Borkowski Janusz, Glosa do wyroku NSA z dnia 15 października 1992 r., SA/Ka 766/92

1. Pacyfizm ma długą tradycję i miał godnych wyznawców, wystarczy przypomnieć cnego Erazma z Rotterdamu „Skargę pokoju ściganego i prześladowanego u wszystkich ludów" . Pacyfizm jednak był nie tylko poglądem na świat, lecz powodował również określone skutki praktyczne, i to w najcięższych dla państw i narodów chwilach. Jednym z nich było stawianie w czasie wojny znaku równości pomiędzy pacyfizmem a defetyzmem i karanie pacyfistów jako defetystów, a drugim - nawiązywanie dialogu z pacyfistami i szukanie rozwiązań prawnych pozwalających na poszanowanie wierności zasadom pacyfizmu. W Anglii tzw. ideowi pacyfiści odmawiali służby wojskowej w czasie pierwszej wojny światowej, od 1916 r. mieli po temu podstawy prawne, lecz podczas drugiej wojny światowej, gdy Anglię nękano nocnymi bombardowaniami, „nie chcieli wstępować do służby przeciwpożarowej, nie chcieli kopać schronów przeciwlotniczych, nie chcieli uczęszczać na wykłady i ćwiczenia obrony przeciwgazowej - tego już i dla wyrozumiałych...