Kremens Karolina, Inicjatywa dowodowa sądu w postępowaniu sądowym (uwagi ogólne)

Inicjatywa dowodowa sądu w postępowaniu sądowym (uwagi ogólne)

Niniejsza procedura opisuje schemat wprowadzania dowodów w postępowaniu sądowym z urzędu.

W osobnych procedurach zostały omówione natomiast zagadnienia Inicjatywy dowodowej stron w postępowaniu sądowym, a także Inicjatywy dowodowej stron w postępowaniu przygotowawczym oraz Inicjatywy dowodowej organu prowadzącego postępowanie przygotowawcze na tym etapie postępowania.

W dniu 15 kwietnia 2016 roku weszła w życie ustawa nowelizująca kodeks postępowania karnego z dnia 11 marca 2016 r. (Dz.U. z 2016 r. poz. 437), która znacząco zmodyfikowała art. 167 k.p.k. a więc przepis normujący inicjatywę dowodową w postępowaniu karnym, przywracając procedurę wprowadzania dowodów do postępowania obowiązującą do 1 lipca 2015 r. Ustawodawca wprowadzając aktualnie obowiązujące brzmienie art. 167 k.p.k. („Dowody przeprowadza się na wniosek stron lub z urzędu”) sprawia, iż, biorąc pod uwagę także treść art. 2 § 2 k.p.k., sąd ma nie tylko prawo, ale i obowiązek przeprowadzania dowodów z urzędu zawsze, gdy istnieje taka potrzeba, co oznacza w praktyce każdy przypadek, gdy należy ustalić okoliczności istotne dla rozstrzygnięcia o winie oskarżonego. Jednocześnie sąd nie jest w żaden ograniczony w swojej aktywności i może wręcz „zastępować” oskarżyciela w oczekiwanej od niego aktywności.

Podkreślić należy, iż obowiązująca od dnia 1 lipca 2015 r. do 15 kwietnia 2016 roku ustawa z dnia 27 września 2013 r. o zmianie ustawy - Kodeks postępowania karnego, ustawy - Kodeks karny i niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2013 r. poz. 1247) regulowała zagadnienie inicjatywy dowodowej (tj. wprowadzania dowodów do procesu i ich przeprowadzania w toku postępowania) zdecydowanie odmiennie. W szczególności art. 167 k.p.k. w brzmieniu z 1 lipca 2015 r. pozwalał na ukształtowanie przebiegu postępowania sądowego zgodnie z zasadą kontradyktoryjnego postępowania karnego. Uwypuklał rolę stron w powoływaniu dowodów i przeprowadzaniu ich na rozprawie sprawiając, iż inicjatywa dowodowa stron wyraźnie dominowała nad inicjatywą dowodową sądu w tym zakresie. Co więcej, przepis nie tylko wskazywał, iż w pierwszej kolejności dowody przeprowadzały strony, a dopiero w dalszej sąd, ale zdecydowano się również na wprowadzenie przesłanki, dopiero której zaistnienie uzasadniało aktywność sądu w zakresie inicjatywy dowodowej, tj. „wyjątkowy wypadek uzasadniony szczególnymi okolicznościami”. Miało to - w założeniu ustawodawcy - limitować aktywność sądu w tym zakresie.

Aktualnie wprowadzone zmiany, stanowiące powrót do inkwizycyjnego modelu wprowadzania i przeprowadzania dowodów na rozprawie znacząco wpłyną na kształt postępowania sądowego rozmywając role procesowe sądu jako organu orzekającego i oskarżyciela jako organu, na którym ciężar udowodnienia winy oskarżonego.

Zob. szerzej na temat inicjatywy dowodowej po nowelizacji ustawy - Kodeks postępowania karnego z 1 lipca 2015 r. m.in. K. Woźniewski, Inicjatywa dowodowa sądu w świetle projektu k.p.k. - uwag kilka [w:] Kontradyktoryjność w polskim procesie karnym, red. P. Wiliński, Warszawa 2014, s. 238 i n.; J. Zagrodnik, Kontradyktoryjność jako wyznacznik formy procesu karnego (rozważania na tle zmiany modelu rozprawy głównej w nowelizacji wrześniowej, Palestra 2014, nr 11–12. A. Lach, Dopuszczenie dowodu z urzędu w świetle nowelizacji k.p.k. [w:] Postępowanie dowodowe w świetle nowelizacji kodeksu postępowania karnego, red. A. Lach, Toruń 2014, s. 101–114.

Inicjatywę dowodową w postępowaniu przed sądem, zgodnie z brzmieniem art. 167 k.p.k. wprowadzonym na mocy nowelizacji z dnia 11 marca 2016 r., przysługuje stronom oraz sądowi z urzędu.

Ustawodawca nie ogranicza inicjatywy dowodowej sądu jakąkolwiek przesłanką (w uprzednio obowiązującym stanie prawnym przesłanką limitującą działalność sądu był „wyjątkowy wypadku, uzasadniony szczególnymi okolicznościami”), co oznacza, że dowody mogą być dopuszczone i przeprowadzone w postępowaniu sądowym przez sąd z urzędu i na wniosek stron na takich samych zasadach. Mimo to należy podkreślić, iż kolejność podmiotów określona w przepisie (najpierw „na wniosek” a następnie „z urzędu”) oraz bogate orzecznictwo w tym zakresie dotyczące stanu prawnego sprzed 1 lipca 2015 r. a więc gdy art. 167 k.p.k. brzmiał w sposób zbliżony do tego jak brzmi w chwili obecnej, sugeruje, iż pomimo że sąd jest faktycznie zobowiązany przeprowadzić każdorazowo dowód, jeżeli wymaga tego ustalenie prawdy w procesie (art. 2 § 2 k.p.k.) dopuszczanie dowodów z urzędu musi mieć charakter subsydiarny w stosunku do inicjatywy dowodowej stron i następować tylko, gdy strony wyczerpały już swoją inicjatywę dowodową, a sąd dostrzega konieczność przeprowadzenia dodatkowych dowodów, której nie dojrzały strony.

Możliwość przeprowadzenia dowodu przed sądem przez stronę jest ograniczona koniecznością dopuszczenia tego dowodu w postępowaniu przez sąd (lub przewodniczącego składu orzekającego, jeżeli pozostałe strony nie sprzeciwiają się jego przeprowadzeniu - zob. art. 368 k.p.k.). Aby dowód mógł zostać dopuszczony, strona kieruje do sądu wniosek dowodowy (art. 169 k.p.k.).

Procedura rozpoznawania wniosku dowodowego strony w postępowaniu sądowym omówiona została w procedurze Inicjatywa dowodowa strony w postępowaniu sądowym.