego właśnie tryb doręczeń został sformalizowany tak, aby możliwe było ustalenie prawidłowości doręczenia, co nie ma zastosowania wówczas, gdy adresat oświadczy, że określony dokument, wezwanie czy zawiadomienie, zostało mu doręczone (art. 142).

Trafne jest stwierdzenie Sądu Najwyższego, że z faktu, iż wobec strony nie zachowano normy gwarancyjnej, mającej służyć ochronie jej praw, nie można wywodzić niekorzystnych dla tej strony skutków prawnych. Z istoty normy gwarancyjnej wynika bowiem, że to właśnie strona, wobec której nie dochowano przewidzianych w przepisach procedury warunków, może się na okoliczność tę powołać, zarzucając naruszenie jej praw (SN V KRN 304/90, OSNKW 1992, nr 5-6, poz. 44).

Dział VI kodeksu, wbrew swej nazwie, obejmuje nie tylko środki przymusu, w postaci: zatrzymania (art. 243-248), środków zapobiegawczych (art. 249-277), kar porządkowych (art. 285-290) i zabezpieczenia majątkowego (art. 291-296), ale także poszukiwanie oskarżonego (art. 278), list gończy (art. 279, 280) oraz list żelazny (art. 281-284), które można nazwać środkami przymusu w szerokim znaczeniu tego określenia. Z drugiej strony, środki procesowe o charakterze przymusowym zamieszczone zostały w kodeksie poza działem VI (np.: art. 74 § 2, art. 203, art. 375, art. 390 § 2), a także w ustawie z dnia 27 lipca 2001 r. - Prawo o ustroju sądów powszechnych, Dz. U. Nr 98, poz. 1070 z późn. zm. (np. art. 48 i n. - zob. T. Ereciński, J. Gudowski, J. Iwulski, Komentarz do prawa o ustroju sądów powszechnych i ustawy o Krajowej Radzie Sądownictwa, Warszawa 2002, s. 129 i n.).

Środki przymusu, w rozumieniu prawa karnego procesowego, to czynności, które polegają na posługiwaniu się przymusem psychicznym lub fizycznym albo jego zagrożeniem, a ich celem jest uzyskanie lub zabezpieczenie dowodów, zapewnienie uczestniczenia w postępowaniu karnym osób, których udział jest konieczny dla prawidłowego toku postępowania, a także zabezpieczenie wykonania kary albo środka karnego.

W piśmiennictwie przyjmowane są różne kryteria podziału środków przymusu, z których najistotniejsze są te odwołujące się do dobra prawnego, które doznaje ograniczenia w wyniku zastosowania takiego środka, a także kryterium ich istoty i funkcji (zob. m.in.: S. Waltoś, Proces karny, Warszawa 1998, s. 401, 402; K. Marszał, Proces..., s. 274; A. Bulsiewicz, D. Kala, Środki przymusu (w:) Nowa kodyfikacja karna. Kodeks postępowania karnego. Krótkie komentarze, z. 8, Warszawa 1998, s. 93). Uwzględniając właśnie te kryteria można mówić o środkach przymusu zwróconych wobec osoby (np. tymczasowe aresztowanie, dozór Policji, zakaz opuszczania kraju) i zwróconych wobec rzeczy (np. zatrzymanie rzeczy) albo określić następujące ich grupy:

Ten podział, jak i każdy inny, ma charakter jedynie porządkujący, co pozwala lepiej ustalić rzeczywistą funkcję tych środków.

Doniosłość problematyki procesowych środków przymusu wynika także z ich konstytucyjnego i prawnomiędzynarodowego uregulowania. Zgodnie bowiem z unormowaniem art. 41 ust. 1 Konstytucji RP gwarantowana jest m.in. nietykalność i wolność osobista, których pozbawienie lub ograniczenie może nastąpić tylko na zasadach i w trybie określonych w ustawie. Ten natomiast, kto zostanie w trybie określonym w ustawie pozbawiony wolności, ma prawo odwołania się do sądu w celu niezwłocznego ustalenia legalności tego pozbawienia, a o fakcie pozbawienia wolności należy, również niezwłocznie, powiadomić rodzinę lub osobę wskazaną przez pozbawionego wolności (art. 41 ust. 2 Konstytucji RP). Natomiast osoba zatrzymana powinna zostać niezwłocznie i w sposób dla niej zrozumiały poinformowana o przyczynach zatrzymania, a w ciągu 48 godzin od chwili zatrzymania - przekazana do dyspozycji sądu i natychmiast zwolniona, jeżeli w ciągu 24 godzin od chwili tego przekazania nie zostanie jej doręczone postanowienie sądu o tymczasowym aresztowaniu wraz z przedstawionymi zarzutami popełnienia przestępstwa (art. 41 ust. 3 Konstytucji RP). Z tym uregulowaniem wiąże się ściśle konstytucyjne prawo do rozpoznania również sprawy karnej bez nieuzasadnionej zwłoki (art. 45 ust. 1 Konstytucji RP) oraz prawo do odszkodowania za bezprawne pozbawienie wolności (art. 41 ust. 5 Konstytucji RP).

W polskim porządku konstytucyjnym, zgodnie z art. 91 ustawy zasadniczej, ratyfikowana umowa międzynarodowa, ogłoszona w Dzienniku Ustaw, stanowi nie tylko źródło prawa, ale ponadto jej unormowania stosuje się w zasadzie bezpośrednio, a umowa taka ma pierwszeństwo przed ustawą, jeżeli tej ostatniej nie da się pogodzić z taką umową. Z tego punktu widzenia, dla omawianej tu problematyki procesowych środków przymusu szczególne znaczenie ma europejska konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, sporządzona w Rzymie w dniu 4 listopada 1950 r. (Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284), a zwłaszcza przepisy jej art. 5 i 6, formułujące prawo do wolności, do odszkodowania za bezprawne pozbawienie wolności oraz prawo do rozpatrzenia sprawy karnej w rozsądnym terminie, a przede wszystkim określające sytuacje wyjątkowe, w których może nastąpić pozbawienie wolności oraz zasady zatrzymania i tymczasowego aresztowania.

Można sformułować ogólną ocenę, że unormowania kodeksu postępowania karnego pozostają w pełnej zgodności z postanowieniami Konstytucji RP, a ponadto, w zadowalającym stopniu uwzględniają, w prawie wszystkich wypadkach, zasady ustanowione konwencją europejską (zob.: P. Hofmański, Konwencja Europejska..., s. 187 i n.; B. Gronowska, Wolność i bezpieczeństwo osobiste w sprawach karnych w świetle standardów Rady Europy, Toruń 1996).

W kodeksie postępowania karnego z 1969 r. rozdział 37 dotyczący tej problematyki zatytułowany był "Przemówienia stron". Choć zmiana dokonana w obowiązującym kodeksie ma wyłącznie redakcyjny charakter, to zauważyć trzeba, że lepiej oddaje ogólną treść przepisów tego rozdziału.