Bełczącki Robert Marek, Wniesienie skargi nadzwyczajnej od orzeczenia sądu powszechnego w sprawie cywilnej

Wniesienie skargi nadzwyczajnej od orzeczenia sądu powszechnego w sprawie cywilnej

Skarga nadzwyczajna została ukształtowana jako nadzwyczajny środek zaskarżenia przysługujący od prawomocnych orzeczeń sądu kończących postępowanie w sprawie w przypadku, gdy nie zachodzi możliwość uchylenia lub zmiany orzeczenia w drodze innego rodzaju nadzwyczajnych środków zaskarżenia.

Skarga nadzwyczajna ma na celu poddanie prawomocnego orzeczenia kontroli Sądu Najwyższego z punktu widzenia zasad demokratycznego państwa prawnego urzeczywistniającego zasady sprawiedliwości społecznej, na co wskazuje nie tylko art. 89 § 1 ustawy z 8.12.2017 r. o Sądzie Najwyższym (tekst jednolity Dz.U. z 2021 r. poz. 1904 ze zm.) - dalej u.SN, ale także art. 1 pkt 1 lit. b tej ustawy.

Przedmiotem kontroli w postępowaniu na skutek skargi nadzwyczajnej jest:

– zachowanie zasad lub wolności i praw człowieka i obywatela określonych w Konstytucji RP (art. 89 § 1 pkt 1 u.SN),

– prawidłowość wykładni i zastosowania prawa (art. 89 § 1 pkt 2 u.SN),

– prawidłowość ustaleń przyjętych za podstawę orzeczenia w świetle zgromadzonego w sprawie materiału dowodowego (art. 89 § 1 pkt 3 u.SN).

Przyjęty przez ustawodawcę model skargi nadzwyczajnej nie realizuje klasycznego modelu nadzwyczajnego środka zaskarżenia, według którego stwierdzenie obrazy prawa powoduje uchylenie zaskarżonego orzeczenia i przekazanie sprawy sądowi niższego rzędu do ponownego rozpoznania. W postępowaniu na skutek skargi nadzwyczajnej art. 91 § 1 u.SN pozwala bowiem Sądowi Najwyższemu uchylić zaskarżone orzeczenie w całości albo w części i stosownie do wyników postępowania orzec co do istoty sprawy, przy czym art. 398¹⁶ k.p.c. w zw. z art. 95 pkt 1 u.SN wskazuje, że Sąd Najwyższy może tak postąpić, jeżeli zostaną spełnione łącznie następujące warunki:

– podstawa skargi przewidziana w art. 89 § 1 pkt 3 u.SN okaże się nietrafna albo nie zostanie w skardze podniesiona,

– podstawa skargi przewidziana w art. 89 § 1 pkt 2 u.SN, gdy chodzi o podniesione w ramach tej podstawy naruszenie prawa materialnego, okaże się oczywiście zasadna, a skargi nie oparto także na naruszeniu przepisów postępowania albo podniesione w skardze naruszenia tego rodzaju przepisów okażą się niezasadne,

– oczywiście zasadna okaże się podstawa skargi przewidziana w art. 89 § 1 pkt 1 u.SN.

Z kolei w przypadku uchylenia zaskarżonego orzeczenia i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania wykładnia prawa dokonana przez Sąd Najwyższy jest wiążąca (art. 398²⁰ k.p.c. w zw. z art. 95 pkt 1 u.SN).

W myśl art. 89 § 1 u.SN skarga nadzwyczajna przysługuje od prawomocnego orzeczenia sądu powszechnego kończącego postępowanie w sprawie niezależnie od rodzaju sprawy cywilnej.

Skarga nadzwyczajna jest środkiem subsydiarnym, przysługuje bowiem jedynie wtedy, gdy nie zachodzi możliwość uchylenia lub zmiany orzeczenia w drodze innego rodzaju nadzwyczajnych środków zaskarżenia (skargi kasacyjnej, skargi o wznowienie postępowania), niezależnie od tego, czy taki stan powstał ze względu na to, że strona postępowania nie skorzystała z przysługujących jej tego rodzaju środków prawnych, czy ze względu na to, iż tego rodzaju środki prawne stronie postępowania nie przysługiwały.

W odniesieniu do prawomocnych orzeczeń kończących postępowanie w sprawie wydawanych przez sąd II instancji z art. 90 § 2 u.SN wynika ponadto, że skarga nadzwyczajna jest środkiem komplementarnym względem skargi kasacyjnej. W myśl tego przepisu skargi nadzwyczajnej nie można bowiem oprzeć na zarzutach, które były przedmiotem rozpoznawania skargi kasacyjnej przyjętej do rozpoznania przez Sąd Najwyższy.

Skarga nadzwyczajna nie przysługuje w przypadku, gdy to Sąd Najwyższy wydał prawomocne orzeczenie kończące postępowanie w sprawie, nawet jeśli orzeczenie Sądu Najwyższego zostało wydane w wyniku przejęcia do rozpoznania sprawy na skutek apelacji na podstawie art. 390 § 1 k.p.c. albo w wyniku uwzględnienia skargi kasacyjnej i orzeczenia co do istoty sprawy na podstawie art. 398¹⁶ k.p.c. Sąd Najwyższy nie jest bowiem sądem powszechnym, o którym mowa w art. 89 § 1 u.SN (por. art. 175 ust. 1 Konstytucji RP).

Jeśli chodzi o dopuszczalność skargi nadzwyczajnej ze względu na ustalenie, że zachodzi możliwość uchylenia lub zmiany prawomocnego orzeczenia w drodze innego rodzaju nadzwyczajnych środków zaskarżenia, to należy podkreślić, iż skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia jest środkiem prawnym o złożonym charakterze. Służy wprawdzie kwestionowaniu zaskarżonego nią orzeczenia, ale przede wszystkim w celu wykazania bezprawności jako przesłanki odpowiedzialności odszkodowawczej Skarbu Państwa za działanie sądu polegające na wydaniu niezgodnego z prawem wyroku. Uwzględnienie skargi nie eliminuje zaskarżonego orzeczenia z obrotu prawnego, z wyjątkiem sytuacji, o których mowa w art. 424¹¹ § 3 k.p.c., gdy w chwili orzekania sprawa ze względu na osobę nie podlegała orzecznictwu sądów polskich albo w sprawie droga sądowa była niedopuszczalna, wówczas, oprócz stwierdzenia niezgodności wyroku z prawem, Sąd Najwyższy uchyla zaskarżony wyrok oraz wyrok sądu I instancji i odrzuca pozew albo umarza postępowanie. Tylko zatem w przypadku takiej wady prawomocnego orzeczenia sądu powszechnego, która polegała na tym, że w chwili orzekania sprawa ze względu na osobę nie podlegała orzecznictwu sądów polskich albo w sprawie droga sądowa była niedopuszczalna, skargę o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia można uznać za przewidziany w art. 89 § 1 u.SN nadzwyczajny środek zaskarżenia pozwalający na uchylenie prawomocnego orzeczenia, o ile rzecz jasna nie upłynął przewidziany w art. 424⁶ § 1 k.p.c. dwuletni i nieprzywracalny (por. postanowienie Sądu Najwyższego z 15.06.2007 r., I CNP 28/07, OSNC-ZD 2008/3, poz. 61, LEX nr 440604) termin do wniesienia takiej skargi. W pozostałych wypadkach, gdy skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia w myśl art. 424¹¹ § 2 k.p.c. nie może doprowadzić do uchylenia zaskarżonego orzeczenia, istnienie podstaw do wniesienia takiej skargi niewątpliwie nie stanowi przeszkody do wniesienia skargi nadzwyczajnej.

Wada orzeczenia polegająca na tym, że w chwili orzekania sprawa ze względu na osobę nie podlegała orzecznictwu sądów polskich albo w sprawie droga sądowa była niedopuszczalna, może stanowić podstawę wniosku Prokuratora Generalnego o unieważnienie przez Sąd Najwyższy prawomocnego orzeczenia na podstawie art. 96 § 1 u.SN, jeżeli orzeczenie nie może być wzruszone w trybie przewidzianym w ustawach o postępowaniach sądowych. Po upływie dwuletniego terminu do wniesienia skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia (art. 424⁶ § 1 k.p.c.) wniosek Prokuratora Generalnego o unieważnienie prawomocnego orzeczenia, który kwalifikuje się jako nadzwyczajny środek zaskarżenia (por. P. Grzegorczyk, Wniosek o unieważnienie orzeczenia [w:] System Prawa Procesowego Cywilnego, red. J. Gudowski, t. 3, cz. 2, Środki zaskarżenia, LexisNexis, s. 1653–1660, a ponadto postanowienie Sądu Najwyższego z 20.05.2011 r., III CO 5/11, OSNC 2012/2 poz. 21, LEX nr 951223), może doprowadzić do unieważnienia prawomocnego orzeczenia przez Sąd Najwyższy na podstawie art. 96 § 5 u.SN, a przez to spełnia funkcję uchylenia prawomocnego orzeczenia, o której mowa w art. 89 § 1 u.SN.

Zważywszy na cel skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia, jakim jest wykazanie bezprawności jako przesłanki odpowiedzialności odszkodowawczej Skarbu Państwa, konkurencję pomiędzy taką skargą a skargą nadzwyczajną należy rozstrzygnąć na korzyść skargi nadzwyczajnej. Nieskorzystanie ze skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia nie powinno zatem stanowić przeszkody do wniesienia skargi nadzwyczajnej, zwłaszcza w razie braku wystarczających podstaw do przyjęcia, aby przez wydanie zaskarżonego orzeczenia stronie wyrządzona została szkoda. Podobnie na korzyść skargi nadzwyczajnej należy rozstrzygnąć konkurencję pomiędzy taką skargą a wnioskiem Prokuratora Generalnego o unieważnienie prawomocnego orzeczenia, gdy termin do wniesienia takiej skargi nie upłynął (wniosek Prokuratora Generalnego o unieważnienie prawomocnego orzeczenia w myśl art. 96 u.SN nie jest ograniczony terminem).

Wynikiem sprawy wszczętej na skutek wniosku Prokuratora Generalnego przyjmującego za podstawę art. 96 § 1 u.SN może być jedynie unieważnienie zaskarżonego orzeczenia albo oddalenie wniosku (art. 96 § 5 u.SN), a nie zachodzi możliwość uchylenia zaskarżonego orzeczenia i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania ani odrzucenia pozwu wniesionego w sprawie zakończonej prawomocnym orzeczeniem, którego unieważnienia domaga się Prokurator Generalny (por. postanowienie SN z 16.09.2010 r., III CN 1/10, OSNC 2011/3, poz. 37, LEX nr 672671; postanowienie SN z 12.09.2001 r., V CN 2/01, OSNC 2002/5, poz. 69, LEX nr 50225.). Tego rodzaju ograniczenie nie występuje zaś w postępowaniu ze skargi nadzwyczajnej, gdzie korektura zaskarżonego orzeczenia może być pełniejsza. Cel skargi nadzwyczajnej należy zatem uznać za przeważający. Nieskorzystanie przez Prokuratora Generalnego z wniosku o unieważnienie prawomocnego orzeczenia nie powinno więc stanowić przeszkody do wniesienia skargi nadzwyczajnej.

Przez wzgląd na interes publiczny, któremu ma służyć postępowanie ze skargi nadzwyczajnej, w art. 89 § 2 u.SN przyznano legitymację do wniesienia skargi wyłącznie Prokuratorowi Generalnemu, Rzecznikowi Praw Obywatelskich oraz - w zakresie ich właściwości - Prezesowi Prokuratorii Generalnej Rzeczypospolitej Polskiej, Rzecznikowi Praw Dziecka, Rzecznikowi Praw Pacjenta, Przewodniczącemu Komisji Nadzoru Finansowego, Rzecznikowi Finansowemu, Rzecznikowi Małych i Średnich Przedsiębiorców oraz Prezesowi Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów. Prokurator Generalny i Rzecznik Praw Obywatelskich są zatem legitymowani do wniesienia skargi nadzwyczajnej w każdej sprawie, a pozostali z wymienionych - jedynie w tych sprawach, które pozostają w zakresach ich kompetencji przewidzianych szczególnymi przepisami ustaw. Natomiast strona postępowania zakończonego prawomocnym orzeczeniem jest pozbawiona uprawnienia do wniesienia skargi nadzwyczajnej. Może jedynie wystąpić do podmiotu uprawnionego do wniesienia skargi nadzwyczajnej, wskazując na potrzebę wniesienia takiej skargi w danej sprawie. Ocena podmiotu uprawnionego do wniesienia skargi co do tego, czy w danej sprawie taka potrzeba rzeczywiście zachodzi, dokonywana w z punktu widzenia zasad demokratycznego państwa prawnego urzeczywistniającego zasady sprawiedliwości społecznej, nie podlega kontroli sądowej.

Rozpatrywanie skarg nadzwyczajnych w myśl art. 26 § 1 u.SN należy do właściwości Izby Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych.

Skarga nadzwyczajna przysługuje od orzeczeń kończących postępowanie w sprawie. Substrat zaskarżenia mogą zatem stanowić wyroki (postanowienia co do istoty sprawy w postępowaniu nieprocesowym) oraz postanowienia kończące postępowanie w sprawie w sposób niemerytoryczny. Natomiast zarządzenia przewodniczącego, nawet jeśli w ich wyniku następuje zakończenie postępowania, nie kwalifikują się jako orzeczenia, dlatego nie podlegają zaskarżeniu skargą. Przez pojęcie postanowienia kończącego postępowanie w sprawie należy rozumieć postanowienie, które po uprawomocnieniu się kończy całość postępowania lub zamyka drogę do wydania wyroku, a nie takie, które dotyczy kwestii wpadkowej rozstrzyganej w trakcie postępowania (por. T. Wiśniewski, Komentarz do 394 k.p.c., pkt 7 [w:] Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, red. H. Dolecki, T. Wiśniewski, LEX).

Skarga nadzwyczajna przysługuje od orzeczeń prawomocnych. Orzeczenie staje się prawomocne (formalnie) z chwilą upływu termin do jego zaskarżenia. Ustalenie stanu prawomocności orzeczenia komplikuje się w przypadku wniesienia przez stronę środka odwoławczego albo innego środka zaskarżenia, który następnie okazuje się niedopuszczalny i podlega odrzuceniu. Wówczas ustalenie dnia uprawomocnienia się orzeczenia jest uzależnione od przyczyny niedopuszczalności środka. Jeśli środek został uznany za niedopuszczalny ze względu na uchybienie terminu do jego wniesienia, to orzeczenie można uznać za prawomocne z chwilą upływu terminu do jego zaskarżenia. Jeżeli natomiast przyczyną niedopuszczalności środka stało się nieusunięcie jego braków w przepisanym terminie, to orzeczenie uznaje się za prawomocne z chwilą prawomocnego odrzucenia środka. Podobnie będzie w przypadku przyjęcia niedopuszczalności z innych przyczyn oraz umorzenia postępowania wywołanego wniesieniem środka (por. T. Wiśniewski, Komentarz do art. 424¹ k.p.c., pkt 17 [w:] Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, red. H. Dolecki, T. Wiśniewski, LEX; pogląd odmienny został przyjęty w wyroku Sądu Najwyższego z 10.03.1993 r., I CRN 19/93, OSNC 1993/11, poz. 205, LEX nr 3927).

W art. 89 § 3 u.SN został przewidziany pięcioletni termin do wniesienia skargi, liczony od dnia uprawomocnienia się orzeczenia. Na bieg tego terminu nie wpływa doręczenie stronie odpisu orzeczenia wraz z uzasadnieniem. Skarga nadzwyczajna może zostać wniesiona, nawet jeśli uzasadnienie orzeczenia nie zostało sporządzone ze względu na brak stosownego wniosku. W takim przypadku w myśl art. 92 u.SN po wniesieniu skargi Sąd Najwyższy może zażądać sporządzenia uzasadnienia zaskarżonego orzeczenia przez sąd, który je wydał.

Pięcioletni termin do wniesienia skargi przewidziany w art. 89 § 3 u.SN, liczony od dnia uprawomocnienia się orzeczenia, dotyczy zaskarżania orzeczeń, które stały się prawomocne od 3.04.2018 r., tj. od dnia wejścia w życie u.SN w myśl art. 136 tej ustawy.

Z kolei na podstawie art. 115 § 1 u.SN w okresie 6 lat od dnia wejścia w życie tej ustawy skarga nadzwyczajna może być wniesiona od prawomocnego orzeczenia kończącego postępowanie w sprawie, które uprawomocniło się po 17.10.1997 r. i przed 3.04.2018 r. Niemniej z dniem 16.06.2018 r. od orzeczeń kończących postępowanie w sprawie, które uprawomocniły się po 17.10.1997 r. i przed 3.04.2018 r., skargę nadzwyczajną mogą wnieść jedynie Prokurator Generalny i Rzecznik Praw Obywatelskich w myśl art. 115 § 1a u.S.N.

Jeśli chodzi o orzeczenia sądu II instancji podlegające zaskarżeniu skargą kasacyjną, to wspomniano, że skarga nadzwyczajna jest środkiem prawnym komplementarnym względem skargi kasacyjnej. W myśl art. 90 § 2 u.SN skargi nadzwyczajnej nie można bowiem oprzeć na zarzutach, które były przedmiotem rozpoznawania skargi kasacyjnej przyjętej do rozpoznania przez Sąd Najwyższy. Ponadto według art. 89 § 3 u.SN, jeżeli od orzeczenia została wniesiona skarga kasacyjna, to skargę nadzwyczajną od tego orzeczenia wnosi się w terminie roku od dnia rozpoznania skargi kasacyjnej.

Przez skargę kasacyjną wniesioną w rozumieniu art. 89 § 3 u.SN należy rozumieć skargę kasacyjną, która nie została odrzucona i którą Sąd Najwyższy rozpoznał albo której odmówił przyjęcia do rozpoznania (analogicznie do art. 424^1a § 1 k.p.c. - por. postanowienia Sądu Najwyższego: z 11.08.2006 r., II CNP 53/06, niepubl.; z 23.10.2006 r., V CNP 130/06, LEX nr 1096169; z 15.06.2007 r., I CNP 27/07, LEX nr 347327; z 28.05.2008 r., II CNP 38/08, LEX nr 494146; z 10.12.2010 r., I CNP 37/10, niepubl.; z 23.05.2011 r., IV CNP 9/11, niepubl.).