SPS-023-5577/12 - Stanowisko MPiPS w sprawie złej sytuacji w państwowych domach dziecka

Szanowna Pani Marszałek! Odpowiadając na pismo, znak: SPS-023-5577/12, dotyczące interpelacji posła Johna Abrahama Godsona w sprawie złej sytuacji w państwowych domach dziecka, uprzejmie informuję.

Minister pracy i polityki społecznej corocznie przedstawia prezesowi Najwyższej Izby Kontroli obszary, które winny być przedmiotem kontroli, stosownie do swoich kompetencji. Ponadto wyniki prowadzonych przez Najwyższą Izbę Kontroli i rzecznika praw dziecka postępowań kontrolnych, a zwłaszcza formułowane na ich podstawie wnioski, stanowią dla MPiPS niezwykle ważny materiał, dający asumpt do wprowadzenia stosownych zmian w obowiązujących aktach prawnych.

Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej zapoznało się z raportami rzecznika praw dziecka i Najwyższej Izby Kontroli.

Należy zauważyć, że zgodnie z obowiązującymi w roku 2011 przepisami ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (Dz. U. z 2009 r. Nr 175, poz. 136, z późn. zm.) sprawowanie nadzoru nad realizacją zadań samorządu powiatowego w zakresie jakości działalności placówek opiekuńczo-wychowawczych, przede wszystkim nad realizacją standardów opieki i wychowania w tych placówkach oraz nad zgodnością zatrudnienia pracowników placówek z wymaganymi kwalifikacjami, należało do zadań własnych wojewody. Wojewoda sprawował również nadzór pedagogiczny w odniesieniu do wychowawców i innych pracowników pedagogicznych zatrudnionych w oparciu o przepisy ustawy Karta Nauczyciela.

Departament Polityki Rodzinnej MPiPS, w ramach realizacji zadań zapisanych w art. 23 ust. 1 pkt 3 ustawy o pomocy społecznej, utrzymywał stały kontakt z pracownikami nadzoru nad placówkami opiekuńczo-wychowawczymi w poszczególnych województwach. W sprawach szczególnych, dotyczących stwierdzonych w placówce opiekuńczo-wychowawczej nieprawidłowości, występował o informację do właściwego wydziału polityki społecznej urzędu wojewódzkiego.

W odniesieniu do problemów wykraczających poza jednostkowy przypadek Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej kieruje do wszystkich wydziałów polityki społecznej urzędów wojewódzkich pismo z zaleceniem zbadania danego problemu w podległych jednostkach. W latach ubiegłych ministerstwo zalecało sprawdzanie w czasie kontroli w placówkach między innymi spraw dotyczących przestrzegania praw dziecka, zasadności umieszczania wychowanków w szpitalach psychiatrycznych, przeprowadzania dla kadry placówek szkoleń z dziedziny psychiatrii dziecięcej i związanych z tym obszarem problemów prawnych, sprawdzania stopnia osiągnięcia standardów przez poszczególne placówki.

W informacji NIK o wynikach kontroli funkcjonowania placówek opiekuńczo-wychowawczych oraz ich współdziałaniu z innymi instytucjami na rzecz powrotu dzieci do wychowania w rodzinie (kontrola obejmowała lata 2008-2010 oraz I półrocze 2011 r.) wskazano, że w kontrolowanych placówkach opiekuńczo-wychowawczych odnotowano akty wandalizmu, agresji oraz przemocy fizycznej lub psychicznej wobec innych wychowanków. NIK wskazała, że główną przyczyną tych zdarzeń było to, że niedostosowani społecznie nieletni, którzy na podstawie orzeczeń sądowych powinni być umieszczani w placówkach resocjalizacyjnych (MOW, MOS, schroniska dla nieletnich, zakłady poprawcze), przebywali w placówkach opiekuńczo-wychowawczych. Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, między innymi na podstawie niepokojących informacji uzyskiwanych z wydziałów polityki społecznej urzędów wojewódzkich, podejmowało już próby wprowadzenia zmian prawnych w tym zakresie. Rządowy projekt ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej, skierowany we wrześniu 2010 r. do Sejmu RP, przewidywał brak możliwości przebywania w placówkach opiekuńczo-wychowawczych dzieci, które postanowieniem sądu zostały skierowane do MOS i MOW, a także proponował uchylanie w takich sytuacjach postanowień opiekuńczych o umieszczeniu w placówce opiekuńczo-wychowawczej. Po pozytywnie zakończonym procesie resocjalizacji sąd podejmowałby decyzję o ponownym umieszczeniu w placówce opiekuńczo-wychowawczej. Takie rozwiązanie pozwoliłoby zmniejszyć poczucie zagrożenia wakacyjnymi powrotami wychowanka, który niejednokrotnie był sprawcą przemocy i dezorganizacji życia placówki, a także przyczyniłoby się do uwolnienia miejsc w placówkach opiekuńczo-wychowawczych, blokowanych przez wychowanków przebywających w MOS i MOW nierzadko po kilka lat.

Propozycja powyższa nie spotkała się z aprobatą parlamentu.

Od dnia 1 stycznia 2012 r. kwestię kontroli i nadzoru na działalnością placówek opiekuńczo-wychowawczych, regionalnych placówek opiekuńczo-terapeutycznych oraz interwencyjnych ośrodków preadopcyjnych regulują przepisy art. 122-126 ustawy z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej (Dz. U. Nr 149, poz. 887, z późn. zm.). Ustawa ta wprowadza również szereg rozwiązań, które zmierzają do jeszcze lepszego zabezpieczenia praw dziecka w placówkach opiekuńczo-wychowawczych. Warto w tym miejscu zwrócić uwagę na przepisy ustawy, które przewidują znaczne ograniczenie liczebności placówek opiekuńczo-wychowawczych poprzez umieszczanie w nich dzieci nieco starszych, powyżej 10. roku życia, a także poprawę standardu opieki w placówkach poprzez zmniejszenie do 14 wychowanków liczby przebywających w nich dzieci. Jak stanowi ustawa, zmiany powyższe będą wprowadzane sukcesywnie w kolejnych latach, tak aby od stycznia 2020 r. wiek dzieci w placówkach opiekuńczo-wychowawczych nie był niższy niż 10 lat, natomiast placówki opiekuńczo-wychowawcze od stycznia 2021 r. uzyskały standard 14-osobowy.

Zabezpieczeniu praw dziecka służy ponadto wprowadzona w ustawie zasada, że z dzieckiem pracować może tylko osoba, która oprócz stosownego do zakresu jej działania wykształcenia i kwalifikacji posiadała i posiada pełnię władzy rodzicielskiej, a także wypełnia obowiązek alimentacyjny i nie była skazana prawomocnym wyrokiem za umyślne przestępstwo lub umyślne przestępstwo skarbowe. Ponadto w przypadku wszczęcia przeciwko osobie będącej między innymi dyrektorem placówki opiekuńczo-wychowawczej, wychowawcą lub osobą pracująca z dziećmi postępowania karnego o umyślne przestępstwo ścigane z oskarżenia publicznego osoba ta zostaje zawieszona w pełnieniu obowiązków do czasu prawomocnego zakończenia postępowania. Odnosząc się do podjętej w interpelacji kwestii różnic w kosztach utrzymania dziecka w rodzinie zastępczej i w placówce opiekuńczo-wychowawczej, uprzejmie informuję, iż wynikają one z kosztów ponoszonych na utrzymanie infrastruktury potrzebnej do funkcjonowania rodziny zastępczej i placówki opiekuńczo-wychowawczej. Dlatego też i nakłady samorządów są wyższe na utrzymanie placówki opiekuńczo wychowawczej niż na utrzymanie rodziny zastępczej. Jest to - obok naczelnej zasady stworzenia dziecku, dla jego dobra, stabilnego rodzinnego środowiska wychowawczego - jeden z ważnych aspektów motywujących samorząd powiatowy do zmiany systemu pieczy zastępczej z instytucjonalnego na rodzinny. Zwłaszcza że ustawa z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej wskazuje wyraźnie na obowiązek umieszczania dzieci przez sąd przede wszystkim w rodzinnych formach pieczy zastępczej.

Omawiana ustawa wprowadza szereg nowych rozwiązań, od profilaktyki i pracy z rodziną zagrożoną umieszczeniem dzieci w pieczy zastępczej poczynając, a na nowej organizacji instytucji adopcyjnych kończąc, jednakże ocena realnych korzyści z nich wynikających byłaby jeszcze przedwczesna. Trudno bowiem w tej chwili mówić o efektach ustawy, która w obrocie prawnym jest zaledwie od pół roku. W chwili obecnej należy przede wszystkim pozwolić samorządom lokalnym na organizacyjne dostosowanie struktur i zasobów do zadań wynikających ze wspomnianej ustawy.

Zgodnie z art. 239 ustawy Rada Ministrów przedłoży Sejmowi i Senatowi RP po raz pierwszy sprawozdanie z realizacji wraz z wnioskami dotyczącymi sposobu i zakresu finansowania zadań jednostek samorządu terytorialnego wynikających z ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej do dnia 30 lipca 2013 r. Podobne sprawozdania będą w następnych latach - stosownie do art. 189 ww. ustawy - przygotowywane corocznie i przedstawiane Sejmowi i Senatowi RP. Taki mechanizm monitorowania realizacji ustawy pozwoli na inicjowanie koniecznych zmian w ustawie w sposób kompleksowy, zawsze w oparciu o aktualną - wynikającą ze sprawozdań - ocenę efektów działania istniejących przepisów.