SPS-023-6459/08 - Zasady przyznawania świadczeń alimentacyjnych w świetle przepisów o koordynacji systemu zabezpieczeń społecznych.

W odpowiedzi na Pana pismo z dnia 25 listopada 2008 r., znak: SPS-023-6459/08, w sprawie interpelacji pana posła Włodzimierza Karpińskiego, dotyczącej zasad przyznawania świadczeń alimentacyjnych w świetle przepisów o koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego, uprzejmie wyjaśniam:

Regulacje dotyczące koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego zostały zawarte w rozporządzeniu Rady (EWG) Nr 1408/71 z dnia 14 czerwca 1971 r. w sprawie stosowania systemów zabezpieczenia społecznego do pracowników najemnych, osób prowadzących działalność na własny rachunek i do członków ich rodzin przemieszczających się we Wspólnocie oraz rozporządzeniu Rady (EWG) Nr 574/72 z dnia 21 marca 1972 r., będącym rozporządzeniem wykonawczym do rozporządzenia Nr 1408/71.

Z dniem przystąpienia Rzeczypospolitej Polskiej do Unii Europejskiej stały się one częścią polskiego porządku prawnego i są źródłem prawa dla polskich instytucji, sądów i obywateli.

Przepisy te powinny być stosowane w sposób jednolity we wszystkich państwach członkowskich.

Zgodnie z art. 1 lit. u (i) i (ii) rozporządzenia 1408/71 określenie "świadczenia rodzinne" oznacza wszelkie świadczenia rzeczowe lub pieniężne, wyrównujące koszty utrzymania rodziny zgodnie z ustawodawstwem, określonym w art. 4 ust. 1 lit. h, z wyłączeniem specjalnych zasiłków porodowych lub zasiłków z tytułu przysposobienia, określonych w załączniku II. Określenie "zasiłki rodzinne" oznacza okresowe świadczenia pieniężne przyznawane wyłącznie w zależności od liczby oraz, w danym przypadku, od wieku członków rodziny.

Orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich (ETS) stanowi niezbędny element umożliwiający stosowanie przepisów prawa wspólnotowego. Trybunał zapewnia również prawidłowe funkcjonowanie wspólnotowej koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego poprzez wykładnię stosowania przepisów rozporządzeń 1408/71 i 574/72.

W myśl orzeczenia ETS w sprawie C-255/99 (Humer) oraz C-85/99 (Offermanns) takie świadczenie jak zaliczka na poczet alimentów jest świadczeniem rodzinnym w rozumieniu art. 4 ust. 1 lit. h) rozporządzenia 1408/71. Zgodnie z wykładnią ww. orzeczeń osoba, której jedno z rodziców jest pracownikiem lub bezrobotnym, wchodzi do podmiotowego zakresu zastosowania rozporządzenia 1408/71 jako członek rodziny pracownika w rozumieniu art. 2 ust. 1 rozporządzenia 1408/71 w związku z art. 1 lit. f (i) ww. rozporządzenia 1408/71.

Ponadto zgodnie z orzeczeniem w sprawie Humer osoba (dziecko), której jedno z rodziców jest pracownikiem lub bezrobotnym, wchodzi do podmiotowego zakresu zastosowania rozporządzenia 1408/71 jako członek rodziny pracownika w rozumieniu art. 2 ust. 1 rozporządzenia 1408/71 w związku z art. 1 lit. f) i lit. i) niniejszego rozporządzenia.

Zgodnie z definicją rodziny zawartą w art. 2 pkt 12 ustawy z dnia 7 września 2007 r. o pomocy osobom uprawnionym do alimentów (Dz. U. z 2007 r. Nr 192, poz. 1378 z późn. zm.) dłużnik alimentacyjny nie jest członkiem rodziny osoby ubiegającej się w Polsce o świadczenia z funduszu alimentacyjnego.

Możliwa jest sytuacja, w której dłużnik alimentacyjny, nie będąc członkiem rodziny osoby ubiegającej się o świadczenia z funduszu alimentacyjnego (w rozumieniu ww. artykułu), pracując w kraju objętym koordynacją systemów zabezpieczenia społecznego, którego ustawodawstwo dopuszcza pobieranie przez niego świadczeń rodzinnych, będzie w tym kraju uprawniony do odpowiednich świadczeń rodzinnych na pozostające w Polsce dzieci.

W takim przypadku sprawa będzie podlegać przepisom o koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego, które to przepisy wskażą kraj właściwy do przyznania i wypłaty świadczeń.

Artykuł 73 rozporządzenia 1408/71 stanowi, że pracownik najemny lub osoba prowadząca działalność na własny rachunek, podlegająca ustawodawstwu państwa członkowskiego, jest uprawniona, w odniesieniu do członków swojej rodziny, którzy zamieszkują na terytorium innego państwa członkowskiego, do świadczeń rodzinnych przewidzianych przez ustawodawstwo pierwszego państwa, tak jakby zamieszkiwali oni terytorium tego państwa. W związku z art. 13 ust. 1 rozporządzenia 1408/71 osoby, do których stosuje się niniejsze rozporządzenie, podlegają ustawodawstwu tylko jednego państwa członkowskiego.

W przypadku podjęcia przez ojca dzieci legalnej pracy (w charakterze pracownika najemnego lub osoby prowadzącej działalność na własny rachunek) na terytorium innego państwa członkowskiego, zgodnie z ww. art. 73, jest on uprawniony, na członków swojej rodziny, którzy zamieszkują na terytorium innego państwa członkowskiego, do świadczeń rodzinnych przewidzianych przez ustawodawstwo państwa wykonywania pracy, natomiast członkowie jego rodziny dla przyznania tych świadczeń traktowani są tak, jakby zamieszkiwali na terytorium tego państwa.

Jeżeli matka dzieci nie wykonuje działalności zawodowej w Polsce, to, zgodnie z prawem pierwszeństwa, państwem właściwym do wypłaty świadczeń rodzinnych, na podstawie ww. art. 73 rozporządzenia Rady (EWG) Nr 1408/71, jest państwo, w którym wykonywana jest działalność zawodowa.

W sytuacji, kiedy obydwoje rodzice wykonują działalność zawodową, podstawowe znaczenie ma miejsce zamieszkania członków rodziny (dzieci), wówczas wszelkie świadczenia rodzinne, w tym również tzw. zaliczka alimentacyjna, przysługują zgodnie z ustawodawstwem państwa miejsca zamieszkania członków rodziny, o czym stanowi art. 10 rozporządzenia 574/72. Jednakże w przypadku, kiedy ustawodawstwo jednego z państw członkowskich przewiduje kwotę świadczeń wyższą od kwoty przewidzianej przez ustawodawstwo drugiego z zainteresowanych państw, wówczas państwo pierwsze powinno wypłacić tzw. nadwyżkę - różnicę pomiędzy wysokością świadczeń przysługujących w państwie zamieszkania a wysokością świadczeń przysługujących w państwie zatrudnienia, tak aby rodzina otrzymała możliwie najwyższą kwotę świadczeń przewidzianą przez ustawodawstwa jednego z tych państw.

Zgodnie z zasadą pierwszeństwa dotyczącą wypłaty świadczeń rodzinnych dany rodzic powinien podlegać przepisom kraju, w którym pracuje zawodowo i opłaca składki na ubezpieczenie społeczne.

Należy również podkreślić, że zgodnie z orzeczeniami Trybunału w sprawie C-245/94, C-312/94 (Hoever, Zachow), C-78/91 (Hughes) i C-333/00 (Maaheimo) matka dzieci, która nigdy nie mieszkała i nie była zatrudniona w państwie, którego ustawodawstwu podlegał jej współmałżonek, może ubiegać się o prawo do otrzymywania świadczeń rodzinnych, na podstawie art. 73 rozporządzenia 1408/71, od odpowiedniej instytucji w państwie zatrudnienia swojego męża, tak jakby zamieszkiwała w tym państwie.

Celem art. 73 rozporządzenia 1408/71 jest uniemożliwienie państwu członkowskiemu uzależnienia prawa do świadczeń rodzinnych od warunku zamieszkania członków rodziny na terytorium tego państwa.

Przepis art. 1a ust. 2 ustawy o pomocy osobom uprawnionym do alimentów usuwa warunek dotyczący miejsca zamieszkania osoby uprawnionej do świadczeń z funduszu alimentacyjnego w przypadkach, gdy przepisy o koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego stanowią inaczej. A zatem treść tego przepisu zapewnia odpowiednio jego zgodność tak z prawem krajowym w tym zakresie, jak i z prawem UE (w tym art. 73 ww. rozporządzenia 1408/71).

Przyznane na wniosek ojca świadczenia rodzinne w innym państwie członkowskim powinny być wypłacane przez instytucję właściwą tego państwa, zgodnie z art. 75 ust. 2 rozporządzenia 1408/71, osobie, która rzeczywiście utrzymuje członków rodziny, na wniosek i za pośrednictwem instytucji miejsca jej zamieszkania. Zgodnie z art. 21 ustawy z dnia 28 listopada 2003 r. o świadczeniach rodzinnych (Dz. U. z 2006 r. Nr 139, poz. 992 z późn. zm.) realizację zadania w zakresie świadczeń rodzinnych, jako zadania zleconego z zakresu administracji rządowej, w tym pełnienie funkcji instytucji właściwej w związku z udziałem Rzeczypospolitej Polskiej w koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego oraz wydawanie decyzji w sprawach świadczeń rodzinnych realizowanych w związku z koordynacją systemów zabezpieczenia społecznego, powierzono samorządom województw lub upoważnionym (zgodnie z art. 21 ust. 2 ww. ustawy) przez marszałka województwa regionalnym ośrodkom polityki społecznej.

Polskie instytucje nie decydują o ewentualnym przyznaniu świadczeń rodzinnych osobie uprawnionej w innym państwie członkowskim. Regionalny ośrodek polityki społecznej ma obowiązek stosować przepisy zarówno polskie, jak i wspólnotowe, zgodnie z którymi może wystąpić, na wniosek matki, do instytucji właściwej państwa przyznania świadczeń o przekazywanie kwoty świadczeń bezpośrednio matce. W sytuacji, gdy ojciec nie złożył wniosku o świadczenia rodzinne w innym państwie, również za pośrednictwem ROPS, matka może złożyć bezpośrednio taki wniosek, zgodnie z art. 73 rozporządzenia 1408/71. Jeżeli ustawodawstwo danego państwa przewiduje możliwość ubiegania się o świadczenia za okres wsteczny, matka również może ubiegać się o zaległe świadczenia.

Państwa członkowskie, w których podobnie jak w Polsce istnieją świadczenia alimentacyjne, mają obowiązek stosowania przepisów o koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego oraz orzecznictwa ETS w tym zakresie. Polskie instytucje właściwe w sprawach dotyczących ustalenia uprawnienia dłużnika alimentacyjnego w jednym z tych państw mogą kontaktować się z wyznaczonymi instytucjami łącznikowymi ds. koordynacji świadczeń rodzinnych, których wykaz zamieszczony jest m.in. na stronie internetowej ministerstwa. Rozporządzenie nie przewiduje specjalnych instytucji łącznikowych dla świadczeń alimentacyjnych.

Brak jest danych na temat liczby spraw o ustalenie prawa do zaliczki alimentacyjnej (przyznawanej do 30 września 2008 r. na podstawie ustawy z dnia 22 kwietnia 2005 r. o postępowaniu wobec dłużników alimentacyjnych oraz zaliczce alimentacyjnej - Dz. U. Nr 86, poz. 732 z późn. zm.), które podlegały rozpatrzeniu na podstawie przepisów o koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego.

Jednocześnie informuję, że dane statystyczne dotyczące realizacji ustawy z dnia 7 września 2007 r. o pomocy osobom uprawnionym do alimentów (Dz. U. z 2007 r. Nr 192, poz. 1378 z późn. zm.) zbierane są w okresach kwartalnych. Dane dotyczące I kwartału obowiązywania ww. ustawy, tj. okresu październik-grudzień 2008 r., obejmujące m.in. liczbę spraw podlegających przepisom o koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego, znane będą na przełomie stycznia i lutego 2009 r.

Obecnie obowiązujące rozporządzenia Rady 1408/71 i 574/72 zostaną zastąpione przez nowe rozporządzenia Rady i Parlamentu Europejskiego: rozporządzenie Nr 883/2004 w sprawie koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego oraz rozporządzenie wykonawcze. Prace nad powyższymi rozporządzeniami są w końcowym etapie legislacyjnym (proces współdecydowania Rady z Parlamentem Europejskim) i przewiduje się, iż wejdą w życie na początku 2010 r.

Wówczas matki, którym przysługuje świadczenie z funduszu alimentacyjnego, niezależnie od państwa wykonywania pracy przez ojca dzieci, będą miały prawo w Polsce do ww. świadczenia.

Rozporządzenie to wyłączy bowiem z zakresu koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego takie świadczenia jak zaliczki alimentacyjne. Polska zgłosiła do wyłączenia w załączniku II do rozporządzenia 883/04 tzw. zaliczki alimentacyjne - świadczenie z funduszu alimentacyjnego.