SPS-023-22551/13 - Stanowisko MPiPS w sprawie realizacji ustawy o opiece nad dziećmi do lat trzech w zakresie zatrudnienia opiekunek do dzieci

Podstawę prawną dla rozwoju zróżnicowanych form opieki nad małymi dziećmi stanowi ustawa z dnia 4 lutego 2011 r. o opiece nad dziećmi w wieku do lat 3 (Dz. U. Nr 45, poz. 245, z późn. zm.), która weszła w życie w dniu 4 kwietnia 2011 r. z wyłączeniem regulacji dotyczących niań, które weszły w życie w dniu 1 października 2011 r.

Zgodnie z art. 2 ust. 1 ww. ustawy opieka nad dziećmi w wieku do lat 3 może być organizowana w formie żłobka lub klubu dziecięcego, a także sprawowana przez dziennego opiekuna oraz nianię. Opiekę nad dziećmi w żłobku lub klubie dziecięcym sprawują osoby zatrudniane na stanowisku opiekuna, które posiadają kwalifikacje określone w art. 16 ww. ustawy. Artykuł 16 ww. ustawy stanowi, że opiekunem w żłobku lub klubie dziecięcym może być osoba posiadająca kwalifikacje: pielęgniarki, położnej, opiekunki dziecięcej, nauczyciela wychowania przedszkolnego, nauczyciela edukacji wczesnoszkolnej lub pedagoga opiekuńczo-wychowawczego.

Opiekunem w żłobku lub klubie dziecięcym może być także osoba, która posiada co najmniej wykształcenie średnie. W takiej sytuacji musi mieć co najmniej dwuletnie doświadczenie w pracy z dziećmi w wieku do lat 3 lub przed zatrudnieniem jako opiekun w żłobku lub klubie dziecięcym odbyć 280-godzinne szkolenie, z czego co najmniej 80 godzin w formie zajęć praktycznych polegających na sprawowaniu opieki nad dzieckiem pod kierunkiem opiekuna posiadającego kwalifikacje: pielęgniarki, położnej, opiekunki dziecięcej, nauczyciela wychowania przedszkolnego, nauczyciela edukacji wczesnoszkolnej lub pedagoga opiekuńczo-wychowawczego.

Natomiast niania jest formą opieki indywidualnej nad dziećmi w wieku od ukończenia 20 tygodnia życia do ukończenia roku szkolnego, w którym dziecko ukończy 3 rok życia lub w przypadku gdy niemożliwe lub utrudnione jest objęcie dziecka wychowaniem przedszkolnym - 4 rok życia. Taka regulacja powoduje zapewnienie kompleksowej opieki nad dzieckiem od momentu zakończenia urlopu macierzyńskiego (który przysługuje w wymiarze minimum 20 tygodni w przypadku urodzenia jednego dziecka przy jednym porodzie) do momentu objęcia dziecka wychowaniem przedszkolnym (od początku roku szkolnego w roku kalendarzowym, w którym dziecko kończy 3 lata, do końca roku szkolnego w roku kalendarzowym, w którym dziecko kończy 6 lat; w szczególnie uzasadnionych przypadkach dyrektor przedszkola może przyjąć do przedszkola dziecko, które ukończyło 2,5 roku).

Niania, o której mowa w ustawie o opiece nad dziećmi w wieku do lat 3, zatrudniana jest przez rodziców dziecka na podstawie umowy o świadczenie usług, do której zgodnie z przepisami Kodeksu cywilnego stosuje się przepisy dotyczące zlecenia, zwanej umową uaktywniającą.

Kwestie dotyczące zawierania między rodzicami a nianią umowy uaktywniającej reguluje rozdział 6 ustawy o opiece nad dziećmi w wieku do lat 3. Umowa zawierana w formie pisemnej określa m.in. strony umowy, jej cel i przedmiot, czas i miejsce sprawowania opieki, liczbę dzieci powierzonych opiece, obowiązki niani, wysokość wynagrodzenia oraz sposób i termin jego wypłaty, czas, na jaki umowa została zawarta, a także warunki, sposób zmiany oraz rozwiązania umowy.

Ustawa o opiece nad dziećmi w wieku do lat 3 nie wprowadza żadnych ograniczeń w zakresie kształtowania warunków, na jakich sprawowana będzie opieka przez nianię zatrudnioną na podstawie umowy uaktywniającej.

Zgodnie z zasadą swobody umów wyrażoną w art. 353¹ ustawy z dnia 24 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz. U. z 1964 r. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.) strony zawierające umowę mogą ułożyć stosunek prawny wg swego uznania, byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się właściwości (naturze) stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego.

W związku z powyższym w umowie uaktywniającej zawieranej między rodzicami a nianią, wymiar dziennego czasu sprawowania opieki nad dzieckiem może być ustalony dowolnie, zgodnie z ustaleniami pomiędzy nianią a rodzicami. Ustawa o opiece nad dziećmi w wieku do lat 3 nie ogranicza maksymalnej liczby godzin pracy niani.

Zachętą dla legalizacji zatrudnienia niań wprowadzoną w ustawie o opiece nad dziećmi w wieku do lat 3 jest opłacanie za nianię, z którą zawarto umowę uaktywniającą, składek na ubezpieczenia społeczne (ubezpieczenia emerytalne, rentowe i wypadkowe) oraz ubezpieczenie zdrowotne od podstawy stanowiącej kwotę nie wyższą niż wysokość minimalnego wynagrodzenia za pracę ustalonego zgodnie z przepisami o minimalnym wynagrodzeniu za pracę przez ZUS z budżetu państwa. Jeśli kwota wynagrodzenia będzie wyższa niż wysokość minimalnego wynagrodzenia za pracę (tekst jedn.: w warunkach 2013 r. wyższa niż 1600 zł), jedynie od nadwyżki tej kwoty składki na ubezpieczenia społeczne i ubezpieczenie zdrowotne niani zapłacą rodzice dziecka, nad którym niania sprawuje opiekę. Takie ograniczenie dofinansowania z budżetu państwa wynika z ograniczonych możliwości budżetowych.

Należy zaznaczyć, że kwota ponoszona przez budżet państwa na ww. składki w warunkach 2013 r. (tekst jedn.: od kwoty 1600 zł) wynosi w przypadku każdej zgłoszonej do ZUS niani 312,32 zł na ubezpieczenie emerytalne, 128 zł na ubezpieczenie rentowe, 30,88 zł na ubezpieczenie wypadkowe, 144 zł na ubezpieczenie zdrowotne w wariancie, jeśli niania nie przystąpiła do dobrowolnego dla niej ubezpieczenia chorobowego lub 140,48 zł na ubezpieczenie zdrowotne w wariancie z ubezpieczeniem chorobowym, gdy niania opłaca z własnych środków ubezpieczenie chorobowe. W sumie jeśli ubezpieczenie chorobowe niania opłaca z własnych środków, kwota ponoszona z budżetu państwa wynosi 611,68 zł lub 615,20 zł, jeśli niania nie przystąpiła do dobrowolnego ubezpieczenia chorobowego, co w relacji do kwot świadczeń finansowanych z budżetu państwa jest kwotą znaczącą.

Wysokość wynagrodzenia niani strony swobodnie określają w ww. umowie uaktywniającej.

Warunkiem skorzystania z opłacania za nianię przez ZUS z budżetu państwa składek na ubezpieczenia społeczne oraz ubezpieczenie zdrowotne jest praca zawodowa obojga rodziców dziecka (lub rodzica, w przypadku osoby samotnie wychowującej dziecko) oraz sprawowanie opieki nad dzieckiem w wieku do lat 3 (wyjątkowo - w przypadkach wskazanych w ustawie, do 4 lat). Jednocześnie konieczne jest zgłoszenie niani do Zakładu Ubezpieczeń Społecznych w terminie 7 dni od dnia oznaczonego w umowie jako dzień rozpoczęcia wykonywania pracy.

Za pośrednictwem ZUS w sposób wyżej określony z budżetu państwa opłacane są składki na ubezpieczenia społeczne i ubezpieczenie zdrowotne za nianie zatrudniane także przez rodziców albo rodzica samotnie wychowującego dziecko, którzy świadczą usługi na podstawie umowy cywilnoprawnej stanowiącej tytuł do ubezpieczeń społecznych, prowadzą pozarolniczą działalność lub działalność rolniczą.

Ubezpieczenie chorobowe w przypadku niań zatrudnianych na podstawie umowy uaktywniającej jest dobrowolne. Za nianię, która przystąpiła dobrowolnie na swój wniosek do ubezpieczenia chorobowego, składki na to ubezpieczenie opłaca rodzic na zasadach określonych dla zleceniobiorców w przepisach o systemie ubezpieczeń społecznych.

Składki na ubezpieczenia społeczne (ubezpieczenia emerytalne, rentowe i wypadkowe) oraz zdrowotne nie są opłacane z budżetu państwa, w przypadku gdy:

Ustawa o opiece nad dziećmi w wieku do lat 3 nie określa minimalnych wymagań dotyczących kwalifikacji niani, pozostawiając w tym zakresie swobodę rodzicom dziecka. Ustawowym warunkiem, który musi spełnić niania, jest poddanie się obowiązkowym badaniom sanitarno-epidemiologicznym zgodnie z ustawą z dnia 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi (Dz. U. Nr 234, poz. 1570, z 2009 r. Nr 76, poz. 641 oraz z 2010 r. Nr 107, poz. 679 i Nr 257, poz. 1723). Wprowadzenie w ustawie dodatkowych wymogów dotyczących niani ograniczałoby rozwój tej instytucji. Obecnie to rodzic dziecka decyduje, jakie kwalifikacje i predyspozycje powinna mieć niania i to on ocenia, czy dana osoba spełnia określone przez niego kryteria i oczekiwania.

Z informacji przekazywanych przez ZUS na temat liczby osób zgłoszonych do ubezpieczeń społecznych i ubezpieczenia zdrowotnego wynika, że od dnia 1 października 2011 r. (tekst jedn.: od daty wejścia w życie przepisów dotyczących opłacania przez budżet państwa składek na ubezpieczenia społeczne i ubezpieczenie zdrowotne za nianie) liczba niań zatrudnianych na podstawie umowy uaktywniającej systematycznie wzrasta. W dniu 15 października 2013 r. liczba ta wynosiła 9006. Taki poziom osiągnięto przez 2 lata obowiązywania przepisów dotyczących niań, tj. od dnia 1 października 2011 r. od stanu 0.

Podsumowując, istnieją zarówno podstawy prawne do legalnego zatrudniania niań, jak i mechanizmy zachęcające do korzystania z rozwiązań uregulowanych w ustawie o opiece nad dziećmi w wieku do lat 3 dotyczących zatrudniania niań. Liczba niań zatrudnianych na podstawie umowy uaktywniającej systematycznie wzrasta, co potwierdzają informacje przekazywane przez ZUS na temat liczby osób zgłoszonych do ubezpieczeń społecznych i ubezpieczenia zdrowotnego.

Jednocześnie należy wskazać, że Zakład Ubezpieczeń Społecznych przygotował szeroką kampanię informacyjną dla rodziców zawierających umowy uaktywniające. Poradnik wyjaśniający opisane wyżej procedury znajduje się na stronie internetowej Zakładu Ubezpieczeń Społecznych www.zus.pl w zakładce: Nianie w ubezpieczeniu społecznym lub: Nianie, krok po kroku. Z poradników rodzic dowie się m.in. jak zarejestrować nianię oraz co zrobić, gdy niania zachorowała lub miała wypadek.

Jeżeli jednak rodzic ma nadal wątpliwości lub problemy w wypełnieniu dokumentów ubezpieczeniowych, może zgłosić się do terenowej jednostki Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, gdzie w wydziale obsługi klientów uzyska stosowną pomoc.

Ponadto należy wskazać, że w celu zebrania w jednym miejscu informacji dotyczących organizacji i funkcjonowania różnych form opieki nad małymi dziećmi oraz ułatwienia osobom zainteresowanym wyszukiwania informacji w tym zakresie stworzono stronę internetową: www.zlobki.mpips.gov.pl poświęconą opiece nad dziećmi w wieku do lat 3. Na ww. stronie dostępne są również informacje przeznaczone dla rodziców dotyczące poszczególnych form opieki, w tym m.in. niań.

Zjawisko szarej strefy, w tym także szarej strefy niań, jest jak najbardziej niepożądane. Zjawisku temu przeciwdziałają służby zatrudnienia, np. Państwowa Inspekcja Pracy.

Odnosząc się do kwestii stanu zatrudnienia w żłobku lub klubie dziecięcym, uprzejmie informuję, że w połowie 2013 r. (stan na dzień 30 czerwca 2013 r.) w żłobkach utworzonych i prowadzonych przez gminę oraz na jej zlecenie zatrudnionych było ok. 10,3 tys. osób, w tym ok. 5,4 tys. osób na stanowisku opiekuna (co stanowiło 52,3% wszystkich zatrudnionych), a 780 osób na stanowisku pielęgniarki lub położnej (7,6%). Przeciętna liczba dzieci przypadająca na 1 opiekuna (osobę zatrudnioną na stanowisku opiekuna oraz pielęgniarkę lub położną) wynosiła 6,7 dziecka.

W klubach dziecięcych utworzonych i prowadzonych przez gminę oraz na jej zlecenie zatrudnionych było 146 osób, w tym 95 osoby na stanowisku opiekuna (co stanowiło 64,8% wszystkich zatrudnionych), a 4 osoby na stanowisku pielęgniarki lub położnej (2,7%). Przeciętna liczba dzieci przypadająca na 1 opiekuna (osobę zatrudnioną na stanowisku opiekuna oraz pielęgniarkę lub położną) wynosiła 6,9 dziecka. W połowie 2013 r. (stan na dzień 30 czerwca 2013 r.) zatrudnionych było 50 dziennych opiekunów. Przeciętna liczba dzieci przypadająca na 1 dziennego opiekuna wynosiła 3 dzieci.

Biorąc pod uwagę ustawową normę maksymalnej liczby dzieci pod opieką jednego opiekuna wymagającą w przypadku żłobka i klubu dziecięcego, aby jeden opiekun sprawował opiekę nad maksymalnie ośmiorgiem dzieci, a w przypadku dziennego opiekuna, aby jeden dzienny opiekun sprawował opiekę nad maksymalnie pięciorgiem dzieci, dane statystyczne wskazują na realizowane w praktyce niższe normatywy w tym zakresie. Tym samym ww. dane statystyczne potwierdzają względnie dobry poziom wykonania standardu usług opiekuńczych w ww. zakresie.