Kremens Karolina, Wyznaczenie obrońcy z urzędu na wniosek w postępowaniu sądowym

Zasada prawa do obrony stanowi prawnie zdefiniowaną zasadę wyrażoną w art. 6 k.p.k., który stanowi, iż oskarżonemu przysługuje prawo do obrony w tym prawo do korzystania z pomocy obrońcy, o czym należy go pouczyć. Zasada ta została ujęta także w art. 42 ust. 2 Konstytucji RP i przewiduje ją także art. 6 ust. 3 lit. c Europejskiej Konwencji Praw Człowieka i Podstawowych Wolności.

Doktryna procesu karnego wyróżnia dwa rodzaje prawa do obrony:

1. prawo do obrony w znaczeniu materialnym - polegające na podejmowaniu wszelkich działań mających na celu poprawę sytuacji oskarżonego (m.in. składanie wniosków dowodowych czy składanie środków odwoławczych w toku postępowania),

2. prawo do obrony w znaczeniu formalnym - polegające na możliwości skorzystania z obrońcy przez oskarżonego (w znaczeniu szerokim, a więc także podejrzanego).

W dalszej kolejności w ramach obrony formalnej wyróżnić można:

1. obronę fakultatywną (z wyboru) - gdy oskarżony sam podejmuje decyzję o ustanowieniu obrońcy,

2. obronę obligatoryjną - gdy ustawodawca nakłada obowiązek posiadania przez oskarżonego obrońcy dając mu do wyboru, czy uczyni to osobiście (obrona z wyboru), czy nastąpi to w wyniku wyznaczenia obrońcy (obrona z urzędu),

3. obronę z urzędu - w postępowaniu przygotowawczym, gdy podejrzany wykaże w sposób należyty, iż nie jest w stanie ponieść kosztów obrony bez uszczerbku dla niezbędnego utrzymania siebie i swojej rodziny (obrona ubogiego podejrzanego) oraz w postępowaniu sądowym, na wniosek oskarżonego, bez konieczności wykazywania swojej sytuacji finansowej.

Co warto podkreślić, do dnia 1 lipca 2015 r. obrona z urzędu dla ubogiego oskarżonego obejmowała zarówno oskarżonych w postępowaniu sądowym, jak i podejrzanych w toku postępowania przygotowawczego. Jednakże w związku z wprowadzeniem nowelizacją instytucji obrony z urzędu na wniosek oskarżonego (art. 80a k.p.k.), w toku postępowania sądowego nie ma konieczności wykazywania, że oskarżony nie jest w stanie ponieść kosztów obrony bez uszczerbku dla niezbędnego utrzymania siebie i rodziny, aby wyznaczono mu obrońcę z urzędu. Wystarczające dla uzyskania obrońcy z urzędu jest samo złożenie wniosku przez oskarżonego.

Więcej na temat zasady prawa do obrony zob. P. Wiliński, Zasada prawa do obrony [w:] P. Wiliński (red.), Zasady procesu karnego. System Prawa Karnego Procesowego, t. III, cz. 2, Warszawa 2014, s. 1471–1563.

Oskarżony może ustanowić w postępowaniu karnym obrońcę na zasadach ogólnych, gdy natomiast zachodzi przesłanka obrony obligatoryjnej, musi mu zostać wyznaczony obrońca z urzędu (art. 79–80 k.p.k.).

Od dnia 1 lipca 2015 r. znowelizowany kodeks postępowania karnego dopuszcza także możliwość, aby na etapie postępowania sądowego oskarżony mógł wnosić o wyznaczenie mu obrońcy z urzędu (art. 80a § 1 k.p.k.). W tym wypadku uzyskanie obrońcy wyznaczanego z urzędu nie jest uzależnione w żadnym stopniu od jego sytuacji majątkowej (zob. art. 78 § 1 k.p.k.).

Jak wynika z jasno określonych przepisów w tym zakresie (art. 80a § 1 k.p.k.), prawo do obrońcy z urzędu przysługuje wyłącznie na etapie postępowania sądowego i wyłącznie oskarżonemu. Uprawnienie to realizuje się wyłącznie na wniosek oskarżonego i w zasadzie organ nie ma możliwości odmówić wyznaczenia takiego obrońcy.

Podkreślić jednocześnie należy, iż ponoszenie kosztu wyznaczenia obrońcy z urzędu (podobnie jak kosztu wyznaczenia pełnomocnika z urzędu) uzależnione będzie od stanu majątkowego oskarżonego. Oskarżony może zostać bowiem zobowiązany do pokrycia kosztów wystąpienia obrońcy wyznaczonego mu z urzędu. Decyzja taka zapadać będzie w chwili orzekania o kosztach procesu (zob. art. 626 § 1 k.p.k.) - zob. Ponoszenie wydatków związanych z ustanowieniem obrońcy lub pełnomocnika. Uzależniona będzie jednak nie tylko od tego, jaki status majątkowy ma oskarżony, ale także od wyniku postępowania, albowiem w razie uniewinnienia oskarżonego lub umorzenia postępowania koszty procesu, a w tym koszty obrony w sprawach z oskarżenia publicznego ponosi Skarb Państwa (zob. art. 632 pkt 2 k.p.k.).

Obrońca wyznaczany jest albo dla całego postępowania, w którym będzie reprezentował oskarżonego, albo w celu dokonania określonej czynności procesowej w toku postępowania sądowego (art. 80a § 2 k.p.k.).

Oskarżony, aby być reprezentowanym w postępowaniu sądowym przez obrońcę wyznaczonego z urzędu musi złożyć wniosek albowiem wyznaczenie obrońcy z urzędu nie ma charakteru automatycznego.

Wniosek może zostać złożony w każdym czasie w toku postępowania sądowego, albowiem ustawa nie wskazuje żadnych ograniczeń w tym zakresie. Wniosek może zostać złożony także jeszcze w toku postępowania przygotowawczego, z tym że zostanie rozpoznany w razie skierowania sprawy do sądu. Forma wniosku pozostaje dowolna, zarówno pisemna, jak i ustna (np. w toku przesłuchania oskarżonego na rozprawie). Oskarżony nie musi wskazywać żadnej przyczyny, dla której chce być reprezentowany przez obrońcę w toku postępowania sądowego, wystarczy wyrażenie żądania w tym zakresie.

O uprawnieniu do złożenia wniosku oskarżony jest pouczany o wskazanym uprawnieniu na mocy art. 300 § 1 k.p.k. jeszcze przed pierwszym przesłuchaniem w toku postępowania przygotowawczego. Brak pouczenia lub mylne pouczenie nie może wywoływać ujemnych skutków procesowych dla uprawnionego (art. 16 § 1 k.p.k.).