Walińska Ewa (red.), Ustawa o rachunkowości. Komentarz, wyd. IV

Rachunkowość i sprawozdawczość finansowa podlega regulacjom prawnym lub/i środowiskowym, które determinują sposób jej organizacji w praktyce gospodarczej.

W Polsce podstawą regulacji rachunkowości jest ustawa o rachunkowości, której przepisy wyznaczają ramy prawne prowadzenia ksiąg rachunkowych i sporządzania sprawozdań finansowych. Określa ona ponadto zasady rachunkowości, tryb badania sprawozdań finansowych przez biegłych rewidentów oraz warunki świadczenia usług w zakresie prowadzenia ksiąg rachunkowych.

Zakres podmiotowy ustawy o rachunkowości jest bardzo szeroki. Obowiązek prowadzenia ksiąg rachunkowych dotyczy podmiotów o zróżnicowanym zakresie działalności gospodarczej, zarówno pod względem jej rozmiarów, jak i przedmiotu (branży). W związku z tym zawiera ona szereg odniesień do przepisów wykonawczych (rozporządzeń), dostosowanych do specyfiki działalności poszczególnych typów jednostek gospodarczych (np. banki, instytucje ubezpieczeniowe i inne instytucje finansowe) lub do wybranych obszarów problemowych (np. rachunkowość instrumentów finansowych).

Niniejsza publikacja stanowi kompleksowe omówienie poszczególnych zapisów podstawowego aktu prawnego tworzącego polskie prawo bilansowe, jakim jest ustawa o rachunkowości. Oprócz samego komentarza do przepisów ustawy, objaśniającego ich istotę, znaczenie, miejsce w całym systemie rachunkowości i wzajemne powiązania między nimi, Czytelnik znajdzie także odniesienia do najważniejszych aspektów praktycznych wynikających z określonych regulacji.

Książka obejmuje komentarz do poszczególnych rozdziałów ustawy o rachunkowości oraz do załącznika nr 1, 4 i 5 do u.rach. Dodatkowo przedstawiono formułę sprawozdania finansowego odpowiednio – dla banków oraz zakładów ubezpieczeń i zakładów reasekuracji – zgodną z załącznikiem nr 2 i 3 do u.rach.

Komentarz koncentruje się, podobnie jak ustawa o rachunkowości, na regulacjach dotyczących jednostek innych niż banki, zakłady ubezpieczeń i zakłady reasekuracji. Działalność bankowa, ubezpieczeniowa i reasekuracyjna jest na tyle odmienna, iż wymagała uszczegółowienia w aktach prawnych innych niż ustawa o rachunkowości. Z tego powodu nie podlegają komentarzowi sprawozdania finansowe banków, zakładów ubezpieczeń i zakładów reasekuracji, gdyż zawartość merytoryczna tych sprawozdań wynika w dużej mierze z innych, niż ustawa o rachunkowości, norm prawnych.

Zagadnienia omawiane w książce są prezentowane w kolejności wynikającej z ustawy o rachunkowości, a objaśnienie każdego z nich ma następującą -strukturę:

Na szczególne podkreślenie zasługują odnoszenia autorów Komentarza do aspektów praktycznych komentowanych przepisów. Mają one potrójne znaczenie, po pierwsze – uświadamiają konieczność podjęcia określonych decyzji odnośnie do systemu rachunkowości w danej jednostce, po drugie – prezentują konkretne rozwiązania już funkcjonujące w polskiej praktyce, i po trzecie – ich celem jest zwrócenie uwagi na skutki podatkowe, głównie w podatku dochodowym – wszędzie tam, gdzie są one istotne. Przedstawione komentarze należy traktować jako wskazówki, rozwiązania jedne z wielu możliwych, które każda jednostka może zastosować wprost lub je zmodyfikować i dostosować do specyfiki swojej działalności.

Niniejsze, czwarte wydanie Komentarza zostało zaktualizowane i rozszerzone. W stosunku do wydania trzeciego , uwzględnia kolejne nowelizacje ustawy o rachunkowości wprowadzone przez następujące akty prawne:

Pierwsza nowelizacja ustawy o rachunkowości jest wynikiem kolejnego etapu procesu deregulacji (tzw. II transza) i dotyczy zawodów związanych z rynkiem finansowym oraz zawodami technicznymi i transportowymi. Wprowadzone od 10 sierpnia 2014 r. zmiany w ustawie mają na celu ułatwienie dostępu do usługowego prowadzenia ksiąg rachunkowych jednostkom świadczącym usługi outsourcingu w tym zakresie, a przede wszystkim zwiększenie liczby osób wykonujących ten zawód. Dotychczas do wykonywania zawodu księgowego potrzebny był certyfikat wydawany przez Ministra Finansów uprawniający do usługowego prowadzenia ksiąg rachunkowych. Aby go uzyskać, należało spełnić wiele kryteriów, m.in. takich jak: posiadanie praktyki w księgowości (odpowiedni staż pracy), wykształcenie wyższe magisterskie specjalistyczne (wykształcenie wyższe magisterskie na kierunku rachunkowość lub na innym kierunku ekonomicznym o specjalności rachunkowość lub innej, dla której plan studiów i program kształcenia odpowiadał wymogom określonym przez organy uczelni dla specjalności rachunkowość, w jednostkach organizacyjnych uprawnionych, zgodnie z odrębnymi przepisami, do nadawania stopnia naukowego doktora nauk ekonomicznych), czy też zdać egzamin państwowy.

W rezultacie zmian ustawy o rachunkowości czynności z zakresu usługowego prowadzenia ksiąg rachunkowych będzie mogła wykonywać każda osoba posiadająca pełną zdolność do czynności prawnych oraz niekarana za ściśle określony katalog przestępstw, tj. za przestępstwo przeciwko wiarygodności dokumentów, przeciwko mieniu, obrotowi gospodarczemu, obrotowi pieniędzmi oraz papierami wartościowymi, za przestępstwo skarbowe, a także za czyn określony w rozdziale 9 u.rach. Dodatkowo osoba zajmująca się zawodowo prowadzeniem ksiąg rachunkowych musi posiadać ubezpieczenie od odpowiedzialności cywilnej (OC).

Druga nowelizacja wynika z częściowej implementacji dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2013/34/UE z dnia 26 czerwca 2013 r. w sprawie rocznych sprawozdań finansowych, skonsolidowanych sprawozdań finansowych i powiązanych sprawozdań niektórych rodzajów jednostek, zmieniającą dyrektywę Parlamentu Europejskiego i Rady 2006/43/WE oraz uchylającą dyrektywy Rady 78/660/EWG i 83/349/EWG (Dz. Urz. UE L 182 z 29.6.2013, s. 19) w odniesieniu do jednostek mikro. Najważniejsze zmiany to m.in.:

Trzecia nowelizacja związana jest z obowiązkami podmiotów wpisanych do Krajowego Rejestru Sądowego. Nowy art. 2a precyzuje, że do spółek jawnych osób fizycznych oraz spółek partnerskich, do których nie stosuje się przepisów ustawy o rachunkowości na podstawie jej art. 2 ust. 1 albo które nie stosują zasad rachunkowości dobrowolnie na podstawie art. 2 ust. 2 tej ustawy, zastosowanie ma tylko dodany art. 70a u.rach. oraz przepisy tej ustawy dotyczące roku obrotowego. Artykuł 70a wprowadza obligatoryjne zgłaszanie informacji o braku obowiązku składania sprawozdań finansowych przez podmioty wpisane do rejestru przedsiębiorców KRS, które nie mają tego obowiązku.

Czwarta nowelizacja ustawy o rachunkowości stanowi konsekwencję wejścia w życie Prawa restrukturyzacyjnego, którego głównym celem jest wprowadzenie skutecznych instrumentów pozwalających na przeprowadzenie restrukturyzacji przedsiębiorstwa dłużnika, a tym samym zapobieganie jego likwidacji. Nowela wprowadziła zmiany związane z postępowaniami restrukturyzacyjnymi – m.in. zmodyfikowała definicję kierownika jednostki (art. 3 ust. 1 pkt 6) oraz przepisy dotyczące aktualizacji należności (art. 35b).

Piąta nowelizacja ustawy o rachunkowości wskazuje „Monitor Sądowy i Gospodarczy” o zasięgu ogólnokrajowym jako miejsce ogłaszania sprawozdań finansowych.

W wyniku szóstej nowelizacji ustawy o rachunkowości nowe brzmienie otrzymał przepis dotyczący odpowiedzialności kierownika jednostki za wykonywanie obowiązków w zakresie rachunkowości. Doprecyzowany został także art. 11 ust. 2 mówiący o tym, komu jednostka może powierzyć prowadzenie ksiąg rachunkowych.

Siódma nowelizacja ustawy o rachunkowości jest jedną z większych jej nowel w ostatnich latach. Głównym celem wprowadzenia zmian było wdrożenie do polskiego ustawodawstwa postanowień dyrektywy 2013/34/UE . Najważniejsze zmiany to w szczególności:

Ósma nowelizacja ustawy o rachunkowości dotyczy podmiotów, które prowadzą działalność ubezpieczeniową i reasekuracyjną. W jej wyniku wprowadzono definicję rezerw techniczno-ubezpieczeniowych (art. 3 ust. 1 pkt 21a), a także zmieniono zawartość pozycji pozabilansowych w załączniku nr 3 do u.rach.

Zmiany ustawy o rachunkowości w większości weszły w życie już w 2015 r., z wyjątkiem zmian:

które obowiązują dopiero od 1 stycznia 2016 r. W odniesieniu do tych przepisów ustawy o rachunkowości w Komentarzu przedstawiono ich dotychczasowe brzmienie oraz to, które obowiązywać będzie z dniem 1 stycznia 2016 r.

Dziewiąta zmiana ustawy o rachunkowości dotyczy osób fizycznych lub wspólników spółek cywilnych osób fizycznych mogących stosować zasady rachunkowości określone w ustawie o rachunkowości. Zmiany wynikające z ustawy z dnia 25 września 2015 r. o zmianie ustawy o swobodzie działalności gospodarczej oraz niektórych innych ustaw wchodzą w życie po upływie 6 miesięcy od dnia ogłoszenia (tj. od dnia 18 listopada 2015 r.).

Należy podkreślić, że wszystkie zmiany ustawy o rachunkowości będą musiały mieć zastosowanie po raz pierwszy do sprawozdań finansowych sporządzonych za rok obrotowy rozpoczynający się od 1 stycznia 2016 r. Jednakże jednostki będą mogły podjąć decyzję o wcześniejszym stosowaniu znowelizowanych przepisów (zgodnie z art. 6 ust. 2 ustawy z dnia 12 czerwca 2015 r. o zmianie ustawy o rachunkowości oraz niektórych innych ustaw), bo już do sprawozdań finansowych sporządzonych za rok obrotowy kończący się po dniu wejścia w życie ustawy, czyli za rok 2015. W takim przypadku jednostka może zastosować wszystkie nowe rozwiązania, za wyjątkiem tych, które zostały wprowadzone z datą wejścia w życie w dniu 1 stycznia 2016 r.

Niniejsze wydanie Komentarza obejmuje pięć aneksów. W aneksie nr 1 przedstawiono ogólne informacje na temat Międzynarodowego Standardu Sprawozdawczości Finansowej dla małych i średnich przedsiębiorstw, który zawiera wymogi wyceny oraz ujawniania i prezentacji dla sprawozdań finansowych ogólnego przeznaczenia przez nie sporządzanych. Aneks nr 2 odnosi się do dyrektyw Unii Europejskiej regulujących zagadnienia związane z rachunkowością, w tym w szczególności do dyrektywy dotyczącej ujawnień niefinansowych na temat czynników społecznych i środowiskowych. Kolejny aneks (aneks nr 3) prezentuje komentarz (raport) zarządu w świetle polskich regulacji. Aneks nr 4 poświęcony został zagadnieniom związanym z deregulacją i dereglamentacją zawodów z sektora finansowego (usługowe prowadzenie ksiąg rachunkowych, biegli rewidenci, doradcy podatkowi). W aneksie nr 5 przedstawiono system certyfikacji zawodu księgowego w Polsce, opracowany przez Stowarzyszenie Księgowych w Polsce, stanowiący ważny element polskiej praktyki rachunkowości.

Komentarz uwzględnia stan prawny ustawy o rachunkowości na dzień 1 grudnia 2015 r., z uwzględnieniem przepisów, które wejdą w życie z dniem 1 stycznia 2016 r., obejmuje zatem wszystkie nowelizacje ustawy od roku jej pierwotnego opublikowania do tego dnia.

Autorami Komentarza są pracownicy naukowo-dydaktyczni Katedry Rachunkowości na Wydziale Zarządzania Uniwersytetu Łódzkiego oraz praktycy.

Publikacja jest wynikiem doświadczeń autorów, którzy od wielu lat łączą działalność akademicką z praktyką i mają w swoim dorobku wiele publikacji, a także doświadczenie zdobyte w procesie realizacji projektów z zakresu rachunkowości w wielu polskich przedsiębiorstwach.

Autorzy