Czerwińska Dorota, Ustanowienie pełnomocnika dla osoby niebędącej stroną

Ustanowienie pełnomocnika dla osoby niebędącej stroną

Pełnomocnikiem jest przedstawiciel procesowy, z którego pomocy w postępowaniu karnym może korzystać strona inna niż oskarżony stroną (zob. Ustanowienie pełnomocnika dla strony innej niż oskarżony), a także - pod pewnymi warunkami - osoba niebędąca stroną. Wyjątek obejmuje oskarżyciela publicznego, który będąc stroną w postępowaniu sądowym, jako podmiot profesjonalny, zawsze występuje w postępowaniu osobiście.

Pełnomocnika w postępowaniu karnym ustanowić może przede wszystkim strona.

Kodeks postępowania karnego reguluje, kto jest stroną postępowania karnego. W postępowaniu przygotowawczym są to podejrzany i pokrzywdzony (art. 299 § 1 k.p.k.), natomiast w postępowaniu sądowym: oskarżyciel publiczny, oskarżyciel posiłkowy, oskarżyciel prywatny oraz oskarżony. Spośród wymienionych uczestników postępowania oskarżony oraz podejrzany mogą ustanowić obrońcę, natomiast pozostałe strony mają prawo ustanowić pełnomocnika w oparciu o art. 87 § 1 k.p.k. (zob. Ustanowienie pełnomocnika).

Kodeks postępowania karnego ustanawia także określone uprawnienia dla podmiotów, które nie są stronami, tworząc kategorię tzw. quasi-stron, są to np. podmiot zbiorowy, o jakim mowa w ustawie z dnia 28 października 2002 r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary (tekst jedn.: Dz. U. z 2012 r. poz. 768 z późn. zm.), podmiot zobowiązany do zwrotu korzyści lub równowartości korzyści majątkowej uzyskanej w wyniku czynu zabronionego (art. 91a k.p.k.) i właściciela przedsiębiorstwa zagrożonego przepadkiem (art. 91b k.p.k.), czy pokrzywdzony, który w postępowaniu sądowym nie wstąpił w prawa strony (oskarżyciela posiłkowego). Podmioty te nie są stronami, jednakże art. 91a § 4 nakazuje odpowiednio stosować art. 87 § 1 k.p.k. do podmiotu zobowiązanego, a art. 91b k.p.k. nadaje właścicielowi przedsiębiorstwa prawa strony w odniesieniu do określonych czynności procesowych, stąd mogą one ustanowić pełnomocnika.

Podkreślić należy, iż na mocy odwołania zawartego w art. 88 k.p.k. do pełnomocnika stosuje się odpowiednio art. 78 § 1 k.p.k., co oznacza, że osoba niebędąca stroną, która nie ma pełnomocnika z wyboru, może żądać, aby wyznaczono jej pełnomocnika z urzędu, jeżeli w sposób należyty wykaże, że nie jest w stanie ponieść kosztów pełnomocnictwa bez uszczerbku dla niezbędnego utrzymania siebie i rodziny (art. 78 § 1 k.p.k.) - procedura będzie miała analogiczny przebieg do procedur z art. 78 k.p.k. W okresie od 1 lipca 2015 r. do 14 kwietnia 2016 r. funkcjonowała także regulacja art. 87a k.p.k. pozwalająca na wyznaczenie dla strony innej niż oskarżony, która nie ma pełnomocnika z wyboru, pełnomocnika z urzędu niezależnie od faktu czy zachodzi przypadek określony w art. 78 § 1 k.p.k. czy też nie. W chwili obecnej, w związku ze skreśleniem art. 87a k.p.k. i wycofaniem analogicznego uprawnienia dla oskarżonego (art. 80a k.p.k. w uprzednio obowiązującym brzmieniu) taka możliwość już nie istnieje.

Pełnomocnika ustanawia się poprzez złożenie pełnomocnictwa na piśmie albo przez oświadczenie do protokołu organu prowadzącego postępowanie karne (np. do protokołu przesłuchania w charakterze świadka na etapie postępowania przygotowawczego czy jurysdykcyjnego). Ustawa wskazując, iż czynności tej można dokonać przez złożenie oświadczenia do protokołu organu prowadzącego postępowanie karne nie różnicuje co to może być za organ. Tak więc, może być to zarówno prokurator, jak i inny organ prowadzący postępowanie przygotowawcze (np. Policja) albo sąd.

Pełnomocnika ustanawia osoba niebędąca stroną, której interes prawny w toczącym się postępowaniu tego wymaga, a do czasu ustanowienia pełnomocnika, pełnomocnika może ustanowić także inna osoba, o czym niezwłocznie zawiadamia się osobę niebędącą stroną (art. 83 § 1 w zw. z art. 88 k.p.k.) - procedura będzie miała analogiczny przebieg do procedury Ustanowienie obrońcy (obrona fakultatywna).

Ustawa nie przewiduje możliwości odmowy ustanowienia pełnomocnika przez stronę. Możliwość taka występuje natomiast w przypadku osoby niebędącej stroną, gdzie organ procesowy (prokurator lub sąd) może odmówić dopuszczenia do udziału w postępowaniu pełnomocnika takiego uczestnika postępowania, jeżeli uzna, że nie wymaga tego obrona interesów osoby niebędącej stroną (zob. art. 87 § 3 k.p.k.).

Pełnomocnikiem w postępowaniu karnym może być zarówno adwokat, jak i radca prawny. Takie brzmienie przepisu art. 88 k.p.k. ustanowiono ustawą z dnia 5 listopada 2009 r. (Dz. U. Nr 206, poz. 1589), w celu poszerzenia kręgu osób uprawnionych od występowania w procesie karnym, co miało doprowadzić do zwiększenia powszechności korzystania z profesjonalnej pomocy przez pokrzywdzonych oraz innych stron postępowania karnego. Ostatnie zmiany w treści art. 82 k.p.k. z 2015 r. zrównały adwokatów i radców prawnych także w zakresie statusu obrońcy w postępowaniu karnym. To pozwala uznać, iż procedura karna nie różnicuje już w żadnym stopniu pomiędzy adwokatem a radcą prawnym.

Od 1 stycznia 2017 r. pełnomocnikiem może być również radca Prokuratorii Generalnej RP, ale tylko wyjątkowo, gdy Prokuratoria Generalna zdecyduje się przejąć zastępstwo w postępowaniu karnym, np. na uzasadniony wniosek podmiotu reprezentującego Skarb Państwa, jeżeli wymaga tego ochrona ważnych praw lub interesów Skarbu Państwa. Oznacza to, że radca Prokuratorii Generalnej nie może być pełnomocnikiem osoby fizycznej, innej osoby prawnej, instytucji samorządowej albo jednostki organizacyjnej niemającej osobowości prawnej, której odrębne przepisy przyznają osobowość prawną (zob. R.A. Stefański, Komentarz do art. 88 k.p.k. [w:] R.A. Stefański, S. Zabłocki, Kodeks postępowania karnego. Tom I. Komentarz do art. 1-666, Warszawa, 2017).