SPS/023-M527/09 - Zasady wydawania przez ZUS zaświadczeń E-101.

Zasady ustalania ustawodawstwa właściwego w zakresie zabezpieczenia społecznego dla obywateli UE przemieszczających się w obrębie Wspólnoty regulują postanowienia rozporządzenia Rady (EWG) nr 1408/71 z dnia 14 czerwca 1971 r. w sprawie stosowania systemów zabezpieczenia społecznego do pracowników najemnych, osób pracujących na własny rachunek oraz członków ich rodzin przemieszczających się w obrębie Wspólnoty. Zgodnie z przepisami rozporządzenia 1408/71, pracownicy migrujący (rozumiani szeroko jako osoby zatrudnione, jak i prowadzące działalność na własny rachunek) podlegają w zakresie zabezpieczenia społecznego przepisom prawnym tylko jednego państwa członkowskiego, przy czym czynnikiem decydującym dla ustalenia tzw. ustawodawstwa właściwego jest miejsce faktycznego wykonywania zatrudnienia/działalności na własny rachunek. Osoba zainteresowana podlega zatem systemowi zabezpieczenia społecznego tego państwa członkowskiego, na terytorium którego pracuje lub prowadzi działalność, nawet jeżeli zamieszkuje na terytorium innego państwa lub jeżeli jej pracodawca (w przypadku pracowników) ma swoją siedzibę w innym państwie członkowskim. W niektórych jednak sytuacjach zastosowanie podstawowej reguły miejsca wykonywania pracy nie prowadzi do jednoznacznego wskazania ustawodawstwa, któremu powinien podlegać pracownik migrujący. Z sytuacją taką mamy do czynienia m.in. w przypadku pracowników delegowanych, pracowników transportu międzynarodowego, a także osób wykonujących pracę najemną, prowadzących działalność na własny rachunek na terytorium kilku państw członkowskich. W odniesieniu do powyższych grup rozporządzenie 1408/71 przewiduje szczególne zasady określania ustawodawstwa właściwego w obszarze ubezpieczeń społecznych, z wykorzystaniem innych łączników, takich jak np. miejsce zamieszkania zainteresowanego czy siedziba/miejsce prowadzenia działalności przez przedsiębiorstwo. W każdym przypadku zastosowania reguły szczególnej zainteresowany powinien otrzymać formularz E-101 wskazujący ustawodawstwo, któremu - w wyniku zastosowania postanowień rozporządzenia 1408/71 - ostatecznie podlega.

Formularz E-101 to - w największym uproszczeniu - dokument, za pomocą którego instytucja ubezpieczeniowa jednego państwa członkowskiego komunikuje instytucjom innych państw fakt uznania danego pracownika migrującego za własnego ubezpieczonego. Zgodnie z tym, co zostało wspomniane wyżej, formularz E-101 może zostać wystawiony przez instytucję ubezpieczeniową danego państwa członkowskiego w różnych sytuacjach i na podstawie różnych artykułów rozporządzenia 1408/71. W codziennej praktyce polskiego Zakładu Ubezpieczeń Społecznych formularz ten poświadczany jest najczęściej na podstawie art. 14.1.a i art. 14a.1.a, tj. w przypadkach delegowania pracowników do pracy za granicę lub czasowego przeniesienia do innego państwa członkowskiego działalności prowadzonej na własny rachunek. Z treści przekazanej interpelacji wynika jednakże, że przedmiotem zainteresowania pani poseł Anny Sobeckiej są wyłącznie te formularze E-101, które poświadczone zostały na podstawie art. 14.2.b.ii rozporządzenia 1408/71. Wobec powyższego wszelkie dalsze wyjaśnienia odnosić się będą właśnie do treści tego artykułu.

Artykuł 14.2.b.ii jest jedną z norm kolizyjnych rozporządzenia 1408/71. Stanowi on, że osoba zwykle zatrudniona na terytorium dwóch lub więcej państw członkowskich (nienależąca do szeroko rozumianego personelu transportu międzynarodowego) podlega ustawodawstwu państwa członkowskiego, na terytorium którego przedsiębiorstwo lub pracodawca, którzy ją zatrudniają, mają zarejestrowaną siedzibę lub miejsce prowadzenia działalności, o ile osoba ta nie zamieszkuje na terytorium żadnego z państw, w których wykonuje swą działalność. W celu dokonania oceny, czy możliwe jest poświadczenie formularza E-101 na podstawie art. 14.2.b.ii, Zakład Ubezpieczeń Społecznych zobowiązany jest w pierwszym rzędzie zbadać, czy istotnie w danym przypadku spełniony został warunek "zwykłego zatrudnienia na terytorium dwóch lub więcej państw członkowskich" i czy w związku z tym zachodzi potrzeba zastosowania normy kolizyjnej art. 14.2.b.ii. Z dotychczasowych doświadczeń resortu pracy wynika, że często to właśnie ustalenie faktu "zwykłego wykonywania pracy" na terytorium kilku państw staje się punktem spornym w relacji pracodawca - ZUS. W świetle dotychczasowego orzecznictwa Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości przyjmuje się, że "zwykle zatrudnienie", o którym mowa w art. 14.2.b.ii, oznacza wykonywanie pracy w sposób stały oraz równoczesny w co najmniej dwóch państwach członkowskich. Wielokrotnie zdarza się jednak, że pracodawcy twierdzą, że zatrudniani przez nich pracownicy zwykle wykonują pracę na terytorium kilku państw członkowskich, podczas gdy w rzeczywistości praca ta jest wykonywana w kilku państwach w sposób naprzemienny (kolejno po kilka miesięcy w każdym z państw). W takich przypadkach ZUS istotnie może odmówić poświadczenia formularza E-101, powołując się na niespełnienie warunków określonych w rozporządzeniu. Pamiętać bowiem należy, że poświadczenie przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych formularza E-101 rodzi w świetle prawa wspólnotowego bardzo poważne konsekwencje. Zgodnie z utrwaloną linią orzeczniczą Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości formularz E-101 jest wiążący dla instytucji ubezpieczenia społecznego i sądów pozostałych państw członkowskich, a decyzję o jego wycofaniu lub stwierdzeniu nieważności może podjąć wyłącznie ta instytucja państwa członkowskiego, która go wydała.

Ten szczególny charakter formularzy E-101 nakłada na instytucje je poświadczające określone obowiązki. Zakład Ubezpieczeń Społecznych, zgodnie z zasadą lojalnej współpracy wyrażoną w art. 10 TWE, każdorazowo zobowiązany jest do przeprowadzenia starannej oceny wszystkich faktów istotnych z punktu widzenia ustalenia ustawodawstwa właściwego, a tym samym zapewnienia prawidłowości danych zawartych w formularzu E-101. ZUS zobowiązany jest ponadto do ponownego rozważenia zasadności wydania formularza E-101, jeżeli instytucja państwa, na terytorium którego pracownik wykonuje pracę, wyraża wątpliwości co do prawidłowości faktów będących podstawą wydania tego zaświadczenia.

Nieprawidłowe wystawienie formularzy E-101 (a zatem potwierdzenie spełnienia warunków w rzeczywistości niespełnionych) naruszałoby zasadę lojalnej współpracy i negatywnie wpłynęłoby na wiarygodność i reputację Zakładu Ubezpieczeń Społecznych oraz ogólnie Polski jako państwa członkowskiego zobowiązanego do należytego stosowania przepisów prawa wspólnotowego. W dalszej perspektywie mogłoby także stanowić podstawę do zajęcia się sprawą przez Europejski Trybunał Sprawiedliwości.

Odnosząc się bezpośrednio do pytania zawartego w interpelacji pani poseł Anny Sobeckiej, czy ZUS słusznie odmawia eksporterom zaświadczeń E-101, przez co muszą opłacać wyższe składki na ubezpieczenia społeczne, stwierdzić należy, że udzielenie na nie jednoznacznej odpowiedzi nie jest niestety możliwe. Pytanie zostało bowiem sformułowane w sposób ogólny, bez odniesienia do konkretnych stanów faktycznych czy przykładów spornych sytuacji, wobec czego każda odpowiedź zarówno twierdząca, jak i negatywna może być obciążona błędem, a przez to niesatysfakcjonująca.