SPS-023-2571/14 - Obowiązki banków w postępowaniu egzekucyjnym ze środków zgromadzonych na rachunku bankowym.

W związku z odnośną interpelacją Ministerstwo Finansów wystosowało również zapytanie do Związku Banków Polskich w celu otrzymania stosownych wyjaśnień.

W kontekście problemów poruszanych w interpelacji przede wszystkim należy wyraźnie podkreślić, iż postanowienia regulaminów wydawanych przez banki nie mogą wyłączać stosowania właściwych przepisów prawa powszechnie obowiązującego.

Zgodnie z art. 890 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. - Kodeks postępowania cywilnego (dalej k.p.c.) zajęcie wierzytelności pieniężnej z rachunku bankowego do wysokości należności będącej przedmiotem egzekucji w sądowym postępowaniu egzekucyjnym następuje z chwilą doręczenia bankowi zawiadomienia o zakazie wypłat z rachunku. Z kolei na podstawie art. 80 § 1 ustawy z dnia 17 czerwca 1966 r. o postępowaniu egzekucyjnym w administracji (dalej u.p.e.a.) również w toku postępowania egzekucyjnego w administracji zajęcie wierzytelności następuje poprzez przesłanie do banku zawiadomienia o zajęciu wierzytelności pieniężnej zobowiązanego z rachunku bankowego do wysokości egzekwowanej należności pieniężnej wraz z odsetkami z tytułu niezapłacenia w terminie dochodzonej wierzytelności oraz kosztami egzekucyjnymi. Przesyłając zawiadomienie o zajęciu, organ egzekucyjny (komornik) wzywa bank, by bez jego zgody nie dokonywał wypłat z rachunku bankowego do wysokości zajętej wierzytelności, lecz przekazywał zajętą kwotę na pokrycie należności (art. 889 § 1 k.p.c., art. 80 § 1 u.p.e.a.). Jak podkreśla Związek Banków Polskich, banki są wykonawcami dyspozycji zawartych w zawiadomieniu o zajęciu doręczonym im przez organ egzekucyjny w toku prowadzonego przez te organy postępowania, co zarazem określa faktyczną pozycję banku w toku postępowania egzekucyjnego. Bank w toku postępowania egzekucyjnego ma obowiązek realizacji dyspozycji otrzymanych z organu egzekucyjnego, a kompetencje w postaci pozwolenia na dokonywanie wypłat z rachunku bankowego objętego zajęciem leżą w gestii organów egzekucyjnych.

Generalna zasada dotycząca prowadzenia egzekucji o objęte tytułem wykonawczym roszczenie ze wszystkich części majątku dłużnika (art. 803 k.p.c.) nie ma charakteru absolutnego. W sądowym postępowaniu egzekucyjnym - cz. III, tyt. I dział V Kodeksu postępowania cywilnego - zostały określone przedmiotowe ograniczenia w prowadzeniu świadczeń pieniężnych z majątku dłużnika.

Zasada ta obowiązuje również na gruncie postępowania egzekucyjnego w administracji - zobowiązany odpowiada za swoje należności całym majątkiem, z wyjątkiem tych jego składników, które zostały spod egzekucji wyłączone (tak: D. Kijowski - red., Ustawa o postępowaniu egzekucyjnym w administracji. Komentarz, Lex nr 94610). W postępowaniu egzekucyjnym w administracji wyłączenia spod egzekucji zostały ujęte w szczególności w art. 8-10 u.p.e.a.

Organ egzekucyjny, podejmując czynności egzekucyjne, bierze pod uwagę z urzędu określone przepisami wyłączenia spod egzekucji, jak wskazuje doktryna na tle sądowego postępowania egzekucyjnego (por. red. M. Manowska, Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, tom 2, Warszawa 2011, s. 537). Ustalenie, że określony przedmiot, do którego kierowane są czynności egzekucyjne, nie podlega egzekucji, powinno powodować odstąpienie od zajęcia tego przedmiotu. Natomiast gdyby do takiego ustalenia doszło po zajęciu składnika majątku dłużnika niepodlegającego egzekucji, organ egzekucyjny z urzędu umarza w tej części postępowanie (art. 824 § 1 pkt 2 k.p.c.). Dokonanie zajęcia powinno zostać poprzedzone, w możliwym zakresie, uprzednim ustaleniem przez organ egzekucyjny, czy w danym stanie faktycznym wyłączenie spod egzekucji w istocie zachodzi, i dopiero w następstwie takiego ustalenia powinien być określany majątek dłużnika, z którego egzekucja jest możliwa do prowadzenia. Jak wskazał Związek Banków Polskich, banki nie gromadzą informacji co do charakteru świadczeń stanowiących wpływy na rachunki bankowe. Jednocześnie podkreślono, że identyfikacja charakteru świadczenia niejednokrotnie nie jest możliwa także na podstawie podawanego tytułu przelewu, ponieważ w tytułach przelewu są podawane szczątkowe informacje, jak np. numer decyzji, niepozwalające na odkodowanie podstawy wpływu. W tym kontekście, mając na uwadze obowiązki banku dotyczące zajęcia rachunku bankowego, podkreślono, że wypłaty z rachunku bankowego objętego zajęciem nie powinny być oparte na domysłach i przesłankach mogących jedynie pośrednio świadczyć o ewentualnym wyłączeniu/ograniczeniu egzekucji.

Zgodnie z wyjaśnieniami Związku Banków Polskich w zakresie zagadnienia wyłączeń spod egzekucji szczególnie istotne są również akty staranności ze strony egzekwowanego dłużnika, np. dostarczenie przez posiadacza objętego zajęciem rachunku bankowego informacji potwierdzonej odpowiednim tytułem. Jak podkreślono, dostarczanie ww. informacji ze strony dłużnika jest pożądane i nie pozostaje bez znaczenia dla dopuszczalności dokonywanych na jego rzecz wypłat. Przykładowo wyłączone spod egzekucji na mocy art. 10 § 4 u.p.e.a. świadczenia rodzinne, które obejmują w szczególności takie świadczenia jak zasiłek rodzinny, zasiłek pielęgnacyjny, świadczenie pielęgnacyjne czy też jednorazową zapomogę z tytułu urodzenia się dziecka, są przyznawane przez organy wykonawcze gmin na podstawie wydawanych decyzji administracyjnych. Jak stwierdzono, by bank mógł dokonać określonej wypłaty z zajętego rachunku bankowego, powinien dysponować zweryfikowaną informacją, tak by nie narazić się na ewentualną odpowiedzialność (np. art. 892 k.p.c., art. 168c u.p.e.a.).

Jak wskazuje się w literaturze, "wynagrodzenie za pracę dłużnika przekazane po jego zajęciu u pracodawcy na rachunek bankowy dłużnika w części wolnej od zajęcia nadal nie podlega egzekucji, ale aby uniknąć jego przekazania na poczet egzekwowanych świadczeń, dłużnik, wykazując źródło pochodzenia zajętej kwoty, powinien wystąpić ze stosownym wnioskiem o ograniczenie egzekucji z rachunku bankowego o kwotę pochodzącą z wynagrodzenia za pracę w części wolnej od zajęcia. Dotyczy to również innych kwot pochodzących z tytułów, które powodują, że nie podlegają one egzekucji albo podlegają egzekucji z ograniczeniem (np. świadczenie emerytalno-rentowe)" - red. M. Manowska, op. cit., s. 609.

W zakresie postępowania egzekucyjnego w administracji w celu dokonania wypłaty alimentów lub renty bank powinien posiadać pozytywną, zweryfikowaną informację o wyłączeniu spod egzekucji. Artykuł 81 § 4 u.p.e.a. stanowi: "Wynikający z zajęcia wierzytelności z rachunku bankowego zakaz wypłat z tego rachunku bez zgody organu egzekucyjnego nie dotyczy wypłat na bieżące wynagrodzenia za pracę oraz na zasądzone alimenty i renty o charakterze alimentacyjnym zasądzone tytułem odszkodowania. Wypłata na wynagrodzenia za pracę może nastąpić po złożeniu bankowi odpisu listy płac lub innego wiarygodnego dowodu, a wypłata alimentów lub renty o charakterze alimentacyjnym - tytułu stwierdzającego obowiązek zobowiązanego do płacenia alimentów lub renty. Bank dokonuje wypłat alimentów lub renty do rąk osoby uprawnionej do tych świadczeń".

W kontekście praktyki stosowanej przez banki Związek Banków Polskich poinformował, że dokonany przegląd postanowień dotyczących zajęć egzekucyjnych zawartych w regulaminach wydawanych przez banki odnośnie do prowadzenia rachunków osobistych pozwala na sformułowanie wniosku, iż stosowane regulaminy zawierają ogólne odesłania do obowiązujących w zakresie egzekucji przepisów (przykład stosowanego przez jeden z banków postanowienia: "Środki zgromadzone na rachunkach prowadzonych przez bank wolne są od zajęcia w toku sądowego i administracyjnego postępowania egzekucyjnego do wysokości i na zasadach określonych w odrębnych przepisach"). Ponadto banki w przypadku odmowy wykonania realizacji zlecenia płatniczego (z uwzględnieniem art. 54 ust. 1 ustawy - Prawo bankowe) na skutek zajęcia rachunku przez organ egzekucyjny wskazują posiadaczowi rachunku przyczynę niezrealizowania zlecenia płatniczego, chyba że przekazanie informacji o odmowie lub jej przyczynach zabraniają przepisy prawa lub orzeczenia uprawnionych organów.

Jak podkreślono, w przepisach dotyczących egzekucji z rachunku bankowego, zarówno w Kodeksie postępowania administracyjnego, jak i w ustawie o postępowaniu egzekucyjnym w administracji, brak jest uregulowań co do możliwości samodzielnego decydowania przez banki odnośnie do dokonywania wypłat z zajętego rachunku bankowego, wskazując, że "rola banku w procesie egzekucji zarówno sądowej, jak i administracyjnej jest jedynie rolą wykonawcy bezwzględnie obowiązujących przepisów prawa, ukształtowanych przez ustawodawcę".

Równocześnie zauważono, że dla efektywnego funkcjonowania przepisów ochronnych przewidzianych w postępowaniu egzekucyjnym, których celem jest umożliwienie utrzymania dłużnikowi egzystencji, jest zapewnienie odpowiedniego dostępu do informacji o pochodzeniu środków wpływających na zajęty rachunek bankowy. W przypadku gdy organ egzekucyjny nie wydał zgody/nie poinformował banku o wyłączeniu spod egzekucji określonych wpływów na objęty zajęciem rachunek bankowy, w interesie dłużnika jest podjęcie aktu staranności w postaci powiadomienia komornika (organu egzekucyjnego) o okolicznościach uzasadniających wyłączenie bądź ograniczenie egzekucji, które to okoliczności komornik jest obowiązany uwzględnić z urzędu. Jak stwierdzono, taki tryb postępowania nie jest powszechnie znany dłużnikom, co powoduje kierowanie przez klientów do banków reklamacji o zwolnienie środków spod egzekucji zamiast złożenia stosownego wniosku do organu egzekucyjnego.

W związku z kwestiami, których dotyczy przedstawiona interpelacja poselska, Związek Banków Polskich wyraził stanowczą, jednoznaczną opinię, że postanowienia regulaminów wydawanych przez banki w żadnej mierze nie mogą być niezgodne z powszechnie obowiązującymi w tym zakresie przepisami. Dopiero zaś wnikliwa analiza konkretnego stanu faktycznego (popartego stosowna analizą prawną) pozwala na wyprowadzenie wniosku odnośnie do ewentualnej przyczyny zaistnienia danej sytuacji. Jeszcze raz podkreślono, że banki przy realizacji zajęć wierzytelności pieniężnych wynikających z rachunków bankowych kierują się powszechnie obowiązującymi przepisami prawa regulującymi zagadnienie przedmiotowych zajęć w toku sądowego postępowania egzekucyjnego, jak również postępowania w administracji.

Jednocześnie uprzejmie informuję, że Ministerstwo Finansów w związku z sygnalizowanymi analogicznymi problemami, o których mowa w interpelacji posła (...), wystąpiło wcześniej do Komisji Nadzoru Finansowego o podjęcie działań nadzorczych dotyczących prawidłowości realizacji zajęć rachunków bankowych pod kątem przestrzegania przepisów ustawy o postępowaniu egzekucyjnym w administracji. Zgłoszone do komisji problemy dotyczyły m.in. blokowania środków pieniężnych znajdujących się na rachunku bankowym ponad kwotę wskazaną przez organ egzekucyjny w zawiadomieniu o zajęciu, blokowanie wszystkich rachunków bankowych zobowiązanego mimo wskazania przez organ w zawiadomieniu o zajęciu jednego rachunku bądź braku możliwości automatycznego korzystania z usług bankowych przez zobowiązanego po zrealizowaniu zajęcia rachunku bankowego. Mając na względzie wagę znaczenia prawidłowej realizacji egzekucji, Urząd Komisji Nadzoru Finansowego wystosował na początku stycznia 2014 r. wezwanie do wybranej grupy banków w celu zdiagnozowania, jakie problemy związane z realizacją egzekucji z wierzytelności z rachunku bankowego bądź interpretacją przepisów prawa w tym obszarze identyfikują banki. Analiza otrzymanych informacji będzie determinowała dalsze działania organu nadzoru w sprawie.