SPS-023-500/12 - Stanowisko MPiPS w sprawie pogarszającej się sytuacji na rynku pracy

Szanowny Panie Marszałku! W odpowiedzi na interpelację pani poseł Anny Elżbiety Sobeckiej w sprawie pogarszającej się sytuacji na rynku pracy (pismo z dnia 20 grudnia 2011 r., znak: SPS-023-500/11) przedstawiam poniżej odpowiedzi na postawione przez panią poseł pytania.

Ad 1. Co jest przyczyną zapowiadanego wzrostu bezrobocia?

Ustosunkowując się do pytania, w czym ministerstwo widzi przyczyny wzrostu bezrobocia, trudno wskazać jednoznaczną odpowiedź. Wysoki poziom bezrobocia jest jednym z najpoważniejszych problemów społecznych, na który nałożyły się m.in. uwarunkowania historyczne, masowe redukcje zatrudnienia po 1989 r. (w tym w państwowych gospodarstwach rolnych) czy zbyt powolna prywatyzacja przedsiębiorstw państwowych.

Wpływ na wysokość bezrobocia ma również utrzymująca się niekorzystna struktura naszej gospodarki. Upadłość bądź restrukturyzacja branż oraz gałęzi w przemyśle powoduje bowiem masowe zwolnienia, co miało miejsce w przypadku likwidacji stoczni czy restrukturyzacji przemysłu zbrojeniowego.

Poziom bezrobocia zależny jest od płci i związanych z nią ról społecznych, wieku oraz poziomu wykształcenia. Najmniejsze szanse na znalezienie pracy mają osoby bez przygotowania zawodowego i o niskim poziomie wykształcenia. Dlatego dużą rolę w walce z bezrobociem odgrywa edukacja, a zwłaszcza dopasowanie kierunków kształcenia i szkoleń do potrzeb pracodawców.

Niwelacja wymienionych przyczyn wymaga stałych, wieloletnich działań. Decydujący wpływ na bieżące kształtowanie się bezrobocia ma natomiast stan gospodarki. Okres ożywienia gospodarczego przy jednoczesnych korzystnych uwarunkowaniach zewnętrznych skutkuje wzrostem zatrudnienia i spadkiem liczby bezrobotnych. Sytuacja taka miała miejsce od 2003 r. do końca 2008 r. Kryzys w gospodarce światowej spowodował jednak pogorszenie sytuacji na rynku pracy w Polsce i choć w 2009 r. odnotowany został niewielki wzrost PKB (o 1,7%), to jednak spadła liczba pracujących i wzrosło bezrobocie (o 418,9 tys. osób, tj. o 28,4%). Na taki stan wpłynęła przede wszystkim zła kondycja ekonomiczna przedsiębiorstw i wiążąca się z nią skala zwolnień, wyrażająca się zwiększeniem liczby bezrobotnych poprzednio pracujących o 349,1 tys., tj. o 30,5%, w tym zwolnionych z przyczyn dotyczących zakładu pracy o 26,7 tys. osób. Rok 2010 był rokiem, w którym odnotowano poprawę sytuacji w gospodarce, co znalazło przełożenie we wzroście PKB o 3,8% i ustabilizowaniu sytuacji na rynku pracy, wyrażającym się niewielkim wzrostem liczby pracujących, ale nadal, choć też już niewielkim, wzrostem liczby bezrobotnych (o 62 tys., tj. o 3,3%).

Odnosząc się do użytego w interpelacji stwierdzenia o mającym wystąpić w najbliższym czasie pogorszeniu sytuacji na rynku pracy i o rosnącej skali przyrostów liczby bezrobotnych oraz stopy bezrobocia, uprzejmie informuję, że w końcu listopada 2011 r. liczba bezrobotnych zarejestrowanych w urzędach pracy wyniosła 1914,9 tys. osób, a stopa bezrobocia kształtowała się na poziomie 12,1%. Wzrost liczby bezrobotnych rzeczywiście miał miejsce w ostatnich miesiącach, nieznaczny we wrześniu (o 6,4 tys. osób, tj. o 0,3% w porównaniu do poprzedniego miesiąca) i w październiku (o 5,9 tys., tj. o 0,3%) oraz wyższy w listopadzie (o 47,4 tys., tj. o 2,5%). Przyrosty te nie odbiegały od wielkości odnotowanych w analogicznych miesiącach 2010 r., kiedy to bezrobocie wzrosło we wrześniu o 12,4 tys. (0,7%), w październiku o 6 tys. (0,3%) i w listopadzie o 39,7 tys. (2,2%). Stopa bezrobocia natomiast, począwszy od lipca 2011 r., utrzymywała się na niezmienionym poziomie 11,8% i dopiero w listopadzie odnotowano jej wzrost do 12,1%. Podobna sytuacja występowała w 2010 r., kiedy to stopa także od lipca do października utrzymywała się na jednakowej wysokości (11,5%) i w listopadzie wzrosła do 11,7%. Sezonowy wzrost bezrobocia w miesiącach rozpoczynających i kończących rok jest stałą cechą naszego rynku pracy i na chwilę obecną nic innego poza wymienioną sezonowością nie wskazuje, aby sytuacja na rynku pracy miała się radykalnie pogorszyć. Należy podkreślić, że w okresie 11 miesięcy 2011 r. bezrobocie zmniejszyło się o 39,8 tys. osób (2,2%), podczas gdy w okresie 11 miesięcy 2010 r. spadek bezrobocia był nieco słabszy i wynosił 34,4 tys. osób, tj. 1,8%. W okresie styczeń-listopad 2011 r. zakłady pracy zwolniły 30,3 tys. osób (w analogicznym okresie 2010 r. - 30 tys.) i zgodnie z przekazanymi do ministerstwa informacjami nie sygnalizują w najbliższym czasie wzmożonych zwolnień. Istotne pozostaje również, że w okresie 11 miesięcy 2011 r. przeciętne zatrudnienie w sektorze przedsiębiorstw wyniosło 5515 tys. osób i było o 2,5% wyższe niż przed rokiem (źródło: "Informacja o sytuacji społeczno-gospodarczej kraju w listopadzie 2011", Warszawa, GUS, 21 grudnia 2011 r.).

Ad 2. Jak rząd będzie przeciwdziałał rosnącemu bezrobociu?

W kompetencjach ministra pracy i polityki społecznej, jako organu odpowiedzialnego za ograniczanie poziomu bezrobocia w Polsce, pozostaje kształtowanie polityki rynku pracy. Zakres i formy tej polityki określa ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (Dz. U. z 2008 r. Nr 69, poz. 415 z późn. zm.).

Na politykę rynku pracy w Polsce składają się działania pasywne i aktywne kierowane do klientów powiatowych urzędów pracy (PUP), którymi - zaznaczyć należy - są nie tylko osoby pozostające bez pracy. Aktywne działania mają pierwszeństwo przed pasywnymi. Oznacza to, że osoba zarejestrowana w PUP otrzyma zasiłek dla bezrobotnych tylko wtedy, gdy nie ma dla niej propozycji pracy lub innej formy aktywizacji.

Aktywizacja bezrobotnych polega przede wszystkim na udzielaniu pomocy bezrobotnym w dotarciu do zatrudnienia i jego utrzymaniu. Podstawowe znaczenie mają w tej kwestii usługi rynku pracy, którymi są: pośrednictwo pracy, poradnictwo zawodowe i informacja zawodowa, pomoc w aktywnym poszukiwaniu pracy oraz organizacja szkoleń. Natomiast aktywnymi formami promocji zatrudnienia są m.in.: prace interwencyjne, prace społecznie użyteczne, roboty publiczne, staż i przygotowanie zawodowe dorosłych.

Łącznie w okresie 11 miesięcy br. udział w aktywnych programach rynku pracy rozpoczęło 307,7 tys. bezrobotnych, tj. o 59,9% mniej niż przed rokiem. Spadek ten wynika z obniżenia środków przeznaczonych na aktywizację bezrobotnych. Największa liczba bezrobotnych objęta została stażami, które do końca listopada br. rozpoczęło 106,2 tys. osób, oraz szkoleniami (52 tys. bezrobotnych) i pracami społecznie użytecznymi (48,9 tys. osób).

Ponadto starosta, będąc zwierzchnikiem PUP, sam lub we współpracy z innymi podmiotami może zainicjować i realizować na swym terenie programy specjalne. Programy te są nowym instrumentem w polityce rynku pracy, dającym dużą swobodę organizatorom w doborze tak grupy docelowej, jak i środków aktywnych, gdyż program specjalny może łączyć usługi, instrumenty rynku pracy ze specyficznymi elementami wspierającymi zatrudnienie. Minister pracy i polityki społecznej na wniosek starosty może przyznać dodatkowe środki z rezerwy Funduszu Pracy na realizację programu specjalnego. W roku 2011 minister pracy i polityki społecznej przyznał 41 urzędom pracy kwotę 72,2 mln zł na aktywizację ok. 6 tys. osób.

Rząd przeciwdziała bezrobociu również poprzez działania na rzecz zwiększenia zatrudnienia. Wypełniając swoje zobowiązania względem Unii Europejskiej, w kwietniu 2011 r. rząd przyjął Krajowy Program Reform. Dokument służy wdrażaniu w Polsce unijnej strategii "Europa 2020", zakładającej osiągnięcie w UE do 2020 r. wskaźnika zatrudnienia kobiet i mężczyzn w wieku 20-64 lat na poziomie 75%. Polska zobowiązała się podnieść wartość swojego wskaźnika zatrudnienia dla tej grupy wiekowej do poziomu 71% z obecnych 65,3%.

Krajowy Program Reform zakłada na najbliższą dekadę następujące kierunki działań:

- zapewnienie powszechnego dostępu do wysokiej jakości edukacji przez całe życie, odpowiadającej na zmieniające się potrzeby rynku pracy, a także stworzenie systemu uznawania kwalifikacji zdobytych w trakcie kształcenia pozaformalnego lub nieformalnego,

- tworzenie spójności na rynku pracy (zawodowa aktywizacja grup w niekorzystnym położeniu, takich jak: osoby w wieku 50+, kobiety, młodzież, osoby zagrożone ryzykiem wykluczenia społecznego, niepełnosprawni),

- wyrównywanie szans i integracja na rynku pracy osób dyskryminowanych, wykluczonych lub zagrożonych wykluczeniem społecznym poprzez m.in. zapewnienie dostępu do usług społecznych pozwalających na powrót na rynek pracy, rozwój ekonomii społecznej i innych innowacyjnych form pomocy,

- ograniczanie czynników zniechęcających do zatrudniania lub podejmowania i utrzymywania aktywności ekonomicznej oraz zwiększenie atrakcyjności (opłacalności) pracy, zwłaszcza dla osób o niskiej zatrudnialności - ograniczanie pułapki bierności i bezrobocia oraz zwiększenie opłacalności legalnej pracy, zwłaszcza nisko płatnej,

- ułatwienie godzenia pracy z życiem prywatnym poprzez wykorzystywanie elastycznych form organizacji pracy i czasu pracy oraz stworzenie systemu instytucjonalnego wsparcia dla osób wychowujących małe dzieci,

- doskonalenie aktywnych polityk rynku pracy, nakierowane na wprowadzanie bardziej efektywnych instrumentów i stosowanie zindywidualizowanego podejścia do klientów publicznych służb zatrudnienia,

- wzmocnienie publicznych służb zatrudnienia poprzez rozwój zawodowy i poprawę kompetencji kadr, a także rozwijanie współpracy instytucji publicznych i niepublicznych działających w obszarach zatrudnienia oraz pomocy i integracji społecznej.

Na podstawie Krajowego Programu Reform jest przygotowywany przez ministra pracy i polityki społecznej we współpracy z innymi członkami rządu "Krajowy plan działań na rzecz zatrudnienia" (KPDZ). Jest on zarazem rozwinięciem i uszczegółowieniem Krajowego Programu Reform. Po okresie obowiązywania KPDZ na lata 2009-2011 rozpoczęte zostały prace nad nowym dokumentem obejmującym swym zakresem kolejny, trzyletni horyzont czasowy. Założenia programowo-organizacyjne do przygotowania "Krajowego planu działań na rzecz zatrudnienia na lata 2012-2014" umieszczone są na stronie internetowej ministerstwa, pod adresem: http://www.mpips.gov.pl/praca/strategie-i-dokumenty-programowe/.

Ad 3. Jakie są rządowe prognozy dotyczące wysokości bezrobocia w Polsce?

Dalszy rozwój sytuacji na rynku pracy uzależniony jest od ewentualnego pogorszenia sytuacji na światowych rynkach i możliwości pojawienia się drugiej fali kryzysu.

Jak zostało podane w odpowiedzi na pytanie 1, w chwili obecnej nie występują przesłanki wskazujące na możliwość wystąpienia gwałtownego wzrostu bezrobocia.

Projekt ustawy budżetowej na 2012 r. zakłada, że w końcu 2012 r. wskaźnik bezrobocia wyniesie 12,3%.