Dauter Bogusław, Cofnięcie przyznania prawa pomocy z urzędu

Cofnięcie przyznania prawa pomocy z urzędu

1. Instytucja prawa pomocy ma na celu umożliwienie dochodzenia swoich praw przed sądem podmiotom o bardzo niskich dochodach lub całkowicie tych dochodów pozbawionych, które z uwagi na swą sytuację materialną nie są w stanie pokryć kosztów związanych z postępowaniem sądowym (art. 246, art. 200 p.p.s.a.). Jeśli podstawa uzasadniająca przyznanie prawa pomocy przestała istnieć lub strona wprowadziła w błąd co do swojego stanu majątkowego i rodzinnego, to przyznanie prawa pomocy może zostać cofnięte w zakresie częściowym albo całkowitym (art. 249 p.p.s.a.).

2. Na podstawie wcześniej obowiązującej regulacji kompetencję do wydania rozstrzygnięcia w tym zakresie posiadał wyłącznie wojewódzki sąd administracyjny, zatem referendarz sądowy nie mógł wydać przedmiotowego postanowienia. Wraz z dniem 15 sierpnia 2015 r. weszła w życie ustawa z dnia 9 kwietnia 2015 r. o zmianie ustawy - Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi, której celem jest m.in. usprawnienie, uproszczenie i zapewnienie szybkości postępowania przed sądem administracyjnym, zarówno w pierwszej jak i w drugiej instancji.

W ramach przeprowadzonych zmian nastąpiło zwiększenie uprawnień i kompetencji referendarzy sądowych, w tym w zakresie postępowania w przedmiocie prawa pomocy. W wyniku nowelizacji przyjęto jako zasadę orzekanie w zakresie prawa pomocy przez referendarzy sądowych. Wydanie orzeczenia w powyższym zakresie przez sąd zostało silnie ograniczone i sprowadzone do wyjątkowych sytuacji procesowych. W konsekwencji wydanie przez sąd postanowienia o cofnięciu prawa pomocy wystąpi tylko w wyjątkowych sytuacjach. Zgodnie z dyspozycją art. 258 § 4 p.p.s.a. na postanowienie o cofnięciu przyznanego prawa pomocy wydane przez sąd przysługuje zażalenie.

Przewodniczący zgodnie z treścią art. 258 § 4 p.p.s.a. może skierować sprawę do rozpoznania przez sąd na posiedzeniu niejawnym tylko w przypadku zaistnienia szczególnie uzasadnionego przypadku. Ustawodawca nie definiuje pojęcia „szczególnie uzasadnionego przypadku”; nie wskazuje też na jakikolwiek przykład sytuacji procesowej spełniającej tę cechę.

Za taki przykład można uznać sytuację, w której nie jest obiektywnie możliwe rozpoznanie sprawy w przedmiocie prawa pomocy przez referendarza sądowego. Taka okoliczność wystąpi np. wtedy gdy w danym sądzie administracyjnym na skutek braku mianowania nie wykonuje czynności, o których mowa w art. 27 § 1 p.u.s.a. referendarz sądowy, gdy zastosowanie znajdzie instytucja wyłączenia referendarza sądowego (por. M. Jagielska, J. Jagielski, P. Gołaszewski [w:] red. R. Hauser, M. Wierzbowski; Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi. Komentarz; Warszawa 2015, s. 1046), czy też zachodzi inny szczególny przypadek, który wymaga orzekania w tym zakresie przez sąd..

Zaistnienie szczególnie uzasadnionego przypadku nie obliguje do skierowania sprawy do rozpoznania przez sąd a jedynie pozostawia taką możliwość.

3. Niedopuszczalne jest wydanie postanowienia o cofnięciu prawa pomocy po prawomocnym zakończeniu postępowania sądowego (por. postanowienie WSA w Białymstoku z dnia 19 października 2006 r., SA/Bk 141/06; B. Dauter (red.), Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi. Orzecznictwo, Warszawa 2007, s. 477).

4. Stronie przysługuje możliwość zaskarżenia postanowienia referendarza sądowego o cofnięciu prawa pomocy poprzez wniesienie sprzeciwu w terminie siedmiu dni od dnia doręczenia rozstrzygnięcia (art. 259 § 1 p.p.s.a.).

Wiedza o zaistnieniu wątpliwości w zakresie spełnienia przesłanki materialnoprawnej uzasadniającej cofnięcie prawa pomocy może być znana referendarzowi sądowemu z urzędu lub pochodzić od strony.

Cofnięcie przyznania prawa pomocy powinno być poprzedzone przeprowadzeniem wnikliwego postępowania wyjaśniającego. Dopiero na podstawie jego wyników jest możliwe jednoznaczne ustalenie wystąpienia przesłanki wymienionej w art. 249 p.p.s.a. (por. postanowienie NSA z dnia 6 lutego 2008 r., II GZ 20/08). Z uwagi na powstałe wątpliwości co do stanu majątkowego strony, której przyznano prawo pomocy, referendarz sądowy podejmuje niezbędne kroki celem ich wyjaśnienia i wzywa stronę do złożenia dodatkowego oświadczenia i przedłożenia dokumentów źródłowych dotyczących stanu majątkowego, rodzinnego lub dochodów na podstawie art. 255 w zw. z art. 165 p.p.s.a.