SPS-023-15905/10 - Stanowisko MPiPS w sprawie dłużników alimentacyjnych.

Zasady dochodzenia zwrotu od dłużników alimentacyjnych wypłaconych na rzecz ich dzieci świadczeń z funduszu alimentacyjnego, a także działania podejmowane wobec dłużników służące ich aktywizacji zawodowej i w celu uzyskania informacji mających wpływ na skuteczność egzekucji są obecnie regulowane przepisami ustawy z dnia 7 września 2007 r. o pomocy osobom uprawnionym do alimentów (Dz. U. z 2009 r. Nr 1, poz. 7, z późn. zm.). Obowiązujące rozwiązania prawne w tym zakresie, w porównaniu do poprzednio obowiązującej ustawy z dnia 22 kwietnia 2005 r. o postępowaniu wobec dłużników alimentacyjnych oraz zaliczce alimentacyjnej (Dz. U. Nr 86, poz. 732, z późn. zm.), służą lepszej ochronie interesów państwa i mają wpływ na wzrost stopy zwrotów od dłużników alimentacyjnych należności budżetu państwa z tytułu świadczeń wypłaconych osobom uprawnionym do alimentów w przypadku bezskuteczności egzekucji.

Ustawa o postępowaniu wobec dłużników alimentacyjnych oraz zaliczce alimentacyjnej nie wprowadzała szczególnych przepisów w zakresie kolejności zaspokajania należności dłużnika wobec budżetu państwa z tytułu wypłaconych zaliczek alimentacyjnych. W związku z tym w okresie obowiązywania tej ustawy wierzyciel miał prawo jednocześnie otrzymywać zaliczki alimentacyjne i kwoty przekazywane przez komornika na poczet zaległych świadczeń alimentacyjnych. Wszelkie wyegzekwowane od dłużnika kwoty były przekazywane wierzycielowi, natomiast spłata należności dłużnika wobec budżetu państwa z tytułu wypłaconych zaliczek alimentacyjnych mogła się rozpocząć dopiero od momentu, gdy egzekucja w sprawie stała się skuteczna.

Od dnia 1 października 2008 r., w związku z wejściem w życie ustawy o pomocy osobom uprawnionym do alimentów, w porównaniu do poprzednio obowiązujących regulacji znaczącej zmianie uległy rozwiązania prawne w zakresie kolejności zaspokajania należności budżetu państwa. Niezależnie od tego, czy w sprawie są wypłacane świadczenia z funduszu alimentacyjnego, czy też nie, należności na rzecz budżetu państwa podlegają zaspokojeniu przed należnościami wierzyciela z tytułu zaległych alimentów. Ponadto, w przypadku świadczeń z funduszu alimentacyjnego, mechanizm ten został dodatkowo wsparty możliwością dochodzenia należności dłużników z tytułu wypłaconych z budżetu państwa świadczeń na drodze egzekucji administracyjnej.

Stopa zwrotów od dłużników należności z tytułu wypłaconych świadczeń z funduszu alimentacyjnego w skali całego kraju w IV kwartale 2008 r. wyniosła 14 mln zł, tj. 5,98 % wydatków na świadczenia z funduszu alimentacyjnego poniesionych w tym kwartale, tj. w pierwszym kwartale obowiązywania ustawy o pomocy osobom uprawnionym do alimentów. Natomiast stopa zwrotów od dłużników należności z tego tytułu w skali całego kraju w IV kwartale 2009 r. wyniosła już 36,6 mln zł, tj. 13,39 % wydatków na świadczenia z funduszu alimentacyjnego poniesionych w tym kwartale. Dane te obrazują dynamikę wzrostu stopy zwrotu świadczeń wypłaconych z budżetu państwa jako wsparcie dla osób uprawnionych do alimentów, w przypadku bezskuteczności egzekucji, po roku obowiązywania nowych regulacji prawnych. Dla porównania stopa zwrotów od dłużników należności z tytułu wypłaconych zaliczek alimentacyjnych w skali całego kraju w IV kwartale 2007 r. wyniosła 4,07 % wydatków na te świadczenia poniesionych w tym kwartale.

Jednocześnie informuję, że ani organ właściwy wierzyciela, ani organ właściwy dłużnika nie prowadzą egzekucji wobec dłużników. Działania podejmowane przez te organy mają jedynie na celu wsparcie organów egzekucyjnych, przede wszystkim komorników sądowych, w tym zakresie. Skuteczność prowadzonej wobec dłużników egzekucji zależy przede wszystkim od aktywności lub opieszałości komorników sądowych. Na poziom tej skuteczności ma również wpływ ogólna sytuacja ekonomiczna danego regionu, np. poziom bezrobocia, dostępne instrumenty prawne i środki finansowe w zakresie promocji zatrudnienia, a także zaangażowanie urzędów pracy w aktywizację zawodową dłużników.

Przepisy ustawy o pomocy osobom uprawnionym do alimentów przewidują działania służące przede wszystkim pozyskaniu informacji mających wpływ na skuteczność egzekucji, a w przypadku, gdy osoba zobowiązana do alimentacji nie wypełnia swoich obowiązków z powodu braku zatrudnienia - działania zmierzające do aktywizacji zawodowej dłużnika alimentacyjnego. Przepisy ww. ustawy przewidują daleko idące sankcje wobec dłużnika, który np. uniemożliwi przeprowadzenie wywiadu alimentacyjnego w celu ustalenia jego sytuacji rodzinnej, dochodowej i zawodowej lub odmówi - bez uzasadnionej przyczyny - przyjęcia oferty pracy przedstawionej mu przez urząd pracy. W takich przypadkach organ właściwy dłużnika ma podstawę do złożenia wniosku o ściganie za przestępstwo określone w art. 209 § 1 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553, z późn. zm.) oraz skierowania wniosku do starosty o zatrzymanie prawa jazdy dłużnika alimentacyjnego. Ponadto organ właściwy wierzyciela ma obowiązek przekazywania do biura informacji gospodarczej informacji o zobowiązaniach dłużnika alimentacyjnego. Osoba figurująca w rejestrze dłużników może mieć np. problemy z uzyskaniem pożyczki, dokonaniem zakupów na raty itp.

Zgodnie z danymi zawartymi w sprawozdaniach z zakresu realizacji ustawy o pomocy osobom uprawnionym do alimentów w 2009 r. gminy podjęły ogółem 264.855 działań wobec dłużników alimentacyjnych, w tym w 28.617 przypadkach działania te doprowadziły do wzrostu egzekucji alimentów i świadczeń z budżetu państwa wypłacanych "w zastępstwie" dłużników.

Instrumenty służące mobilizacji dłużnika do wywiązywania się przez niego ze swojego obowiązku alimentacyjnego, a przynajmniej dołożenia przez dłużnika wszelkich starań w tym zakresie, muszą być zgodne z zasadami państwa prawa. Trybunał Konstytucyjny w wyroku z dnia z dnia 22 września 2009 r., sygn. akt P 46/07 (Dz. U. z 2009 r. Nr 159, poz. 1261), orzekł, że art. 5 ustawy o postępowaniu wobec dłużników alimentacyjnych oraz zaliczce alimentacyjnej, stanowiący podstawę do wystąpienia z wnioskiem do starosty o zatrzymanie prawa jazdy dłużnikowi, jest niezgodny z art. 2 i art. 31 ust. 3 Konstytucji RP. Aktualnie w Ministerstwie Pracy i Polityki Społecznej prowadzone są prace legislacyjne zmierzające do nowelizacji analogicznych przepisów ustawy o pomocy osobom uprawnionym do alimentów w związku z koniecznością uwzględnienia ww. wyroku Trybunału Konstytucyjnego. Ponieważ całkowite wyłączenie możliwości wystąpienia przez organ właściwy dłużnika do starosty z wnioskiem o zatrzymanie dłużnikowi prawa jazdy miałoby wpływ na obniżenie skuteczności działań prowadzonych wobec dłużników, rozważane są zmiany polegające na wprowadzeniu odwoławczej kontroli zasadności merytorycznej wniosku kierowanego przez gminę do starosty w tej sprawie.

Jeżeli dłużnik nie wypełnia swojego obowiązku alimentacyjnego z powodu np. własnej choroby czy niepełnosprawności, w związku z czym korzysta również z pomocy społecznej na podstawie odrębnych przepisów, organ właściwy dłużnika powinien poinformować go o możliwości wystąpienia do sądu o zniesienie obowiązku alimentacyjnego lub obniżenie wysokości zasądzonych alimentów. Na podstawie art. 7 ust. 1 ustawy o pomocy osobom uprawnionym do alimentów w sprawach o roszczenia alimentacyjne organ właściwy wierzyciela albo organ właściwy dłużnika mają także możliwość wnoszenia powództwa na rzecz obywateli.

Ponadto podkreślenia wymaga fakt, że pomoc państwa dla osób uprawnionych do alimentów, w przypadku gdy bezskuteczna okaże się egzekucja alimentów od ich rodziców, udzielana jest tylko tym osobom, które nie są w stanie samodzielnie zaspokoić swoich potrzeb i nie otrzymują należnego im wsparcia od osób należących do kręgu zobowiązanych wobec nich do alimentacji. Ustawodawca określił zasady przyznawania tej pomocy przy założeniu, że państwo w określonych w ustawie przypadkach powinno udzielić wsparcia dzieciom uprawnionym do alimentów, niezależnie od tego, jaką część poniesionych z budżetu na ten cel środków uda się odzyskać.