Wyjaśnienia dotyczące wątpliwości interpretacyjnych związanych z ustawą z dnia 31 lipca 2019 r. o zmianie niektórych ustaw w celu ograniczenia obciążeń regulacyjnych

I. Wstęp

Ustawą z dnia 31 lipca 2019 r. o zmianie niektórych ustaw w celu ograniczenia obciążeń regulacyjnych (Dz. U. poz. 1495) wprowadzono trzy następujące kategorie zmian w zakresie rozszerzenia przepisów z zakresu ochrony konsumenckiej na określoną kategorię przedsiębiorców - osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą (w dalszej części wyjaśnień w stosunku do tej grupy osób przyjęto robocze określenie "przedsiębiorca-konsument"):

Zgodnie z tym przepisem "Przepisy dotyczące konsumenta zawarte w niniejszym rozdziale stosuje się do osoby fizycznej zawierającej umowę bezpośrednio związaną z jej działalnością gospodarczą, gdy z treści tej umowy wynika, że nie posiada ona dla tej osoby charakteru zawodowego, wynikającego w szczególności z przedmiotu wykonywanej przez nią działalności gospodarczej, udostępnionego na podstawie przepisów o Centralnej Ewidencji i Informacji o Działalności Gospodarczej.". Niemniej jednak należy wskazać w tym zakresie, że zgodnie z art. 4 ust. 2 ustawy o prawach konsumenta "Przepisów ustawy nie stosuje się do umów dotyczących usług finansowych, w szczególności takich jak: czynności bankowe, umowy kredytu konsumenckiego, czynności ubezpieczeniowe, umowy nabycia lub odkupienia jednostek uczestnictwa funduszu inwestycyjnego otwartego albo specjalistycznego funduszu inwestycyjnego otwartego i nabycia lub objęcia certyfikatów inwestycyjnych funduszu inwestycyjnego zamkniętego, usługi płatnicze - z wyjątkiem umów dotyczących usług finansowych zawieranych na odległość, do których stosuje się przepisy rozdziałów 1 i 5." Zmiana ta nie znajduje zatem zastosowania do umów właściwych dla sektora bankowego, gdyż nowo wprowadzony do rozdziału 4 ustawy o Prawach konsumenta art. 38a rozszerza stosowanie przepisów tylko tego rozdziału (którego nie stosuje się do ww. umów finansowych).

Z powyższych względów, niniejszy dokument obejmuje omówienie wątpliwości wraz z sugestiami interpretacyjnymi w zakresie rozszerzenia stosowania przepisów o klauzulach abuzywnych w stosunku do grupy przedsiębiorców-konsumentów (dodanie art. 385⁵ k.c.).

II. Przedmiot nowelizacji

1. Przedsiębiorcy objęci rozszerzeniem ochrony konsumenckiej

Zgodnie art. 385⁵ k.c. dodanym mocą art. 1 pkt 1 ustawy nowelizującej "Przepisy dotyczące konsumenta, zawarte w art. 385¹-385³ k.c. (dotyczące niedozwolonych postanowień umownych) stosuje się do osoby fizycznej zawierającej umowę bezpośrednio związaną z jej działalnością gospodarczą, gdy z treści tej umowy wynika, że nie posiada ona dla niej charakteru zawodowego, wynikającego w szczególności z przedmiotu wykonywanej przez nią działalności gospodarczej, udostępnionego na podstawie przepisów o Centralnej Ewidencji i Informacji o Działalności Gospodarczej".

W uzasadnieniu do projektu Nowelizacji wskazano, że "Przedsiębiorca byłby traktowany w określonych sytuacjach jak konsument jedynie przy zawieraniu umów nieposiadających dla niego charakteru zawodowego, których nie zawiera w ramach dokonywanych codziennie czynności wynikających z przedmiotu działalności gospodarczej, który wskazał w CEIDG. CEIDG jest powszechnie dostępnym źródłem informacji o przedsiębiorcach będących osobami fizycznymi".

Wspomnieć również można, że uzasadnienie do projektu ustawy nowelizującej nie wskazuje, aby była ona podyktowana problemami w jakiś konkretnych branżach. Natomiast w "ocenie skutków regulacji" stanowiącej załącznik do ww. uzasadnienia jest mowa, że: "Przedsiębiorcy z sektora MŚP podnoszą problem stosowania tzw. przewagi kontraktowej w stosunkach między przedsiębiorcami, w szczególności gdy jeden z nich oferuje niektóre usługi powszechne, np. o charakterze finansowym (bankowe, ubezpieczeniowe)".

Z powyższego wynika, że rozszerzenie ochrony konsumenckiej w omawianym zakresie dotyczy wszelkich umów cywilnoprawnych, zawieranych przez przedsiębiorców - osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą. Przy czym obejmuje ono także wspólników spółki cywilnej. Zauważyć bowiem należy, że zgodnie z art. 4 ust. 2 ustawy z dnia 6 marca 2018 r. - Prawo Przedsiębiorców (tekst jedn.: Dz. U. z 2019 r. poz. 1292) "Przedsiębiorcami są także wspólnicy spółki cywilnej w zakresie wykonywanej przez nich działalności gospodarczej" (spółka cywilna nie jest odrębnym podmiotem prawa w rozumieniu k.c., tj. nie posiada statusu osoby prawnej ani jednostki organizacyjnej, której odrębne przepisy przyznają zdolność prawną, o których mowa odpowiednio w art. 33 i 33¹ k.c.).

2. Zakres rozszerzenia ochrony konsumenckiej

Nowelizacja k.c. będąca przedmiotem niniejszych wyjaśnień dotyczy tylko rozszerzenia stosowania przepisów o klauzulach abuzywnych. Nie przyznaje grupie przedsiębiorców-konsumentów dodatkowych uprawnień przysługujących "zwykłym" konsumentom na mocy odrębnych ustaw. Nowelizacja nadaje przedsiębiorcom-konsumentom ochronę tylko w zakresie cywilnoprawnym (indywidualna kontrola sądowa postanowień umów lub w drodze pozwów zbiorowych). Nowelizacja natomiast nie przyznaje UOKiK prawa do ochrony przedsiębiorców-konsumentów tak jak "zwykłych" konsumentów. Interpretacja taka znajduje potwierdzenie w uzasadnieniu projektu ustawy nowelizującej, w którym wskazano, że "Przedsiębiorcy korzystający z tak przyznanej ochrony nie byliby jednak objęci ochroną instytucjonalną konsumentów, sprawowaną przez Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów oraz rzeczników powiatowych".

W zakresie wdrożenia ^art.3855 k.c. kluczowe będą trzy problemy:

Kwestia wysokości opłat stosowanych względem konsumentów w porównaniu z wysokością opłat względem przedsiębiorców-konsumentów. Czy bank będzie musiał stosować dla konsumentów-przedsiębiorców takie same wysokości opłat co dla "zwykłych" konsumentów? Czy Nowelizacja wymusi obniżenie wysokości części opłat? Prawo ochrony konkurencji nakazuje, aby tego typu analizy dotyczące wysokości opłat dla klientów każdy bank prowadził indywidualnie, bez uzgodnienia z innymi bankami, w tym w ramach ZBP (np. poprzez rekomendacje Związku).

Ocena - na podstawie dotychczasowej praktyki UOKiK, SOKiK, sądów powszechnych, które klauzule są abuzywne. W zakresie tej oceny wskazana jest pewna doza racjonalności. Nie zawsze klauzula tożsama z wpisaną do rejestru klauzul niedozwolonych (lub uwzględniona w decyzji Prezesa UOKiK jako niedozwolona względem konsumentów) będzie automatycznie także niedozwolona względem przedsiębiorców-konsumentów. Oceny określonej klauzuli pod kątem wyeliminowania jej z umów zawieranych z przedsiębiorcami-osobami fizycznymi należy dokonywać indywidualnie z uwzględnieniem przepisów k.c. właściwych w danej materii (w szczególności: art. 385¹ i³⁸⁵² k.c.).

W uzasadnieniu tego poglądu dodać również należy, że zgodnie z przeważającą linią orzeczniczą wpis klauzuli do rejestru pozbawiony jest waloru rozszerzonej skuteczności, np. Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 10 września 2019 r. w sprawie o sygn. akt I NSK 54/18 stwierdził, iż moc wiążąca wyroku i powaga rzeczy osądzonej nie może rozciągać się na podobne lub nawet takie same postanowienia stosowane przez innego przedsiębiorcę w innym wzorcu. Ponadto w niektórych przypadkach klauzula znajduje się w rejestrze jedynie dlatego, że nie złożono środka zaskarżenia od decyzji Prezesa UOKIK.

Ocena nowych pomysłów na zapisy umowne, które dotychczas nie były analizowane w orzecznictwie. Np. czy abuzywny byłby zapis: "zwiększenie limitu kredytowego dokonane po 1 czerwca 2020 r. nie jest traktowane jako zawarcie nowej umowy".

III. Termin wejścia w życie

Nowy art. 385⁵ k.c. wchodzi w życie 1 czerwca 2020 r. Ma on zastosowanie do umów zawieranych od 1 czerwca 2020 r. (art. 70 ustawy nowelizującej stanowi, że art. 385⁵ k.c.: "nie stosuje się do umów zawartych przed dniem 1 czerwca 2020 r.").

Niemniej jednak istotny problem stanowi kwalifikacja wszelkich zmian w umowie, tutaj pojawia się bowiem wątpliwość czy z uwagi na zakres wprowadzonych zmian dochodzi de facto do zawarcia nowej umowy, co oznacza obowiązek stosowania art. 385⁵ k.c. Nowelizacja nie daje odpowiedzi na to pytanie.

Sugeruje się, aby każdy bank stworzył katalog czynności, które powinny być kwalifikowane jako zmiana umowy, a nie zawarcie nowej umowy. W szczególności chodzi tu o indywidualne rozważenie znaczenia takich czynności jak:

* Zwiększenie kwoty kredytu.

* Przedłużenie/odnowienie okresu trwania umowy.

* Zmiana istotnych postanowień umowy (np. przewalutowanie kredytu).

* Przystąpienie nowej strony do umowy (np. wspólny rachunek).

Ocena ww. okoliczności może zależeć od aktualnej treści umowy. W szczególności dotyczy to kwestii przedłużenia/odnowienia okresu trwania umowy. Przykładowy zapis: "Umowa będzie obowiązywać przez okres 12 miesięcy. Po upływie tego okresu, zostanie automatycznie odnowiona na kolejne 12 miesięcy". Tak sformułowany zapis nie pozostawia wątpliwości, że przedłużenie trwania umowy jest równoznaczne z zawarciem nowej. Wówczas, jeżeli do tego rodzaju zmiany dojdzie po 1 czerwca 2020 r., przepisy Nowelizacji będą miały do niej zastosowanie.

IV. Elementy składowe nowej definicji przedsiębiorcy-konsumenta

Można wyróżnić następujące elementy składowe nowego art. 385⁵ k.c.:

* umowa jest bezpośrednio związaną z działalnością gospodarczą;

* z treści umowy;

* wynika, że umowa nie posiada dla przedsiębiorcy-konsumenta charakteru zawodowego;

* charakter zawodowy określany jest w szczególności na podstawie wpisu do CEIDG.

Dalsze wywody dla ułatwienia będą prowadzone w oparciu o przykład, w którym radca prawny J. K. prowadzący działalność gospodarczą zawarł - po wejściu w życie Nowelizacji - umowę rachunku bankowego.

1. Bezpośredni związek z działalnością gospodarczą

Gdyby J. K. zawarł umowę rachunku jako konsument, to Nowelizacja nic nie zmienia w stosunku do stanu obecnego. Skoro jednak wskazał on, że umowę zawarł w ramach swojej działalności gospodarczej, to należy przyjąć, że umowa ta jest bezpośrednio związana z jego działalnością gospodarczą.

Domniemanie 1 Umowa zawierana z bankiem przez klienta, który wskazuje, że jest przedsiębiorcą jest umową bezpośrednio związaną z jego działalnością gospodarczą.

2. Treść umowy

Treść umowy należy interpretować w duchu art. 65 k.c. Liczy się zatem zgodny zamiar stron, a nie literalna treść umowy.

Oznacza to, że ryzykowne byłoby ukształtowanie przez bank wzoru umowy w taki sposób, aby to treść umowy przesądzała o tym, że relacje z bankiem mają dla klienta charakter zawodowy, mimo że w rzeczywistości nie mają takiego charakteru.

3. (Nie)zawodowy charakter umowy z bankiem

Domniemanie 2 W braku okoliczności specyficznych charakteryzujących klienta należy przyjąć, że umowa z bankiem nie ma dla niego charakteru zawodowego.

Tylko wyjątkowo będzie można uznać, że klienta, np. pana J. K. łączy z bankiem "zawodowa więź". Np. jeśli będzie on chciał założyć rachunek dla wpłat depozytowych swoich klientów.

Można także się pokusić o wyselekcjonowanie takich rodzajów PKD, które niejako z definicji są związane z bankowością i automatycznie stwarzają domniemanie, że relacja klienta z bankiem ma "charakter zawodowy". Oznaczałoby to, że klienci z takimi PKD klasyfikowani byliby jako przedsiębiorcy, a nie konsumenci.

4. Wypis z CEIDG jako źródło do ustalenia "zawodu" konsumenta-przedsiębiorcy

Domniemanie 3 Przedsiębiorca prowadzi taki rodzaj działalności, jak wpisana do jego wypisu z CEIDG.

Dwie sytuacje mogą rodzić wątpliwości:

* W CEIDG pana J. K. widnieje wpis działalności zawodowo związanej z bankowością, ale klient twierdzi, że jest on błędny (w takiej sytuacji może być to podstawa do zakwalifikowania pana Kowalskiego jako przedsiębiorcę-konsumenta, a nie jako przedsiębiorcę).

* W CEIDG pana J. K. nie widnieje wpis działalności zawodowo związanej z bankowością, ale klient twierdzi, że powinien widnieć (pozwala to zmienić status pana Kowalskiego z przedsiębiorcy-konsumenta na przedsiębiorcę).

V. Podsumowanie (konkluzje)

Powyższe doprowadziło do następujących sugestii interpretacyjnych:

Każdy bank z uwagi na przepisy z zakresu ochrony konkurencji powinien indywidualnie wybrać sposób w jaki będzie stosować Nowelizację do swoich klientów.

Nowelizację można wdrożyć w bankach na cztery przykładowe, podstawowe sposoby:

OPCJA 1: Zaklasyfikować wszystkich przedsiębiorców-konsumentów jako konsumentów bez żadnych wyjątków i dla wszystkich stosować ten sam wzór umowy.

- J. K. z przykładu zawiera umowę taką jak każdy "zwykły" konsument.

OPCJA 2: Zaklasyfikować wszystkich przedsiębiorców-konsumentów jako osobną (jedną, spójną) grupę obok drugiej grupy - zwykłych konsumentów nie-przedsiębiorców (osobny wzór umowy dla konsumentów nie-przedsiębiorców i osobny dla przedsiębiorców-konsumentów).

- J. K. z przykładu zawiera umowę inną niż "zwykły" konsument. Jest to specjalny wzór umowy dla konsumentów-przedsiębiorców.

OPCJA 3: Stworzyć osobną grupę klientów "przedsiębiorca-konsument" i wyłączyć z niej (do grupy zwykłych przedsiębiorców) przedsiębiorców-konsumentów zawodowo związanych z bankowością, do których Nowelizacja nie ma zastosowania.

- J. K. z przykładu dla "zwykłego" rachunku zawiera umowę dla przedsiębiorcy-konsumenta lub ewentualnie dla konsumenta nie-przedsiębiorcy, ale w zakresie w jakim chce założyć np. rachunek depozytowy do obsługi depozytów swoich klientów zawiera umowę jak dla "zwykłych" przedsiębiorców.

OPCJA 4 - wyłączenie umowy rachunku bankowego z grupy umów objętych Nowelizacją.

Argumentem byłby fakt, że każdy przedsiębiorca zobowiązany jest posiadać rachunek bankowy. Z tego obowiązku można próbować wywodzić zawodowy charakter umowy o prowadzenie rachunku bankowego, który wyłącza stosowanie art. 385⁵ k.c. Ta opcja wymaga najdalej idącego rozważenia jej zasadności. Ponadto jej istotnym minusem jest to, że dotyczy tylko jednego rodzaju umowy - tj. umowy rachunku bankowego, ale już nie umów z nią zwyczajowo łączonych (np. umowy o świadczenie usług drogą elektroniczną, czy umowy o kartę płatniczą).