FN1.701.51.2015.PEI - Niedozwolone postanowienia umowne w kontekście kredytów walutowych.

Na wstępnie należy zaznaczyć, iż zgodnie z art. 24 ust. 2 pkt 1 ustawy z dnia 16 lutego 2007 r. o ochronie konkurencji i konsumentów (tekst jedn.: Dz. U. z 2015 r. poz. 184) stosowanie postanowień wzorców umów, które zostały wpisane do rejestru postanowień wzorców umowy uznanych za niedozwolone, stanowi przejaw praktyki naruszającej zbiorowe interesy konsumentów. Organem uprawnionym do prowadzenia postępowań w tego typu sprawach jest Prezes Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów (UOKiK). Należy również podkreślić, że przez praktykę naruszającą zbiorowe interesy konsumentów rozumie się godzące w nie bezprawne działanie przedsiębiorcy, w szczególności stosowanie postanowień wzorców umów, które zostały wpisane do rejestru postanowień wzorców umów uznanych za niedozwolone.

Jednakże w przypadku, gdy przedsiębiorca usunie z treści dotychczas stosowanego wzorca umowy postanowienia uznane przez sąd za niedozwolone, a postanowienia tożsame nie zostaną formalnie wyłączone z treści zawartych już umów (np. w drodze ich aneksowania z inicjatywy przedsiębiorcy), Prezes UOKiK nie dysponuje możliwością wszczęcia wobec takiego przedsiębiorcy postępowania w sprawie stosowania praktyki naruszającej zbiorowe interesy konsumentów, polegającej na stosowaniu postanowień wzorców umów uznanych za niedozwolone.

Interpretując bowiem pojęcie "stosowania postanowień wzorców umów", o którym mowa wyżej, należy przyjąć, że chodzi o działanie polegające na zamieszczaniu niedozwolonych postanowień we wzorcach umów, które są następnie przedkładane konsumentom w celu nawiązania stosunku umownego. Praktyka unormowana w przywołanym przepisie art. 24 ust. 2 pkt 1 ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów nie obejmuje zaś zachowań odnoszących się do egzekwowania niedozwolonych postanowień, czy tym bardziej, zachowań polegających na zaniechaniu podjęcia działań mających na celu usunięcie takich postanowień z funkcjonujących już w obrocie umów, zawartych z wykorzystaniem kwestionowanego wzorca. Powyższa interpretacja wynika z orzecznictwa sądów, przykładowo w wyroku Sądu Okręgowego w Warszawie Sądu Ochrony Konkurencji i Konsumentów z dnia 27 lutego 2009 r., w sprawie XVII AmA 99/08 (Dz. Urz. UOKiK 2009/2/14), wskazano, że "stosowanie postanowień zamieszczonych we wzorcu umowy polega w istocie na wprowadzaniu wzorca do obrotu prawnego poprzez oferowanie go konsumentom i proponowanie zawierania umów na warunkach w nim określonych. Pojęcie to jest zatem związane z momentem, od którego możliwe jest zawarcie umowy z użyciem tego wzorca, nie zaś z wykonaniem konkretnej umowy zawartej przy jego wykorzystaniu".

Jednocześnie należy podkreślić, iż pomimo niepodjęcia przez przedsiębiorcę jakichkolwiek działań mających na celu usunięcie kwestionowanych postanowień z umów funkcjonujących już w obrocie z działem konsumentów, konsumenci nie są pozbawieni możliwości obrony swych praw.

Zgodnie z przepisem art. 385¹ § 1 Kodeksu cywilnego postanowienia umowy zawieranej z konsumentem nieuzgodnione indywidualnie nie wiążą go, jeżeli kształtują jego prawa i obowiązki w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy (niedozwolone postanowienia umowne). Nie dotyczy to postanowień określających główne świadczenia stron, w tym cenę lub wynagrodzenie, jeżeli zostały sformułowane w sposób jednoznaczny. Zgodnie zaś z § 2, jeżeli postanowienie umowy zgodnie z § 1 nie wiąże konsumenta, strony są związane umową w pozostałym zakresie.

Innymi słowy, nawet jeśli postanowienie wciąż znajduje się w umowie zawartej pomiędzy przedsiębiorcą a konsumentem (z uwagi na fakt, iż przedsiębiorca nie podjął żadnych kroków, by formalnie je usunąć z umów), postanowienie to nie wiąże konsumenta. Przedsiębiorca nie może więc wywodzić z niego żadnych skutków prawnych, Umowa zaś w pozostałym zakresie, co do zasady, wiąże strony i powinna być wykonywana.

W przypadku zatem, gdy przedsiębiorca wywodzi wobec konsumenta skutki wynikające z niedozwolonego postanowienia, konsument jest uprawniony do podjęcia stosownej obrony na drodze postępowania sądowego (kontrola incydentalna).

Kontrolę incydentalną stosuje się w odniesieniu do konkretnej umowy, zawartej w oparciu o wzorzec umowy. Jeżeli w podpisanej przez konsumenta umowie znajduje się postanowienie wypełniające przesłanki klauzuli abuzywnej, konsument ma prawo zwrócić się do przedsiębiorcy z żądaniem uznania jej za niewiążącą. Jeżeli kontrahent nie przychyli się stanowiska konsumenta, konsument może zwrócić się do sądu powszechnego o uznanie danego postanowienia za niewiążące.

Należy również wyjaśnić, że zgodnie z orzecznictwem Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej sąd krajowy, w razie powzięcia wątpliwości co do niedozwolonego charakteru postanowienia umowy, powinien z urzędu dokonać oceny nieuczciwego charakteru danego postanowienia znajdującego się w umowie zawartej między przedsiębiorcą a konsumentem, jeżeli zgodnie z krajowymi przepisami proceduralnymi może on dokonać takiej oceny w ramach podobnych skarg występujących w systemie krajowym (tak: wyrok Trybunału z dnia 6 października 2009 r. w sprawie Astureom Telecomunicaciones SL przeciwko Cristinie Rodríguez Nogueirze, sprawa C-40/08; wyrok Trybunału z dnia 9 listopada 2010 r. w sprawie VB Pénzügyi Lízing Zrt. przeciwko Ferencowi Schneiderowi, sprawa C 137/08; wyrok Trybunatu z dnia 4 czerwca 2009 r. w sprawie Pannon GSM Zrt przeciwko Erzsébet Sustikné Gyorfi, sprawa C-243/08).

Niezależnie od powyższego należy zaznaczyć, iż planowana jest zmiana prawa, której celem będzie wzmocnienie efektywności systemu kontroli wzorców/umów. Niezbędne jest usprawnienie systemu eliminowania z obrotu niedozwolonych postanowień umownych uderzających w interesy konsumentów. Aktualnie trwają prace nad przygotowaniem propozycji rozwiązań prawnych w tym zakresie.

Jednocześnie Prezes UOKiK prowadzi wobec wszystkich banków, które udzielały kredytów indeksowanych/denominowanych w tej walucie - dwa postępowania wyjaśniające:

- pierwsze ma na celu zbadanie praktyki banków polegającej na żądaniu od konsumentów dodatkowego zabezpieczenia umów o kredyt hipoteczny, w związku ze wzrostem kursu franka szwajcarskiego wobec złotego,

- celem drugiego jest wstępne ustalenie, czy działania banków związane ze sposobem uwzględniania ujemnych wartości stawek bazowych LIBOR w oprocentowaniu kredytów mogły naruszyć przepisy. W postępowaniu weryfikowane jest również, czy banki dokonywały jednostronnej zmiany umowy w zakresie oprocentowania kredytu.

Informacje o przebiegu prowadzonych postępowań dostępne są na stronie internetowej UOKiK, w zakładce "Aktualności" (http://uokik.gov.pl/aktualności.php). W przypadku stwierdzenia niedozwolonych praktyk po stronie banków będą - w ramach kompetencji Prezesa UOKiK - podejmowane działania zmierzające do przywrócenia stanu zgodnego z prawem.

Odnosząc się do kwestii posiadania przez bank waluty, w jakiej udziela kredytu oraz jej kwoty z podziałem na lata należy stwierdzić, iż bank udzielając kredytów walutowych, np. we frankach szwajcarskich, powinien posiadać daną walutę. Wynika to m.in. definicji umowy kredytu określonej w art. 69 ust. 1. ustawy - Prawo bankowe określającej, że: "Przez umowę kredytu bank zobowiązuje się oddać do dyspozycji kredytobiorcy na czas oznaczony w umowie kwotę środków pieniężnych z przeznaczeniem na ustalony cel, a kredytobiorca zobowiązuje się do korzystania z niej na warunkach określonych w umowie, zwrotu kwoty wykorzystanego kredytu wraz z odsetkami w oznaczonych terminach spłaty oraz zapłaty prowizji od udzielonego kredytu.".

Tak więc, aby bank udostępnił środki pieniężne musi nimi wcześniej dysponować. Należy jednakże zaznaczyć, że w odniesieniu do kredytów udzielonych we frankach szwajcarskich, kluczowe znacznie mają warunki umowy zawartej między bankiem a kredytobiorcą.

W szczególności bowiem - pomimo, iż potocznie mowa jest generalnie o kredytach we frankach (kredytach walutowych), to w praktyce część umów dotyczyła kredytów denominowanych lub indeksowanych do CHF, a nie kredytów walutowych w CHF. W przypadku kredytu denominowanego do CHF oprocentowanie było ustalane w odniesieniu do stóp referencyjnych LIBOR (a nie jak w przypadku kredytów w PLN do stopy WIBOR), a saldo kredytu wyrażane było w walucie obcej (CHF), jednakże środki pieniężne były wypłacane w PLN. Takie rozwiązanie jest ustawowo dopuszczalne - kwestie te reguluje art. 69 ust. 2 pkt 4a ustawy - Prawo bankowe:" (...) w przypadku umowy o kredyt denominowany lub indeksowany do waluty innej niż waluta polska, szczegółowe zasady określania sposobów i terminów ustalania kursu wymiany walut, na podstawie którego w szczególności wyliczana jest kwota kredytu, jego transz i rat kapitałowo-odsetkowych oraz zasad przeliczania na walutę wypłaty albo spłaty kredytu."

W takiej sytuacji bank nie musi posiadać CHF na wypłatę kredytu, gdyż wypłata środków będzie odbywać się w PLN - tj. zgodnie z warunkami określonymi w umowie. Jednakże bank udzielając kredytów denominowanych lub indeksowanych do walut obcych, ze względu na kwestie związane z zarządzaniem ryzykiem walutowym, musi zapewnić ich finansowanie w odpowiedniej walucie (pozycja walutowa banku - rozumiana w skrócie jako niedopasowanie kwot aktywów i zobowiązań w walucie obcej - powinna być bliska zeru). W przypadku niedopasowania walutowego powstaje bowiem wymóg kapitałowy z tego tytułu - konieczność utrzymywania przez bank dodatkowego kapitału na pokrycie ryzyka walutowego. Bank jest zobowiązany do codziennego wyliczania swojej pozycji walutowej i kapitałowej.

Sposób finansowania portfela kredytów walutowych lub denominowanych/indeksowanych do określonej waluty jest w poszczególnych bankach zindywidualizowany. Banki, w zależności od struktury walutowej swojego bilansu mogą korzystać z różnych źródeł finansowania prowadzonej działalności. Jedną z dostępnych możliwości są instrumenty pochodne takie jak FX swap i CIRS (Currency Interest Rate Swap). Bardzo często banki pozyskują finansowanie od swych zagranicznych podmiotów dominujących. Tego typu finansowanie może mieć formę kredytu, linii kredytowej lub depozytu walutowego. Innym sposobem finansowania kredytów walutowych jest emisja przez banki długu w danej walucie. Banki finansują się również depozytami walutowymi pozyskanymi od swoich klientów korporacyjnych czy detalicznych, jednak w znacznie mniejszym stopniu niż wymienionymi powyżej metodami. Banki muszą zapewnić sobie finansowanie odpowiednie do skali i rodzaju prowadzonej działalności.

Na koniec grudnia 2013 r. w portfelach banków objętych badaniem ankietowym znajdowało się ogółem 562,5 tys. kredytów mieszkaniowych dla gospodarstw domowych w CHF o łącznej wartości 135,7 mld zł (co stanowiło ponad 99% ogółu kredytów mieszkaniowych w CHF znajdujących się w aktywach całego polskiego sektora bankowego). Strukturę portfela tych kredytów pod względem roku udzielenia przedstawia poniższa tabela.

Tabela. Struktura portfela kredytów mieszkaniowych w CHF znajdujących się w portfelach banków na koniec 2013 r., wg roku udzielenia kredytu (dane uzyskane w drodze badania ankietowego banków).

Na koniec 2014 r. wartość portfela kredytów mieszkaniowych w CHF zmniejszyła się do 132,7 mld zł.

Odnosząc się do kwestii związanych z bankowym tytułem egzekucyjnym należy podkreślić, że Ministerstwo Finansów w ramach prowadzonych prac implementacyjnych planuje dokonanie zmian ustawy - Prawo bankowe w celu wprowadzenia obowiązków informacyjnych banków względem dłużników, związanych z wykorzystywaniem instytucji bankowego tytułu egzekucyjnego (bte). Przede wszystkim, banki zostaną ustawowo zobowiązane, przed wystawieniem bankowego tytułu egzekucyjnego, wezwać dłużnika do zapłaty, wraz z informacją, iż w przypadku braku spłaty należności w terminie określonym w wezwaniu, bank wystawi bte. Wyznaczony przez bank termin dla uregulowania zobowiązań i wystawienia bte nie będzie mógł być krótszy od wskazanego w ustawie.

Jednocześnie, bank powinien pouczyć dłużnika o skutkach prawnych wystawienia bankowego tytułu egzekucyjnego. Zarówno pouczenie, jak i oświadczenie dłużnika o poddaniu się egzekucji będące podstawą prowadzenia egzekucji (po nadaniu przez sąd klauzuli wykonalności) winno stanowić oddzielny dokument, nie znajdujący się w treści zawieranej umowy z bankiem.

Przewiduje się również nałożenie na banki obowiązków informacyjnych dotyczących środków ochrony prawnej przysługujących osobom, wobec których może być skierowana egzekucja na podstawie bte, w szczególności uprawnienie do wniesienia powództwa przeciwegzekucyjnego.

Przekazana dłużnikowi informacja na temat możliwej obrony ma istotne znaczenie w sytuacji, gdy, na przykład, będzie on kwestionować istnienie długu bądź jego wysokość, stwierdzonych tytułem egzekucyjnym, lub wskazywać zdarzenia po powstaniu tytułu egzekucyjnego, wskutek których jego zobowiązanie wygasło albo nie może być egzekwowane na podstawie bte.

W opinii Ministerstwa Finansów proponowane zmiany legislacyjne w zakresie funkcjonowania bankowego tytułu egzekucyjnego znacząco przyczynią się do zwiększenia świadomości prawnej klientów banków - konsumentów, korzystających z usług finansowych oferowanych przez banki, i tym samym zwiększą poziom ich ochrony jako słabszej strony umów zawieranych z podmiotami profesjonalnymi jakimi są banki.

Trzeba dodać, iż projektowane rozwiązania będą miały również zastosowanie do spółdzielczych kas oszczędnościowo - kredytowych, które od dnia 12 czerwca 2013 r., to jest od daty wejścia w życie ustawy z dnia 19 kwietnia 2013 r. o zmianie ustawy o spółdzielczych kasach oszczędnościowo - kredytowych oraz niektórych innych ustaw, dysponują uprawnieniem do wystawiania tytułów egzekucyjnych, analogicznym do instytucji bte. Jednakże w celu wyjaśnienia warto podkreślić, iż w ustawodawstwach państw europejskich, w których nie występuje instytucja bankowego tytułu egzekucyjnego, przewidziane zostały inne udogodnienia przy dochodzeniu roszczeń przez banki. Dochodzenie roszczeń z tytułu czynności bankowych poddane jest wówczas rygorowi postępowania rozpoznawczego i dowodowego na zasadach ogólnych (typowego procesu cywilnego). W niektórych krajach, np. Szwecji proces sądowy jest bardziej uproszczony dla banków, a koszty otrzymania nakazu zapłaty są niższe w porównaniu z kosztami, jakie ponoszą inni wierzyciele. Szwedzki bank, chcąc uzyskać nakaz zapłaty, składa wniosek bezpośrednio do komornika. Droga sądowa została przewidziana dopiero w przypadku złożenia sprzeciwu przez dłużnika. W Holandii natomiast ułatwienia przy egzekucji wierzytelności bankowych polegają na możliwości bezpośredniego prowadzenia przez bank egzekucji w sytuacji, w której jako zabezpieczenie kredytu ustanowiony został zastaw lub hipoteka. Postępowanie sądowe jest konieczne tylko w przypadku, gdy wierzytelność banku jest niezabezpieczona. Jak wcześniej wskazano Ministerstwo Finansów planuje dokonanie zmian w zakresie Bankowego Tytułu Egzekucyjnego, natomiast niezależnie od powyższego należy podkreślić, że funkcjonujące dotychczas w Polsce rozwiązanie pozwalające na dochodzenie roszczeń z tytułu zawartych z bankami czynności bankowych nie jest instytucją niespotykaną w innych krajach europejskich.