SPS-023-20545/11 - Stanowisko MPiPS w sprawie prowadzenia polityki prorodzinnej

Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej świadome istniejących zagrożeń demograficznych - pomimo dającej się zauważyć tendencji wzrostowej liczby urodzeń w ostatnich latach - podejmuje szereg działań w dziedzinie polityki prorodzinnej mających na celu ułatwienie małżonkom podjęcia decyzji o posiadaniu pierwszego bądź kolejnego dziecka oraz wspieranie rodzin już wychowujących dzieci.

Wśród działań zmierzających do stworzenia rodzicom realnej możliwości wyboru pomiędzy wychowaniem dzieci w domu a korzystaniem z opieki nad dziećmi poza domem należy zwrócić uwagę na zmiany w zakresie urlopów macierzyńskich wprowadzone ustawą z dnia 6 grudnia 2008 r. o zmianie ustawy - Kodeks pracy oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 237, poz. 1154) oraz przygotowanie przez rząd projektu ustawy o opiece nad dziećmi w wieku do lat 3.

Do 2014 r. realizowane będą kolejne etapy przedłużania urlopów macierzyńskich i ojcowskich. Począwszy od 1 stycznia 2010 r. wymiar urlopu macierzyńskiego w przypadku urodzenia jednego dziecka przy jednym porodzie wynosi 22 tygodnie (20 tygodnie w wymiarze podstawowym i 2 tygodnie urlopu fakultatywnego), zaś docelowo będzie to 26 tygodni (20 tygodnie w wymiarze podstawowym i 6 tygodni urlopu fakultatywnego), natomiast wymiar urlopu ojcowskiego wynosi od 1 stycznia 2010 r. 1 tydzień, zaś od 1 stycznia 2012 r. - 2 tygodnie. Wspomnieć trzeba również o wzroście podstawy wymiaru składki na ubezpieczenie emerytalne i rentowe za osoby przebywające na urlopach wychowawczych z 420 zł do kwoty minimalnego wynagrodzenia za pracę (obecnie 1386 zł), wzmocnieniu ochrony prawnej osób korzystających z tych form urlopów.

Celem strategicznym ustawy z dnia 4 lutego 2011 r. o opiece nad dziećmi w wieku do lat 3, która w dniu 3 marca br. została opublikowana w Dzienniku Ustaw Nr 45, poz. 235, jest tworzenie warunków dla rozwoju zróżnicowanych form opieki nad małymi dziećmi (żłobek, klub dziecięcy, dzienny opiekun, niania) oraz poprawa standardów funkcjonowania placówek opieki nad dziećmi w wieku do lat 3, a także umożliwienie rodzicom i opiekunom dzieci podjęcia aktywności zawodowej (m.in. szybszy powrót kobiet na rynek pracy), co wpłynie na polepszenie sytuacji dochodowej gospodarstw domowych, a co za tym idzie - ograniczenie skali ubóstwa. Działanie to wpisuje się ponadto w projekt strategii Europa 2020 mówiącej m.in. o dążeniu do wzrostu zatrudnienia wśród osób w wieku 20-64 do poziomu 70%, gdyż może jednocześnie spowodować wzrost aktywności zawodowej osób (rodziców) wychowujących dzieci do lat 3 oraz spowolnić proces dezaktywizacji zawodowej osób starszych (babć, dziadków) sprawujących opiekę nad dziećmi w wieku do lat 3.

Ponadto nowa regulacja przewiduje opracowanie przez ministra właściwego do spraw rodziny resortowych oraz rządowych programów rozwoju instytucji opieki nad dziećmi w wieku do lat 3. Na podstawie art. 62 ww. ustawy Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej przygotowało resortowy program rozwoju instytucji opieki nad dziećmi w wieku do lat 3 "Maluch", który przewiduje dofinansowanie ze środków budżetu państwa - w drodze otwartego konkursu ofert - inicjatyw dotyczących tworzenia przez gminy różnych instytucji opieki nad małymi dziećmi. Zgodnie z art. 79 pkt 3 ustawy stosowne przepisy dotyczące programu, o którym mowa powyżej (tj. art. 62 i art. 63 ustawy), wchodzą w życie z dniem ogłoszenia jej w Dzienniku Ustaw. Program przewiduje w perspektywie 3 lat (lata 2011-2013) dofinansowanie ze środków budżetu państwa kwotą 190 mln zł inicjatyw dotyczących tworzenia przez gminy różnych instytucji opieki nad małymi dziećmi, co umożliwi dodatkowe wykreowanie w skali kraju ok. 41 tys. nowych miejsc opieki nad małym dzieckiem. W bieżącym roku na realizację tego zadania przewidziano w budżecie państwa kwotę 40 mln zł. Przedmiotem dofinansowania jest: budowa nowych albo adaptacja istniejących obiektów z przeznaczeniem na żłobki lub kluby dziecięce albo wyposażenie pomieszczeń nowych żłobków, klubów dziecięcych, dziennych opiekunów.

Poza sferą legislacyjną dotyczącą działań mających na celu ułatwienie godzenia pracy zawodowej z wychowaniem dzieci rząd podjął działania medialne polegające na emitowaniu w ramach projektu "Godzenie ról rodzinnych i zawodowych kobiet i mężczyzn" spotów telewizyjnych "Zadbaj o przyszłość", będących częścią kampanii medialnej, której jednym z celów było uświadomienie, że opłaca się inwestować w dzieci, a łagodzenie konfliktów wynikających z łączenia obowiązków rodzinnych z pracą zawodową kobiet i mężczyzn prowadzi do umocnienia pozycji kobiet na rynku pracy oraz do wzmocnienia chęci posiadania dziecka.

Wśród podjętych przez rząd działań w zakresie wspierania rodzin najsłabszych dochodowo poprzez rozwój systemu świadczeń rodzinnych, w tym rodzin wielodzietnych, należy wskazać na zmiany w ustawie z dnia 28 listopada 2003 r. o świadczeniach rodzinnych (Dz. U. z 2006 r. Nr 139, poz. 992 z późn. zm.).

Od 1 stycznia 2009 r. istnieje możliwość pobierania dodatku do zasiłku rodzinnego z tytułu opieki nad dzieckiem w okresie korzystania z urlopu wychowawczego, z jednoczesnym wykonywaniem pracy zarobkowej niekolidującej ze sprawowaniem opieki nad dzieckiem.

Od 1 listopada 2009 r. podwyższono o ponad 40% wysokość zasiłków rodzinnych we wszystkich grupach wiekowych dzieci (tj. z 48 zł do 68 zł miesięcznie na dziecko w wieku do ukończenia 5. roku życia, z 64 zł do 91 zł miesięcznie na dziecko w wieku powyżej 5. roku życia do ukończenia 18. roku życia, z 68 zł do 98 zł miesięcznie na dziecko w wieku powyżej 18. roku życia do ukończenia 24. roku życia). Podwyższono również do kwoty 520 zł (poprzednio 420 zł) wysokość świadczenia pielęgnacyjnego z tytułu rezygnacji lub niepodejmowania zatrudnienia w związku z koniecznością sprawowania opieki nad niepełnosprawnym dzieckiem wymagającym szczególnej opieki (tym samym zwiększyła się wysokość składek na ubezpieczenie emerytalno-rentowe i zdrowotne za osoby otrzymujące to świadczenie). Od 1 stycznia 2010 r. uniezależniono prawo do świadczenia pielęgnacyjnego od wysokości kryterium dochodowego (tym samym osoby spełniające określone przepisami warunki mają - niezależnie od wysokości osiąganego dochodu - prawo do świadczenia pielęgnacyjnego, a także prawo do opłacanych z budżetu państwa składek na ubezpieczenia emerytalne, rentowe i zdrowotne, zaś w konsekwencji mają możliwość korzystania z opieki zdrowotnej, a w przyszłości ze świadczeń emerytalno-rentowych). Mimo że w 2009 r. efektem weryfikacji było podwyższenie wysokości tylko dwóch rodzajów świadczeń rodzinnych (zasiłek rodzinny i świadczenie pielęgnacyjne), to skutki finansowe tych zmian łączyły się z ponadmiliardowym wzrostem wydatków na świadczenia rodzinne w skali 2010 r.

System świadczeń rodzinnych przewiduje specjalne świadczenia adresowane do rodzin wielodzietnych - od 1 września 2005 r. przyznawany jest dodatek do zasiłku rodzinnego z tytułu wychowywania dziecka w rodzinie wielodzietnej. Dodatek ten w kwocie 80 zł miesięcznie przysługuje rodzinie na trzecie i każde następne dziecko uprawnione do zasiłku rodzinnego. Z gromadzonych przez resort pracy i polityki społecznej sprawozdań wynika, że w 2006 r. przeciętnie miesięcznie wypłacono 775,3 tys. dodatków z tytułu wychowywania dziecka w rodzinie wielodzietnej, zaś według danych wstępnych w 2010 r. - 504,7 tys. tych dodatków. W 2008 r. ze świadczeń rodzinnych korzystało przeciętnie miesięcznie 441,5 tys. rodzin wielodzietnych (z trojgiem dzieci i więcej), natomiast w 2010 r. - 399,7 tys. rodzin.

Ogółem na świadczenia rodzinne wydano z budżetu państwa w 2006 r. - 7178 mln zł, a w 2010 r. - 7938 mln zł. Przeciętne miesięczne wydatki na jednego korzystającego z zasiłku rodzinnego w 2006 r. wyniosły 133,97 zł, a w 2010 r. - już 217,27 zł Z zasiłków rodzinnych korzystało przeciętnie miesięcznie w 2006 r. - 4595,4 tys. dzieci, a w 2010 r. - 3003,3 tys. dzieci. Zmniejszenie liczby korzystających wynikało nie tylko z niepodwyższenia od dnia wejścia w życie ustawy wysokości kryteriów dochodowych, ale również było związane z poprawą sytuacji materialnej rodzin, ze zmniejszeniem się - we wszystkich rocznikach - liczebności dzieci uprawnionych do świadczeń rodzinnych, jak i ze wzrostem dochodów rodzin w związku ze skorzystaniem z podatkowej ulgi rodzinnej w roku kalendarzowym poprzedzającym okres zasiłkowy.

Skala działań w obszarze polityki prorodzinnej jest ściśle związana z możliwościami budżetu państwa, te zaś obecnie są istotnie ograniczone ze względu na trudną kondycję finansów publicznych. Tym niemniej minister pracy i polityki społecznej dostrzega potrzebę zmian w zakresie świadczeń rodzinnych, w tym zwłaszcza potrzebę podwyższenia wysokości kryterium dochodowego uprawniającego do zasiłku rodzinnego, jak i wysokości niektórych świadczeń rodzinnych, co miałoby na celu zwiększenie wsparcia materialnego przez państwo rodzin wychowujących dzieci i stwarzających dodatkowe szanse rozwoju demograficznego kraju. Biorąc powyższe pod uwagę, w Ministerstwie Pracy i Polityki Społecznej rozpoczęto - w oparciu o dane o charakterze demograficznym i statystyczno-finansowym - prace analityczne dotyczące różnych wariantów zmian w zakresie świadczeń rodzinnych.

W planach działań w zakresie świadczeń rodzinnych jest nowelizacja ustawy o świadczeniach rodzinnych w zakresie podwyższenia kryterium dochodowego, co pozwoliłoby na zwiększenie liczby rodzin z dziećmi uprawnionych do korzystania z zasiłków rodzinnych na dzieci i odpowiednich dodatków, w tym również dla rodzin wielodzietnych. Opracowanie założeń zmiany ustawy o świadczeniach rodzinnych, a następnie projektu legislacyjnego w tym zakresie jest jednym z działań objętych planem prac legislacyjnych na 2011 r. przyjętym przez Radę Ministrów 15 lutego br.

W Polsce rozmowy na temat tzw. karty rodzin dużych prowadzone są już od kilku lat. Jednakże idea korzystania ze zniżek i ulg na wejściówki do muzeów, teatrów, kin i innych instytucji kultury przez rodziny wielodzietne może rodzić wątpliwości co do zgodności z Konstytucją RP w zakresie równego dostępu wszystkich obywateli do dóbr kultury (art. 6 konstytucji). Ponadto w obecnym stanie prawnym minister kultury i dziedzictwa narodowego nie ma uprawnień do regulowania cen biletów oraz ustalania kryteriów udzielania ulg w opłatach za bilety w instytucjach artystycznych - to kierownicy tych placówek decydują o zasadach sprzedaży biletów. Natomiast w zakresie ulg komunikacyjnych dla rodzin wielodzietnych należy zwrócić uwagę na wprowadzone ustawą z dnia 20 czerwca 1992 r. o uprawnieniach do ulgowych przejazdów środkami publicznego transportu zbiorowego (Dz. U. z 2002 r. Nr 175, poz. 1440 z późn. zm.) ulgi dla dziecka w wieku do lat 4 (100% przy przejazdach koleją lub autobusami komunikacji zwykłej lub przyspieszonej albo 78%, jeżeli dziecko korzysta z osobnego miejsca do siedzenia), dziecka powyżej 4 lat do rozpoczęcia odbywania obowiązkowego rocznego przygotowania przedszkolnego (37% przy przejazdach koleją lub autobusami komunikacji zwykłej lub przyspieszonej), dziecka i młodzieży w okresie od rozpoczęcia odbywania obowiązkowego rocznego przygotowania przedszkolnego do ukończenia gimnazjum, szkoły ponadpodstawowej lub ponadgimnazjalnej do ukończenia 24. roku życia (49% przy przejazdach koleją lub autobusami komunikacji zwykłej lub przyspieszonej na podstawie miesięcznych biletów imiennych lub 37% przy przejazdach na podstawie biletów jednorazowych), studentów do ukończenia 26. roku życia (51% przy przejazdach koleją lub autobusami komunikacji zwykłej lub przyspieszonej), dzieci i młodzieży dotkniętych inwalidztwem lub niepełnosprawnych do ukończenia 24. roku życia, w tym studentów niepełnosprawnych do ukończenia 26. roku życia oraz ich opiekuna (78% przy przejazdach koleją lub autobusami z miejsca zamieszkania lub pobytu do szkoły, DPS-u, ZOZ-u, turnusu rehabilitacyjnego).

Jednocześnie uprzejmie informuję, że wprowadzenie ulg i specjalnych przywilejów dla rodzin wielodzietnych, takich jak zniżki na bilety do instytucji kulturalnych bądź ulgi transportowe na środki komunikacji publicznej leży w gestii samorządów. Jednocześnie należy podkreślić, że ostatnio władze Gdańska wprowadziły dla rodzin mających na utrzymaniu troje lub więcej dzieci zniżki m.in. do muzeów, instytucji kultury, ZOO, a także do bezpłatnych przejazdów komunikacją miejską, co jest finansowane przez MOPS. Kartę rodzin dużych przyjęto już w Tychach, Poznaniu, Grodzisku Mazowieckim, Łodzi, a także częściowo we Wrocławiu i Warszawie (bezpłatna komunikacja dla rodzin z piątką potomstwa). Obecnie nad kartą pracuje m.in. Gdynia, Sopot, Łowicz, Bełchatów.

Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, programując kierunki i realizując działania w różnych obszarach swej kompetencji, decyduje się na przeprowadzanie kampanii informacyjnych przyczyniających się do podnoszenia świadomości instytucji i społeczeństwa - w szczególności promujących równość szans kobiet na rynku pracy między innymi w ramach "Krajowego planu działań na rzecz zatrudnienia na lata 2009-2011" będącego kontynuacją programów z lat poprzednich. W KPDZ/2009-2011 realizowane jest działanie 1.2.2: Wspieranie zatrudnienia kobiet oraz osób pragnących godzić obowiązki rodzinne z zawodowymi.

W ramach projektów współfinansowanych z Europejskiego Funduszu Społecznego zrealizowano działania mające na celu m.in. promowanie przedsiębiorczości kobiet, ich aktywności w życiu społecznym i zawodowym, aktywizację w wymiarze zawodowym, edukacyjnym i społecznym, zmianę klimatu społecznego wśród pracodawców i kobiet wchodzących na rynek pracy po urodzeniu dziecka oraz powracających do zatrudnienia po urlopie macierzyńskim lub wychowawczym jako potencjalnie dobrych i efektywnych pracowników, upowszechnianie wiedzy na temat elastycznych form zatrudnienia wśród kobiet i tym samym zwiększenie ich motywacji do aktywnego uczestnictwa w rynku pracy, podniesienie świadomości na temat znowelizowanego Kodeksu pracy pod kątem przeciwdziałania dyskryminacji ze względu na płeć, podnoszenie świadomości na temat godzenia ról zawodowych i rodzinnych kobiet i mężczyzn.

W ramach projektów przeprowadzono wiele kampanii świadomościowych, w tym działania medialne, tj. spoty TV, programy telewizyjne, artykuły prasowe, strony internetowe (www.kobieta.gov.pl). Na poziomie lokalnym i regionalnym realizowane są dwa projekty^*), których działania mają przyczynić się do aktywizacji społeczno-ekonomicznej kobiet oraz wspomagać godzenie ról zawodowych i rodzinnych kobiet i mężczyzn. Projekty te przewidują również działania medialne mające przybliżyć świadomości społecznej problematykę w nich poruszaną (m.in. spoty TV, programy TV, krótkie formy dokumentalne).

Ministerstwo planuje również przeprowadzenie kampanii informacyjno-promocyjnej skierowanej m.in. do pracodawców na temat aktualnych przepisów Kodeksu pracy stwarzających możliwość godzenia życia zawodowego i rodzinnego pracowników oraz promocję aktywnego urlopu ojcowskiego, gdyż ułatwienie obu płciom godzenia ról rodzinnych i zawodowych na poziomie miejsca pracy oraz promowanie partnerskiego modelu rodziny przyczyni się do zwiększenia aktywności kobiet na rynku pracy, a także zmniejszenia dysproporcji wynagrodzeń ze względu na płeć.

Aby skutecznie realizować politykę rodzinną w Polsce rząd współpracuje z organizacjami kościelnymi oraz pozarządowymi. Główne kierunki działań mających na celu przeciwdziałanie niekorzystnym trendom demograficznym wypracowywane są podczas posiedzeń Komisji Wspólnej Przedstawicieli Rządu Rzeczypospolitej i Konferencji Episkopatu Polski.

Należy przy tym podkreślić, że obserwowany od 1997 r. spadek liczby ludności w Polsce został obecnie zahamowany. W 2008 r. po raz pierwszy od 11 lat odnotowano wzrost liczby ludności, w tym z tytułu przyrostu ludności. Od 2006 r. - w czwartym z kolei roku - odnotowano dodatni przyrost naturalny, który w końcu 2008 r. wyniósł 35,1 tys. osób (0,9‰), zaś w 2009 r. stanowił 32,7 tys. osób, czyli 0,9‰, a w 2010 r. (dane wstępne) - 38 tys. osób. Z danych Głównego Urzędu Statystycznego wynika, że począwszy od 2004 r. każdego roku wzrasta liczba urodzeń dzieci. I tak: w 2004 r. było ich 357,9 tys., w 2005 r. - 366,1 tys., w 2006 r. - 376,0 tys., w 2007 r. - 389,7 tys., w 2008 r. - 416,4 tys., zaś w 2009 r. - 417,6 tys., zaś z danych wstępnych w 2010 r. - 418 tys. Jednocześnie z badań firmy Millward Brown SMG/KRC przeprowadzonych w 2009 r. wynika, że wśród Polaków w wieku 13-24 lat 57% badanych wskazuje rodzinę jako wartość najważniejszą. Powyższe wyniki wydają się przeczyć powszechnemu mniemaniu o przedkładaniu przez młodych Polaków kariery zawodowej nad inne wartości.

Dane za lata 2008-2009 r. wskazują, że zahamowany został spadek liczebności mieszkańców Polski związany z licznymi wyjazdami Polaków za granicę, głównie czasowymi, przy znaczącym wzroście liczby imigrantów do Polski - najczęściej powracających z zagranicy Polaków. W 2008 r. wielkość bezwzględna salda migracji zagranicznych na stałe zmniejszyła się poważnie - do -14,9 tys. osób, głównie z powodu obniżenia się fali emigracji z Polski (do poziomu 30,1 tys. osób), zaś imigracja wzrosła do poziomu 15,3 tys. Tendencja ta utrzymuje się nadal, bowiem w 2009 r. ujemne saldo migracji zagranicznych wyniosło już zaledwie -2 tys. osób, a emigracja zmniejszyła się do 19 tys. osób, podczas gdy liczba przyjazdów na stałe do Polski wzrosła do poziomu najwyższego od dziesięcioleci, tj. 17 tys. osób. Sytuacja ta wpłynęła m.in. na niwelowanie ubytku ludności w ub. r. Szacuje się, że w końcu 2010 r. - na skutek znaczącego ograniczenia wyjazdów Polaków na stałe za granicę - ujemne saldo definitywnych migracji zagranicznych wyniosło tylko niespełna 1,5 tys.