SPS-023-22228/13 - Stanowisko MPiPS w sprawie nielegalnego zatrudniania opiekunek do dzieci

Niania, o której mowa w ustawie z dnia 4 lutego 2011 r. o opiece nad dziećmi w wieku do lat 3 (Dz. U. Nr 45, poz. 235, z późn. zm.), zatrudniana jest przez rodziców dziecka na podstawie umowy o świadczenie usług, do której zgodnie z przepisami Kodeksu cywilnego stosuje się przepisy dotyczące zlecenia, zwanej umową uaktywniającą.

Kwestie dotyczące zawierania między rodzicami a nianią umowy uaktywniającej reguluje rozdział 6 ustawy o opiece nad dziećmi w wieku do lat 3. Umowa zawierana w formie pisemnej określa m.in. strony umowy, jej cel i przedmiot, czas i miejsce sprawowania opieki, liczbę dzieci powierzonych opiece, obowiązki niani, wysokość wynagrodzenia oraz sposób i termin jego wypłaty, czas, na jaki umowa została zawarta, a także warunki, sposób zmiany oraz rozwiązania umowy.

Ustawa o opiece nad dziećmi w wieku do lat 3 nie wprowadza żadnych ograniczeń w zakresie kształtowania warunków, na jakich sprawowana będzie opieka przez nianię zatrudnioną na podstawie umowy uaktywniającej.

Zgodnie z zasadą swobody umów wyrażoną w art. 353¹ ustawy z dnia 24 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz. U. z 1964 r. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.) strony zawierające umowę mogą ułożyć stosunek prawny według swego uznania, byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się właściwości (naturze) stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego.

W związku z powyższym w umowie uaktywniającej zawieranej między rodzicami a nianią wymiar dziennego czasu sprawowania opieki nad dzieckiem może być ustalony dowolnie, zgodnie z ustaleniami pomiędzy nianią a rodzicami. Nie jest więc prawdą, że ustawa o opiece nad dziećmi w wieku do lat 3 wskazuje, że niania powinna pracować jedynie 8 godzin dziennie.

Zachętą dla legalizacji zatrudnienia niań, wprowadzoną w ustawie o opiece nad dziećmi w wieku do lat 3, jest opłacanie za nianię, z którą zawarto umowę uaktywniającą, składek na ubezpieczenia społeczne (ubezpieczenia emerytalne, rentowe i wypadkowe) oraz ubezpieczenie zdrowotne od podstawy stanowiącej kwotę nie wyższą niż wysokość minimalnego wynagrodzenia za pracę ustalonego zgodnie z przepisami o minimalnym wynagrodzeniu za pracę, przez ZUS, z budżetu państwa. Jeśli kwota wynagrodzenia będzie wyższa niż wysokość minimalnego wynagrodzenia za pracę (tekst jedn.: wyższa niż 1600 zł), jedynie od nadwyżki tej kwoty, składki na ubezpieczenia społeczne i ubezpieczenie zdrowotne niani zapłacą rodzice dziecka, nad którym niania sprawuje opiekę. Takie ograniczenie dofinansowania z budżetu państwa wynika z ograniczonych możliwości budżetowych. Nie jest więc prawdą, że ustawa o opiece na dziećmi w wieku do lat 3 zawiera ograniczenie wysokości wynagrodzenia niani. Jest to kwestia, którą strony swobodnie określają w ww. umowie uaktywniającej.

Warunkiem skorzystania z opłacania za nianię przez ZUS z budżetu państwa składek na ubezpieczenia społeczne oraz ubezpieczenie zdrowotne jest praca zawodowa obojga rodziców dziecka (lub rodzica w przypadku osoby samotnie wychowującej dziecko) oraz sprawowanie opieki nad dzieckiem w wieku do lat 3 (wyjątkowo - w przypadkach wskazanych w ustawie - do 4 lat). Jednocześnie konieczne jest zgłoszenie niani do Zakładu Ubezpieczeń Społecznych w terminie 7 dni od dnia oznaczonego w umowie jako dzień rozpoczęcia wykonywania pracy.

W sposób wyżej określony przez ZUS z budżetu państwa opłacane są składki na ubezpieczenia społeczne i ubezpieczenie zdrowotne za nianie zatrudniane także przez rodziców albo rodzica samotnie wychowującego dziecko, którzy świadczą usługi na podstawie umowy cywilnoprawnej stanowiącej tytuł do ubezpieczeń społecznych, prowadzą pozarolniczą działalność lub działalność rolniczą.

Ubezpieczenie chorobowe w przypadku niań zatrudnianych na podstawie umowy uaktywniającej jest dobrowolne. Za nianię, która przystąpiła dobrowolnie na swój wniosek do ubezpieczenia chorobowego, składki na to ubezpieczenie opłaca rodzic na zasadach określonych dla zleceniobiorców w przepisach o systemie ubezpieczeń społecznych.

Składki na ubezpieczenia społeczne (ubezpieczenia emerytalne, rentowe i wypadkowe) oraz zdrowotne nie są opłacane z budżetu państwa w przypadku, gdy:

Na podstawie art. 53 ust. 1 ustawy o opiece nad dziećmi w wieku do lat 3 Zakład Ubezpieczeń Społecznych został zobowiązany do przekazywania ministrowi właściwemu do spraw rodziny informacji o liczbie zgłoszonych do ubezpieczeń społecznych lub do ubezpieczenia zdrowotnego niań w poszczególnych miesiącach oraz o poniesionych na ten cel wydatkach.

Z informacji przekazywanych przez ZUS na temat liczby osób zgłoszonych do ubezpieczeń społecznych i ubezpieczenia zdrowotnego wynika, że od dnia 1 października 2011 r. (tekst jedn.: od daty wejścia w życie przepisów dotyczących opłacania przez budżet państwa składek na ubezpieczenia społeczne i ubezpieczenie zdrowotne za nianie) liczba niań zatrudnianych na podstawie umowy uaktywniającej systematycznie wzrasta. W dniu 15 października 2013 r. liczba ta wynosiła 9006 osób. Taki poziom osiągnięto przez 2 lata obowiązywania przepisów dotyczących niań, tj. od dnia 1 października 2011 r., od stanu 0. Nie można więc zgodzić się z opiniami, że ustawa w tym zakresie nie spełnia swojego zadania.

Jednocześnie należy wskazać, że Zakład Ubezpieczeń Społecznych przygotował szeroką kampanię informacyjną dla rodziców zawierających umowy uaktywniające. Poradnik wyjaśniający opisane wyżej procedury znajduje się na stronie internetowej Zakładu Ubezpieczeń Społecznych www.zus.pl, w zakładce "Nianie w ubezpieczeniu społecznym" lub " Nianie, krok po kroku". Z poradników rodzic dowie się m.in. jak zarejestrować nianię oraz co zrobić, gdy niania zachorowała lub miała wypadek.

Jeżeli jednak rodzic ma nadal wątpliwości lub problemy w wypełnieniu dokumentów ubezpieczeniowych, może zgłosić się do terenowej jednostki Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, gdzie w wydziale obsługi klientów uzyska stosowną pomoc.

Ponadto należy wskazać, że w celu zebrania w jednym miejscu informacji dotyczących organizacji i funkcjonowania różnych form opieki nad małymi dziećmi oraz ułatwienia osobom zainteresowanym tą tematyką wyszukiwania informacji w tym zakresie stworzono stronę internetową www.zlobki.mpips.gov.pl poświęconą opiece nad dziećmi w wieku do lat 3. Na ww. stronie dostępne są również informacje przeznaczone dla rodziców dotyczące poszczególnych form opieki, w tym m.in. niań.

Zjawisko szarej strefy, w tym także szarej strefy niań, jest jak najbardziej niepożądane. Zjawisku temu przeciwdziałają służby zatrudnienia, np. Państwowa Inspekcja Pracy.